азастан Республикасыны білім беру жйесі

МАЗМНЫ

АНЫТАМАЛАР...................................................................................................

ЫСАРТЫЛАН СЗДЕР................................................................................

КІРІСПЕ.................................................................................................................... І. азастан Республикасыны білім беру жйесі...... 1. Жаа типті мектептерді білім мазмны тарихы......................................... 2.Жаа типтегі мектептердегі балаларды физикалы дамуына сер ететін ауіп факторларыны шыу себептері............................................................ 3.Дарынды балалармен жмыс жасауды ерекшеліктері.................................................................................. 4. Жаа типті мектептердегі жоары сыныптарыны оу-трбие рдісіні ерекшеліктері............................................................................................................ 5. Балалар денсаулыын калыптастыру барысында леуметтік- медициналы сипаттама беру. .......................................... ІІ.

ОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР..................................................................

АНЫТАМАЛАР

Білім беру - бл оам мшелеріні адамгершілік, интеллектуалды мдени дамуыны жоары дегейін жне ксіби біліктілігін амтамасыз етуге баытталан трбие беру мен оытуды здіксіз процесі.

Гимназия - негізгі жне осымша жалпы білім беру бадарламаларын іске асыратын, оушыларды оларды бейімділігі мен абілетіне сйкес тередетіп, салаа бліп, саралап оытуды кздейтін, жалпы орта білім беретін оу орны.

Жалпы орта білім - здіксіз білім беру жйесіндегі негізгі дегей.

Лицей - негізгі жне осымша жалпы білім беру бадарламаларын іске асыратын, жоары сатыдаы оушыларды ксіби бадарлап оытуды жзеге асыратын жалпы орта білім беретін оу орны.

Рухани даму - адам міріні рухани ортада жруі.

ЫСАРТЫЛАН СЗДЕР

Р - азастан Республикасы

- асыр

т.б. - таы баса

т.с.с. - таы сол сияты

гр - грамм

% - пайыз

КІРІСПЕ

Таырыпты зектілігі: азіргі уаытта леуметтік экономикалы даму кезеінде денсаулы сатаудаы жеке тланы рлі ктерілуде. Елбасымыз Н..Назарбаев зіні азастан халына жолдаан "азастан – 2030" жолдауында халыты леуметтік жадайын жасартуда денсаулыты сатауды маызы туралы жне салауатты мір сру салтын дамытуды оам шін аса ажеттігі туралы айтып ткен болатын.

азастан Республикасыны мемлекеттік жаттарында: азастан Республика Ата заы, "Білім туралы" Заында, "Білім" атты мемлекеттік бадарламада жас рпаты денсаулыын сатау мен ныайту бойынша белсенді іс-шараларды ажеттігі мен мемлекеттік маызды басымдылы ретінде крсетілетіндігі жайдан емес.

Дние жзілік денсаулы сатау йымыны мліметі бойынша адам денсаулыы 52% оны мір сру тртібі мен жадайына байланысты екендігін крсетеді. азастан Республикасыны оушыларды дрігерлік тексеруден ткізген нтижесі бойынша 44,8% балаларды ауру екендігі, оларды ішінде 35%-ы немі дрігерлік баылауда болу керектігін крсетті.

Бгінгі оамда болып жатан згерістер — ылыми-техникалы процесс, ізгілендіру рдісі білім беру жйесіні алдына аса крделі міндеттерді жктеп отыр. Бгінгі білім беру жйесінде рылып жатан жаа типті мектеп-гимназиялары оамны сранысына сай жан-жаты білім беруге, гимназистерді рухани-мдениетін жетілдіруге негізделеді. Негізгі сраушы — ата- аналар болып табылады. азіргі кезде азастанда 8023 жалпы білім берет мектеп бар, оны 6136-сы ауыл мектептері. Онда 3 млн. мы бала оиды. Осыларды ішінде жаа типті 263 мектеп ызмет етеді. Оларды 161 — гимназия, 102-і — лицей.

азастан Республикасыны білім туралы заында жаа типті мектептерді рылымды жйесін тсініктеме берілген. Мселен, гимназия — негізі осымша, жалпы білімдік бадарламаларды оушыларды абілеті мен бейімділісіне арай тередетіп, бадарлы жне саралап дріс беру арылы жзеге асыратын орта жалпы білімдік оу мекемесі деген анытама берілсе, ал “лицей — негізгі жне осымша жалпы білімді бадарламаларды жзеге асыратын, абілеті ме бейімділігіне сйкес ксіби бадар бойынша дріс беретін жоары сатыдаы оушыларды айматы атыстыын арамастан абылдап, олара орта жалпы білім беретін оу мекемесі, — деп жаа типті мектептерге жататын оу орындарыны рылымына тсініктемелер берілген.

