азастан Республикасындаы туристік ызметтерді азіргі жадайы жне даму ерекшеліктерін талдау

МАЗМНЫ

Кіріспе	3

1	Туристік ызметті ылыми-теориялы негіздері
	1.1 Туризмні категориясы: мні, мазмны жне трлері	5
	1.2 Отанды туризм дамуыны тарихы	13
	1.3 Туристік ызмет крсету ерекшеліктері мен атаратын міндеттері	19

2	азастан Республикасындаы туристік ызметтерді азіргі жадайы жне даму ерекшеліктерін талдау
	2.1 азастан Республикасында туризмні азіргі жадайы	28
	2.2 Туристік саланы негізгі крсеткіштерін экономикалы трыдан арастыру	42

3	азастан Республикасындаы туризмні дамуыны негізгі баыттары	49
орытынды	60
Пайдаланылан дебиеттер тізімі	63

Кіріспе

Туризм-бл лемдік экономиканы маызды саласы, сонымен атар, туризм саласы мемлекетті экономикасыны суіні 3 намды жатарымен кріне алады. Яни: 1.Шетелдік валютаны аржы тсімін амтамассыздандырады. 2.Халыты трмыс тіршілігіні суіне лес осады.
3.Елді инфрарылымыны дамуына себеп болады.

азіргі тада туризм мемлекетті экономикалы дамуына, жеке адамдарды ажеттілігін теудегі сонымен атар мемлекетті арасындаы леуметтік атынастарды байытудаы рлі мен мнін баалау ммкін емес. Туризм индустриясы кптеген мемлекеттерді экономикасында негізгі орындарды бірін алады. Оны азіргі тадаы дамуы, нары заманына ажетті жмыс орныны пайда болуына лкен ыпалын тигізуде.
XX асырда туризм мні жоары денгейдегі леуметтік былыса айналады. Кейбір мемлекеттерде трындарды туризм ызметіне жмсайтын шыындаы кнделікті азы-тлік пен трын йге жмсалатын шыындардан кейін шінші орында тр.

Егеменді азастанны экономикасы шін туризм ызметі маызды орын ала алады. "азастанда туризмді дамыту" бадары бойынша мемлекетіміз шін тиімді, рі лемдік бсекелестікке жарайтын туризм ызметін аяынан трызу керектігі айтылан. Ішкі жне сырты туризм саласында этнотуризмні алатын орны ерекше. азастандаы туризм дамуыны болашаын айындайтын шешуші факторларды бірі.
Таырыпты зектілігі болып туризмні ерекше саласы ретінде этнотуризм теориясыны аз зерттелуі табылады. Туризмні дамуындаы аза халыны салт-дстрлеріне деген сраныс жоары, сондытан да азастанны мдени-трмысты жетістіктері мен ерекшеліктерін, салт-дстрлеріні бай мрасын крсету туризмні дамуына сері мол. лтты салт-дстрлерді лемге насихаттау жне сранысты лаюы нтижесінде німді лемдік дегейге сыну мселесі бар

Туризм саласы, зіне крделі рылыс пен тікелей ажет болып табылатын оматы аржаттарды, инвестицияны, ндіріс пен елеулі нерксіптік жйені боланын міндеттемейтіндіктен, азіргі уаытта ебек сыйымдылыы мен баса да тартымды желілерді амти отырып, ркендеуі саладаы бизнес рылымдар мен шаруашылы субъектілерді атаратын ызметтеріні табысты рі тиімді болуымен байланысты.

Елбасыны “азастан з дамуындаы жаа серпіліс жасау арсаында” атты азастан халына Жолдауын іске асыру жніндегі іс-шараларды жалпы лтты жоспарына сйкес жеті кластерлік бастаманы ішінде туристік индустрияны экономиканы басым секторларыны бірі ретінде танылуы оны дамытуа жаа серпін бергендігі сзсіз. Сондытанда осы бастаманы жне жаымды ммкіншіліктерді туристік бизнес субъектілеріні дрыс олдана білгені ажет саналады. азастан Республикасыны лемні бсекеге абілетті мемлекеттер атарынан орын алуы мен баса да маызды міндеттемелерді іске асыруда туристік бизнес маызды салаа айналатыны еш кмн туызбайды. йткені, туризм саласы арылы, елімізді керемет, сем мекендеріміз мен мдени жне баса да ндылытарымызды халыаралы аренада таныстыруды, лайыты дегейде крсетуді жзеге асырады. Сондытанда, туризм субъектілеріні ішкі, келу жне шыу туризмдерінде азіргі заманы талаптара сай ызмет атара алу маызды міндетті дрыс атарулары ажет.