Оушыларды денсаулыына елеулі сер ететін тмендегі факторлар аныталды: жергілікті жерді климатты ерекшеліктері; атмосфералы ауаны ластануы; анааттанысыз санитарлы-гигиеналы жадайлар (сіресе мектеп сиымдылыыны жоарылауы, екі сменде саба оу, оу блмелеріні ауданыны жеткіліксіздігі т.с.с.); жаняны материалды дегейіні нашарлыы; анасыны жмыс бастылыы; мектепке дейінгі жаста бала башаны сбилер тобында болуы, бастауыш сыныпта зартылан кн тртібінде болуы; кесіні маскнемдігі; мектептегі оу жктемесіні жоары болуы; кн тртібін сатамау, сіресе йы анбауы;

Масаты: Жаа типтегі мектептердегі балаларды физикалы дамуына сер етуін алыптастыратын ауіп факторларын, леуметтік медициналы мселелерін зерттеу

Атаратын міндеттері:

• Жаа типтегі мектептердегі балаларды физикалы дамуына сер етуін алыптастыратын ауіп факторларына леуметтік медициналы сипаттама сипатттама беру;
• Психо-педагогикалы дебиеттер мен мектеп жмысын талдай отырып, оу мекемелерінде денсаулы сатау ортасын руды негізі жолдарын анытау;
• Мектептегі балалара леуметтік-гигиеналы сипатттама беру;
• Оушыларды салауатты мір салтын стануын баылау.

Таырыпты ылыми жаалыы:

Зерттеуді практикалы маыздылыы:

Диплом жмысыны зерттеу дістері:

• Тарихи;
• Статистикалы;
• леуметтік.

Диплом жмысыны зерттеу объектісі:

Дипломды жмысты рылымы: анытамалардан, ысартылан сздерден, кіріспеден, ш негізгі блімнен, орытындыдан жне пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.

І. азастан Республикасыны білім беру жйесі

1. Еліміздегі халыа білім беру жйесіні тарихы. азастан Республикасыны "Білім туралы" Заы.

рбiр адамны денсаулыы оны толыанды тiршiлiк етуiн ана емес, сонымен атар оны ммкiндiктерiнi леуетiн анытайтын фактора айналып отыр. Халы денсаулыы жадайыны дегейi з кезегiнде, елдi леуметтiк-экономикалы, мдени жне индустриялы даму шамасын айындайды. Медициналы кмек крсетудi олжетiмдiлiгiн, уатылылыын, сапасы мен сабатастыын амтамасыз етуге ызмет ететiн бiрыай дамыан, леуметтiк бадарланан жйенi бiлдiретiн денсаулы сатау саласы халы л-ауатыны орныты жне траты суi трысынан аланда республикадаы негiзгi басымдытарды бiрi болып табылады .

ХХ . соы мен ХХІ . басы азастанда оамны жне мемлекетті барлы мір сру салаларында, сіресе 90-шы жылдары саяси жне леуметтік-экономикалы згерістер болды. Балалар оамдаы р бір згерістерге аса сезімдалдыпен сер ететін халыты бір блігіне жатады. Халыты денсаулыын зерттеуде балаларды денсаулыы туралы апарат ерекше роль атарады. Балалар халыны денсаулыы оамды денсаулыты рамдас блігі болып табылады. Балаларды денсаулы дегейі адама табии, леуметтік-экономикалы жне медициналы-йымдастырушылы сер етуші факторларды ана суреттемейді, сонымен атар тікелей ата-ананы денсаулы жадайын сипаттайды.

азастан Республикасыны Президенті Нрслтан бішлы Назарбаевты «азастан – 2050: Бір масат, бір мдде, бір болаша» атты жыл сайыны азастан халына жолдауында білім саласы туралы былай дейді: «Орта білім жйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оыту дегейіне жеткізу керек. Мектеп тлектері аза, орыс жне аылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оыту нтижесі оушыларды сындарлы ойлау, зіндік ізденіс пен апаратты тере талдау машыын игеру болуа тиіс. Келешекте жастарды техникалы білім алуын мемлекеттік кепілдендіруге кшіруді арастыру ажет»,- дейді. Осыан арай отырып, Елбасы Назарбаев Зияткерлік мектептері азастанды білім кшін бастап келе жатанын жне згеге лгі екендігін айтып отыр. Бл біз шін уанарлы жадай. Біра біз осы межені місе ттып трып алмай, ел страгегиясын олдап, оны одан рі дамуына лес осуымыз ажет. Бізді мектебіміз де осы масатты дрыс тсініп, «ш тырлы тіл саясатын» олдап, оушыларымыз ш тілде еркін арым-атынаса тсіп, техникалы білімдерін тередетуде. Биылы мектеп бітірген тлектерімізді 90 пайызы техникалы мамандыты білім-гранттарын жеіп алан. Бл да елімізде жетіспей жатан техникалы мамандытарды орнын толтырады деген сз.

азаты ке-байта лкесінде білім ісіні пайда болып, даму тарихы да зіні ілкі бастауларын сонау ерте замандардан алады. азастан жерінде, сіресе, оны отырышы аудандарында орта асырды ерте дуірінде-а (ІІ-ІП ..) кптеген мектептер (мсылманша бастауыш оу орны) мен медреселер, діни білім беретін ортадан жоары оу орындары жмыс істей бастааны тарихтан белгілі.

XIX асырды ая кезінде "аза мектептері андай болу керек" деген мселе кн тртібіне ойыла бастады. Осы жнінде бір-біріне арама-арсы екі кзарас пайда болды.
Бірі - братана халыты шала сауатты алдырып, тл мдениетінен ол здіріп, бірте-бірте орыстандыру саясатын кздейтін миссионерлер (Н.И.Ильминский, т.б.), ал екіншісі – орыс халыны прогрессивті озы мдениет лгілерін игеру арылы "з елін ркениетті елдерді дегейіне ктеру ажет"- дейтін аза аартушылары (Ы.Алтынсарин, Ш.Улиханов, А.нанбаев) еді. Оытуды ждид (тте оу) деп аталатын аымы отар-шылды орыстандыру саясатына арсы тркі тектес лттарды зін-зі сатап алу жолындаы ажырлы кресінен туан еді.

1945-60 жылдары мектептер мен онда оитындар саны крт се бастады. 1950-60-шы жылдары ты игеруге байланысты мектептерді саны крт скенімен, аза мектептері кбірек жабылып, оны орнына орыс-аза жне орыс мектептері кбірек ашылды. 1980-90 жылдары елімізде жаппай халыа орта білім беру саласында біраз жмыс жргізілді. Соны бірі -мектепке 6 жастан бастап абылдау.
Еліміз егемендік аланнан кейін білім негіздерін демократиялы, интеграциялы принциптерге орайлас р баланы жеке-дара ерекшеліктері мен абілеттерін ескере отырып, оытып, трбиелеу талап етілді. Осы жайттар лт мектептеріні жаа бадарламаларынан елеулі орын алды. Арнаулы білім салаларына икемі бар балалара арналан лицей, гимназия, колледж, медреселер сияты мектепті жаа трлері йымдастырылды.

Білім беру ісіні мні, міндеттері жне принциптері. азіргі скеле мір талаптарына сай жастара білім жне трбие беру, оларды жан-жаты дамыту — оам алдында тран басты міндеттерді бірі. Білім беру - бл оам мшелеріні адамгершілік, интеллектуалды мдени дамуыны жоары дегейін жне ксіби біліктілігін амтамасыз етуге баытталан трбие беру мен оытуды здіксіз процесі.
азастан Республикасында жастара білім беру процесі халымызды лтты салт-дстріне, мдениетіне, экономикасына жне саяси міріне негізделіп іске асырылады. Зада крсетілген білім беру жйесіні негізгі міндеттері:
• жеке адамны рухани жне кш-уат ммкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауатты мір салтыны берік негіздерін алыптастыру, рбір адамды дамыту шін жадайлар жасау;
• азаматтыты, йелменні, халыты, оамны жне мемлекетті алдындаы жеке адамны ылары мен міндеттерін ынуды, сондай-а республиканы мдени, оамды, экономикалы жне саяси міріне атысу ажеттігін трбиелеу;
• Республика трындарына жалпы жне ксіптік білім алу шін ммкіндіктер жасау;
• жеке адамны шыармашылы абілеттерін жне эстетикалы трбиесін дамыту;
• аза халыны мдениеті мен дстр-салтын оып-йрену шін жадайлар жасау.
Халыа білім беру ісін дамытуда педагогикалы факторды да сері бар. Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалар трбиесін ерте бастан ола алып, оларды тиісті дайындыпен мектепте оуа дайындау ажет. Ол шін балалар башасында жне йірмелерде трбие жмысыны процесіне наты педагогикалы басшылы жасап, оны барынша сапасын жне нтижесін арттыру трбиешілерден, ата-аналардан, мектепке дейінгі мекемелер мегерушілерінен лкен педагогикалы шеберлікті талап етеді.