азастан Республикасыны тедесi жо табии жне мдени леуетiне негiзделген азiргi заманы туристiк индустрия нерлым серпiндi дамушы жне зiнi капитал сыйымдылыына арамастан, салынан капитала айтарымы жнiнен тиiмдi салаларды бiрi болып табылады.

азіргі заманы тиімділігі жоары жне бсекеге абілетті туристік индустрия руа жне экономиканы сабатас секторларын дамытуды амтамасыз етуде туристік бизнесті тиімді йымдастырып, оны рі арай дамыту шешуші ролді атарады. Бл жадай, туризмді дамыту саласындаы мемлекеттік саясатты стратегиясын, негізгі баыттарын, басымдытарын, міндеттері мен іске асыру тетіктерін айындайды жне туризм инфрарылымын дамытуды, осы саланы мемлекеттік реттеу мен олдауды тиімді тетігін руды, туристік леуетті арттыруды, елді тартымды туристік имиджін, рекреациялы шаруашылы мамандануы бар айматар алыптастыруды негізгі аспектілерін амтиды.

Курсты жмысты масаты – азастандаы туристік ызметтеріне зерттеулер мен баалау жасау арылы, оларды келешектік дамуына ыпал ететін сыныстар мен басым баыттарды зерделеу.

Курсты жмысты масатына сйкес келесі міндеттерді арастырамыз:

туристік ызметті теориялы аспектілерін сипаттау;
туризмні тсінігі, анытамасы, экономикалы мні жне трлерін арастыру;
Отанды туристік бизнесті алыптасуын, тарихи кезедеріне шолу жасау;
туристік ызмет крсету ерекшеліктері мен атаратын міндеттері азіргі жадайы жне даму ерекшеліктерін зерделеу
азастан Республикасындаы туристік ызметтерді азіргі жадайын экономикалы трыдан баалау;
Республика ірлеріндегі туризм саласыны даму ерекшеліктерін, факторларын, баса да негіздемелеріне талдау жасау;

Курсты жмысты зерттеу объектісіне азастандаы туристік ызметтерді саласындаы экономикалы атынастар жиынтыы мен айматы дегейдегі туристік сала ызметтері рдісі жатады.

1 ТУРИСТІК ЫЗМЕТТІ ЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Туризмні категориясы: мні, мазмны жне трлері

«Туризм» сзіні тбірі- француз тіліні «тур», яни «серуен», «сапар шегу» деген маыналар беретін сзі. азіргі халыаралы туризмде «тур» сзі алдын-ала жоспарланан маршруты, мерзімі,крсететін ызметтеріні тізбегі бар туристтік саяхат деген маынаны білдіреді.

«Туризм» сзі азіргі энцеклопедиялы ымда бос уаытта (демалыс,каникул) саяхат жасау жне белсенді демалысты трі, денсаулыты сатау шарасы, жеке адамны танымды, рухани жне леуметтік жатарынан дамуыны жолы деген маыналар береді. Халыаралы туризмде табыс табудан баса кез-келген масатта уаытша, ерікті трыда орын ауыстырушы адамдарды барлыын туристке санау деті алыптасан.

1974 жылдан бастап Біріккен лттар йымы (Б )елді трын орнын жне жмысын ауыстырандардан баса демалу, ылыми, іскерлік жне мдени шарада кездесу масатында орын, тра ауыстыруларыны барлыын туризм деп есептеу керек деген шешім абылдады.

Ал, азіргі лемдік туристтік йым мамандары «туризм» деген ыма зі тратын жерден тыс жерлерге белгілі бір мерзім аралыында арасына бір жыл салып демалу, іскерлік жне таы баса масаттарда болуын жне саяхаттауын жатызады.Туризмні е басты леуметтік масаты адам мірін зарту мен мір сруді жасарту.

Туристтік сапарлар сауда-сатты сапарлар зіні мнін жоалтанда басталды деп санайды. Б.з.д. IV мыжылдыта ескі Египетте аталып жрген , осындай алашы кшіп-онушылыа жататыны- діни негіздегі саяхаттар. Б.з.д. VI асырда Египет фараоны Нехао Африка тірегінде ататы 3 жылды саяхат йымдастыран. Ертеректе туристтік саяхаттар алаларды кріп, жасанды клдер, шипалы блатара барумен байланысты болды, кейінірек жиілеп салына бастаан пирамидалар саяхаттаушыларды назарын аудара бастады. Алайда, жасы дамыан жол торлары мен сапалы тнеу йлері жне арзан асханаларды тек ана ежелгі Греция мен Римде болуы бл саяхаттарды белгілі млшерде тежеді. Туризм ол кездері ешандай табыс кзін келмеді.