Халыа білім беру жйесіні міндеттерін жзеге асыру білім беруді мемлекеттік саясат принциптеріне туелді. азастан Республикасыны "Білім туралы" Заы бойынша мына мемлекеттік принциптер басшылыа алынады:
1) азастан Республикасыны барлы азаматтарыны білім алу ытарыны тедігі:
2) рбір азаматты интеллектуалды дамуы, психикалы фиииологиялы жне жеке ерекшеліктері ескеріле отырып, халыты барлы дегейдегі трындарыны білімге ол жеткізуі;
3) білім беруді зайырлы сипаты;
4) жеке адамны білімділігін ынталандыру жне дарындылыын дамыту;
5) білім беру сатыларыны сабатастыын амтамасыз ететін білім беру процесіні здіксіздігі; оу мен трбиені бірлігі;
6) білім беру йымдарыны меншік нысандары бойынша, оу мен трбиені нысандары, білім беру баыттары бойынша алуан трлі болуы;
7) білім беруді басаруды демократиялы сипаты жне білім беру йымдарыны академиялы бостандытары мен кілеттілігін кеейту;
8) білім беруді ізгілікті жне дамытушы сипаты;
9) білімні, ылымны жне ндірісті интеграциялануы;
10) оушыларды ксіптік бадарлау;
11) білім беру жйесін апараттандыру;
Білім беру йымдарында саяси партиялар мен діни йымдарды (бірлестіктерді) йымды ылымдарын руа жне оларды ызметіне жол берілмейді. Білім беру ісін басару мемлекеттік-оамды сипатта болады. Республикада Білім жне ылым министрлігі оны тменгі атарушы органдары азастан кіметіні білім беру саласындаы мемлекеттік саясатын жзеге асырады.
Білім беру жйесіні рылымы. азастан Республикасыны "Білім туралы" Заы негізінде білім беру жйесіні рылымы екіге блінеді: жалпы білім беру жне ксіптік білім беру.
Ксіптік білім беруді рбір сатысындаы білім беру мазмны тиісті ксіптік бадарламамен белгіленеді.
Мектепке дейінгі трбиелеу мен оыту
Мектепке дейінгі трбие отбасында жне мектепке дейінгі йымда жзеге асырылады. 5 (6) жастаы балаларды мектепке барар алдында даярлау міндетті жне ол отбасында, мектепке дейінгі йымда немесе мектепте жалпы білім беру бадарламаларыны шеберінде жзеге асырылады. Ол мемлекеттік білім беру йымдарында тегін жасалады.

Орта білім беру азастан Республикасыны азаматтарына мемлекеттік оу орындарында тегін орта білім алуа кепілдік беріледі. Орта білім алу міндетті. азастан Республикасыны білім беру жйесін дамытуды 2010 жыла дейінгі бадарламасы негізінде жалпы орта білім ш сатылы: бастауыш (1-5 сынып-тар), негізгі (6-10 сыныптар) жне жоары (11-12 сыныптар) жалпы орта білім беретін оу орнында кезе-кеземен алынады.
Жалпы білім беретін орта мектепті масаты адамгершілігі, р жаты дамыан зіні жне оамды мдделерді штастыра білетін, халы мдениетін жетілдіру ісінде з лты мен жалпы адамзат азынасын тиімді пайдаланатын адамды трбиелейді. Р азаматтарына мемлекеттік оу орындарында тегін орта білім алуа кепілдік беріліп, орта білім алу міндеттеледі. Жалпы орта білім - здіксіз білім беру жйесіндегі негізгі дегей. Жалпы орта білім 3 сатылы: бастауыш (1-5 сыныптар) негізгі(6-10 сыныптар) жне жоары (10-12 сыныптар). Жалпы білімні нсалыына, білім беруді ауымды инфрарылымын алыптастыруа, жалпы орта білім беретін йымдарды р алуан трлері мен лгілерін дамытуа жалпы білім беретін мектеп, гимназия, лицей жне басаларды ру арылы ол жеткіземіз.
азастан Республикасыны 1999 жылы абылданан "Білім туралы" Заында тыш рет гимназия мен лицейге тсінік беріліп,оны мртебесі, ыты негізі айындалды.
Гимназия - негізгі жне осымша жалпы білім беру бадарламаларын іске асыратын, оушыларды оларды бейімділігі мен абілетіне сйкес тередетіп, салаа бліп, саралап оытуды кздейтін, жалпы орта білім беретін оу орны.
Лицей - негізгі жне осымша жалпы білім беру бадарламаларын іске асыратын, жоары сатыдаы оушыларды ксіби бадарлап оытуды жзеге асыратын жалпы орта білім беретін оу орны.
Лицейлерді е басты ерекшелігі - аыл-ой (интеллектуалды) абілеттері жоары жастарды топтап оытып, оларды жоары оу орындарына даярлайтын бірыай элитарлы мектеп болуында. Лицейге жастарды абылдау е алдымен оларды табии ммкіндіктерін, интеллектуалды ерекшеліктерін айындау негізінде жргізіледі, кейін де бала дамуын адаалай отырып, бірнеше іріктеу сатыларынан ткізеді. Ал оны аятаан жастар жоары оу орнында білім алу ыына ие болады. Бл оу орындарыны басты принципі баланы дл болаша мамандыына сйкес абілетіне арай іріктеу жне сол мамандыты жоары дегейде мегеруіне кмектесетіндей бірнеше жыл бойы арнайы дайындытан ткізу болып табылады.

2. Жаа типті мектептерді білім мазмны тарихы

Афинада V-ІV асырда (бізді заманымыза дейінгі) ауатты отбасыларынан шыан жастар 14 жастан бастап философияны, саясатты, дебиетті палестрада (крес мектебі), гимназияда (кейін гимназия) оып, мемлекетті басаруа зірленген.
Я.А. Коменский 12-18 жастаы жастар шін рбір алада латын мектебі жне гимназия болу керек деген. Білім мазмнына сол кездегі орта мектепте оылан "нерді жеті трін" – грамматика, риторика, диалектика, арифметика, астрономия, саз, діндерді енгізіп, блара осымша жаа оу пндері - физика, география, тарихты оытуды сынды. Гимназияда латын, грек, ана тілдері оытылан. 6 сыныпа грамматикалы, физикалы, математикалы, этикалы, диалектикалы жне риторикалы деген ат берілді. ылымды осылай жйелеп оыту идеясына ешкім ла асан жо, бір ылымнан кейін, екінші ылым оытыла берді. Ал XVIII асырды аяынан бастап бір мезгілде алуан трлі оу пндері оытыла бастады. азіргі оу жоспарлары осы принципті одан рі дамуы нтижесі.
Д.Локк, Ж.Ж.Руссо ебек пндерін енгізуді талап етті. XVIII асырдаы француз материалистері Гельвеций, Дидро орта мектептерде классикалы білімдерді кптігін айтып, наты пндер – математика, физика, жаратылыстану, астрономия сияты пндерді оытуды талап етті.
ХХ асырды ортасында, Германияда гимназиялар классикалы, жаа тілдер, жаратылыс математика болып блінді. Классикалы гимназияда латын, грек, азіргі тілдер мен математиканы оытуа баса назар аударан. Гимназияа негізінен ауатты адамдарды балалары абылданды. М.В.Ломоносов (1711-1765) гимназияны жмыс мазмнын анытаан.
1758 жьлы академиялы гимназия регламентінде гимназияда жалпы білім берілу керектігін, дінні керексіздігін длелдегісі келген. 1748 жылы "Риторика", 1755жылы "Орыс грамматикасы" деген оулытарды гимназия шін жазан. 1755 жылы Москва университеті жанынан екі гимназия ашылды. Гимназияда орыс, латын, бір шетел тілі, дебиет, математика жне тарих оытылып, балалар орта білім алды.
Осы гимназия тжірибесіне арап, 1758 жылы университетке тсуге зірлейтін азан гимназиясы ашылан. 30 жыл бойы осы гимназиялар Ресейді ылымы, мдениеті дамуына лкен лес осты. 1779 жылы Ресей университеттері жанынан алашы малімдер семинариясы ашылып, олар гимназиялара малім зірледі.
XIX асырды бірінші жартысында гимназиялар рбір алада болды. Оан халы училищелерін бітіргедер абылданып, 4 жыл бойы білім алды. Масаты біріншіден университетке тсуге зірлеу болса, екіншіден трбиелі адама ажет білім беру еді. Оу жоспарында, латын, француз, неміс тілдері, география, тарих, статистика, философияны бастауыш курсы (логика, адамгершілік) тіл поэзия теориясы, эстетика, математика (алгебра, геометрия, тригонометрия) физика, жаратылыс тарихы (минералогия, ботаника, зоология) коммерция теориясы, технология жне сурет пндері болды. Оу жоспарында дін болан жо. Орыс тілі оытылмаан. Барлы пндер мірмен байланыста оытылды.
Математика мен физика малімдері оушылармен саяхата шыып, диірмендерді, жергілікті ксіпорындаы р трлі машиналарды крсетті. Гимназияда толытай мемлекет аржыландыран кітапхана, крнекі ралдар болан. Дворянны балалары гимназия бітіріп, трлі мемлекеттік орындарда жмыс істеуге ылы болан. Басалары сенат шешімімен бастауыш жне орта мектепті малімдері болып жмыс істей алды. Гимназия бітіргендер университетке тсті.
Ресейде гимназияны кбінде стем тап балалары оыды. Ер, ыз балалар блек оыды. 1915жылы 1500-ге жуы гимназияда 450 мы оушы оыан. Гимназияда аздаан аза балалары оып, олар кейін университет бітірген. Гимназиялар 1918 жылы кеес кіметі жариялаан "Бірыай білім мектебі туралы ережеге" сйкес жабылып, жалпы білім беретін бірыай ебек мектебі болып айта рылды.
1990 жылы гимназияларды жмысы жандана бастады. 1991 жылдан бастап гимназия, лицейлер кптеп ашылды.
Жаа типті мектептер рбір оушыны жеке тла ретінде дамыта отыра білім беретін орта оу орындары. Кпшілігі жаратылыстану, ылыми, гуманитарлы, эстетикалы баыт болып келгенмен техникалы, педагогикалы бадарламалар да бар. Гимназия жастар талабына жол ашып, таланттарыны жан-жаты жетілуіне толы ммкіндік ашады, онда пндер тере оылады. Гимназияларды материалды негізі базасы жасы болу керек. Оушылар саны жоары сыныпта 15-18, тменгі сыныпта 25. Гимназияа шкірттерді абылдауды ш лшемі:
•    интеллект;
•    білім іскерлігі жне дадыларын тжірибеде крделі мселелерді шешуде пайдалана білу;
•    тыылыты жне толассыз пайдалы ебек етіп, зін-зі трбиелеп, жйелі оып йренуге, ізденуге абілет.
Элитарлы білімді реформа келді. Білім саласындаы мемлекеттік саясат тжырымдамасында жалпы білім жне элитарлы білім лгісін біріктіру сынылан.
ркениетті елдер санаткерлік элитаны апыптастыру процесіне ыпал етуді белгілі бір тжірибесін жинатады. Мысалы, Жапониядаы санаткерлік элитаны зірлеу лгісі бойынша баланы генетикалы дайын абілеті болмайды, сондытан оны интеллектуалды жаынан дамыту шін оан ерте білім беріледі. Таланттарды трбиелеу институты бар. Барлы азаматтар з абілетін дамытып, тадаан мамандытары бойынша ел игілігі шін шыармашылыпен жмыс істеу керек.
АШ-та санаткерлік элитаны баса лгісі бар. Адамдар арасындаы интелектуалды айырмашылыты 80 пайызы туа біткен, 20 пайызына білім сер етеді деген пікір алыптасан. Демек, дарынды балаларды ерте анытап, оларды арнайы оыту ажет.
Балаларды брі абілетті, гіме оны андай екенін анытап, дамыта білуде. Сондытан білімні алуан типі бар, таланттарды іріктеу жне анытауды арнайы бадарламасы жзеге асырылады.
азастанды элитарлы білім лгісі американдыа жаын, ол таланттарды ерте анытап, дамытуды талап етеді. Кез келген талант баалауа трарлы, біреу - математикаа, екіншісі – тілге, шіншісі – сталы нерге абілетті. Осы крделі жне маызды міндетті балаларды абілеті мен бейімділіктеріне арай саралауды шешу шін дарынды балаларды анытайтын арнайы психологиялы-педагогикалы нсауларды жасап, дарындарды іріктеуді балабашадан бастау керек. "Шыармашылы дарын" республикалы бадарламасы бойынша талантты балалармен жмыс жргізілуде.

3. Дарынды балалармен жмыс.

Мектепті негізгі тірегі – білімді де білікті, іскер де белсенді адамдар. Сондытан оам талабына сай оамды кркейтетін, дамытатын жастар трбиелеу е маызды мселе екені даусыз. азастан Республикасыны "Білім туралы" заына мемлекеттік саясат негізінде е алаш рет "р баланы жеке абілетіне арай интеллектуалды дамуы, жеке адамны дарындылыын дамыту" сияты зекті мселелер енгізіліп отыраны белгілі.
Дарынды балалар – жалпы жне арнайы дарындылыын (музыкаа, сурет салуа, техникаа жне т.б.) байатан балалар. Дарындылыты аыл-ой дамуыны арыны, баланы з рдастарынан озыты дрежесі бойынша диагностикалау абылданан (аыл-ой дарындылыы тестері мен зияттылы коэффициенті осыан негізделген). Мндай крсеткішті асыра баалауа болмайды, йткені аылды шыармашылы жаынан бірінші дрежелі маызы бар.
Дарындылыты баалануы тестеуге ана негізделмеуі керек. Оны дрежесі мен зіндік ерекшелігі оыту мен трбиелеу барысында балаларды белгілі бір мазмндаы арекетті атаруы кезінде байалады. Дарынды балаларды аныталып, кемелдендірілуіне арнаулы мектептер (музыка, математика, спорт мектептері, т.б.), факультативтік сабатар, алуан трлі йірмелер, студиялар, мектеп оушыларыны олимпиадаларын, балаларды кркемдік нерлеріні байауларын ткізу жне т.б. жадай жасайды.
Дарындылы баланы абілетінен крінеді
Техникалы абілет:
- алуан трлі тетіктер мен машиналара ызыады;
- лгі, рал, аппарат растыранды жасы креді;
- механизм, аппаратты жмыс істемеу себептерін анытайды;
- бзылан рал жне механизмдерді жндейді, ескі блшектерден жаа ойыншы, ралдар, бйымдар жасайды;
- тетіктерді сызбасын сала алады;
- техникалы дебиеттерді оиды.
Музыкалы талант:
- музыканы жне музыкалы жазбаларды жасы креді;
- саз уеніне тез ла тріп, оны мият тыдап, жадына жаттап алады;
- жан-тнімен беріліп музыкалы аспапта ойнап, уен айтады;
- н жазады;
- бір музыка аспабында ойнайды;
ылыми жмыса абілет:
- абстрактілік ымдардан ой орытындыларын тез шыарады;
- басаны жне зіні ойларын, баылаандарын жазып алады;
- ылыми-кпшілік басылымдарды, ылыми маала жне кітаптарды, ылыми дебиеттерді кркем дебиеттерден брын бірінші оиды;
- р трлі оиаларды себептерін жне мнін табады;
- зіні жобаларына, сызбасына уаытты кп бледі;
- жмыс істегенде шаршамайды 
Актерлік талант:
- сзі жетпегенде з сезімін бет имылы, имыл-озалысы арылы білдіріп, жрт назарын зіне аудару шін ызыты гімелер айтады;
- кейіпкерге еліктеп дауысын згертеді;
- аудиторияны алдында сйлегенді, сіресе лкендер алдында сйлегенді жасы креді;
- слулыты жасы кріп, маызын тсінеді.
згеге самайтын интеллект:
- жасы, аны ойлап, адам ойын тез тсінеді;
- адамдарды іс-имылыны себептерін біледі;
- еске сатау абілеті жасы;
- жаа оу материалын тез абылдап, жадына жаттап алады;
- сратарды кп ояды;
- кітапты кп оиды;
- зіне атысы жо мселелерді кп біледі;
- те аылды, зін рметтейді.
Спорт:
- кші кп, немі озалысы келеді;
- соыдан орыпайды;
- спорт жарыстарында жееді;
- ай уаытта креске жне баса спорт трлеріне йренгені белгісіз;
- зіні кп рбыларына араанда денесі жасы дамыаи, имыл-озалысы йлесімді;
- еш уаытта шаршамайтын сер туызады;
- спортшылара еліктейді.
деби дарындылы:
- жазбаша жне ауызша гімелерінде кейіпкерлерді кіл-кйін беру шін деби сздер олданады;
- гіме, ле, роман жазады.
Кркем нерге абілеті:
- сз таба алмаса, сурет арылы кіл-кйін, сезімін білдіреді;
- суреттерінде адамдарды, жануарларды, оиаларды бейнелейді;
- нер шыармаларын талдай алады;
- бос уаытында ермексазбен (пластилин) жмыс істеп, сурет салады;
- йді, киімдерді безендіреді;
- классикалы шыармаларды дрыс баалайтын кездері болады.
Басалардан брын балаларды кркемдік дарындылыын (музыка саласында, сурет салуда) байауа болады. ылым саласында брінен грі математикаа дарындылы тезірек байалады. Аыл-ой абілеті тым ерте дамыан, айсыбір арекет саласында ерекше айын жетістіктерге жеткен балаларды вундеркиндтер деп атайды.
Баланы е здік жетістіктері болаша талантты жеткілікті кепілі бола алмайды. Туа біткен бейімділіктер – индивидуумды-психологиялы ерекшеліктерді алыптасуыны бір шарты, брі оршаан ортаа, рекетті сипатына те кп байланысты.
Дарынды балаларды дамуыны тежелуіне жол беруге болмайды. Мндай балаларды оулы жктемесі, оыту жне трбиелеу нысандары оларды ммкіндіктеріне сай келуі тиіс. Дарынды балалара аморлы абілеттіктерін дамытуды жалпы білімдік дайындыпен жне тланы кемелдендірумен штастырылуын кздейді.
Дарынды оушымен жмысты негізгі масаты – шыармашылы жмыста зіні абілетін іске асыруа дайындыын алыптастыру. Масата жету оу бадарламасын тередетіп оыту жне оушыны танымды белсенділігін дамыту арылы жзеге асады.
Дарынды балалара білім беруді ылымны бгінгі даму дрежесіне сйкес жргізу ерекше дарынды балаларды интеллектуалды дамуын анааттандыруды амтамасыз етеді.
Дарынды оушымен жмыс жйесінде малім маызды орын алады. Оушыны болашатаы мамандыына байланысты, ксіби тадыры жасы малімге байланысты.
Дарынды балалармен жмыс істейтін малімдерді міндеттері:
•    дарындылыты анытау, дамыту мселесіне ерекше кіл бліп, сол баытта талмай жмыс жасау;
•    дарынды оушыа осымша тередетілген бадарламалар жасай біліп, оларды здігімен жмыс істеуіне, шыармашылы ізденістеріне ажетті кеестер бере білу;
•    жмыса ажетті материалдар мен тиімді дістерді тауып, жмысты масатын наты оя білу;
•    оушыа дрыс баыт-бадар беру арылы оны ылыми-зерттеу жмысымен айналысуына кмектесу;
•    педагогикалы рдісті диагностикалау жмысын жргізіп, оларды бір-бірімен байланыстыра алу;
•    дарындылыты анытауда р трлі психодиагностикалы дістемелерді, ал дамытуда оытуды р трлі жаа технологияларын тиімді олдана білу.
•    оушыны жасы круі жне абілеті жоары оушылармен жасы арым-атынаста болуы;
•    дарынды оушымен жмыса траты ызыу танытуы жне нтижелі діс-тсілдерді талмай іздеуі;
•    дарынды оушыны ата-анасымен тыыз байланыс орнатуы;
•    дарынды оушымен жмыс кезінде жоары нтижелерге жетуге мтылуы;
•    з пнін мемлекеттік стандарт дегейінен жоары дегейде білуі;
•    ызмет нысанын, яни, бірыай педагогикалы рдісті білуі;
•    оушы дарындылыыны лгісін білуі;
•    жеке тла теориясын, оны алыптастыруды діс-тсілін білуі;
•    дарынды оушыны оыту, трбиелеу рдісінде лгерімге ана кіл блмей, оны баса крсеткіштермен байланысына кіл блуі;
•    оушы дарындылыын дамытуа ажетті зерттеу жмыстарын жргізе алуы;
•    дарынды оушыны зерттеуге психодиагностикалы кнделік жргізуі;
•    дарынды оушыны оытуды нтижесін наты баалай білуі;
•    дарынды оушыны олимпиадалар мен сайыстара дайындауда жетістікке жете алатындай дегейде жмыс жасауы;
•    дарынды оушыны ата-анасына р трлі педагогикалв-психологиялы кеестер беруі.