Антикалы туризмні глденуі ежелгі Греция мен Риммен байланысты болды. Аталмыш мемлекеттерде туризмні экономикалы жаына кп кіл блінді. Шамамен осыдан 2300 жыл брын Ксенофонт грек порты Пирейде сауда атарлары мен мемлекеттік керуен сарайларды салынуы керек екендігін назар аударды.

Б.з.д. VIII асырда ертедегі гректер саяхаттар жасады. Олар олимпиадалара крушілер немесе атынасушылар ретінде атысты.Спортты туризмні отаны Греция болуы да сондытан.

Римдегі туристтік саяхаттарды ерекше формасы емдік жерлерге сапар шегу болды. Минералды блатар мен храмдарды асында азіргі санаторийлерге сас обьектілер салына бастады, ал емдік жерлер жоары комфортты жадайлары мен ойын-сауыты кптрлілігімен йгілі болды.

Емдік жерлерге саяхатпен оса, римдіктер таулы, теіз жаалауындаы жерлерге сапар шегуді де натты. Бл трыда е алаулы орын Неополитанды базды стінде орналасан жерлер болды.

Рим империясыны лауы саяхатшылар мен сапар шегушілерді санын ысартып жіберді. Ішкі жадайлары трасыз кптеген жаа мемлекеттерді рылуы саяси кедергілерге келіп соты. Сондытан да , ортаасырларда туристік озалыс бседей тсті.

Б.з. тек III-V -да айтадан діни табыну саяхаттары жанданып, аз уаыт ішінде діни туризмні жасы дамыан тріне айналды.Б.з. VII-VIII -да саяхаттар діни масатта айта жанданды. Бндай саяхаттара атысушылар р трлі европалы елдерді трындары болды. Олар Италия, Испания жне Палестина елдеріні асиетті жерлеріне саяхаттар жасады.

ажылар Палестинаа тек табыну шін ана емес, сонымен атар ескі нды заттарды сатып алу шін сапар шекті. р жылы 15-ші ыркйекте Иерусалимде асиетті Мариямны шіркеуі алдында жрмеке йымдастырылып отырды.

VII-асырды халифа Омар кезінде Иерасулимді мсылмандар жаулап алды.Алайда, бл ажылыты тотата ойан жо.

XVI асырды екінші жартысында танымды сипаты бар саяхаттар жасала бастады. Англияда "гранд-тур" йгілі болды. Бл ауатты адамдарды континетке саяхаты, гранд- турды арасында адамдар оуын бітіріп, Жерорта теізін кріп, сауаттанып айтуына ммкіндік туды.

1811 жылы туризм тсінігіне барлы экскурсиялар немесе кз тартарлытай ландшафттар мен ескерткіштерге ылыми сипатта анааттанушылы, кіл басушылы масаттаы кріністерді барлыы амтыла бастады.

XIXасырды соынан бастап туризмді барлы тілде олдана бастады.

ылыми дебиеттерде туристтік озалыстарды сипаттаушы туризм тсінігі алашы рет XIX асырды 30 жылдарында туризмді зерттеу Берлин институтымен баспаа шыарылатын журналда пайда болан.

Туризмні трлерге саралануы. азіргі туризм трлері брінен брын территориялы туристік шаруашылы пен озалысты дамуын жоспарлау шін ажетті.

Туризмді р трлі белгілеріне арай блуге болады: масатына арай, озалу тріне, орналасу жолына, саяхата атысушыларды рамына арай жне т.б.Біра шешуші рольді атаратын-саяхатты масаты.

Формасы мен кластардан айырмашылыы- туризмні трлері р трлі. Олар біратар факторлара байланысты:

бос уаытты болуы мен затыы;

жасы, жынысы, денсаулыы, рухани дамуыны дегейі, адамны жеке таламы жне материалды молшылы;

табии жадай мен мезгілді р трлілігі;

озалуды ммкіндіктеріні болуы жне басалары;

Туристік аым мен оны баытына арай, сондай-а ыты статусына байланысты туризм 2 лкен класса блінеді: ішкі(лтты) жне халыаралы (шетелдік).

Ішкі туризм- бл азаматтарды з еліні ішіндегі саяхаты.

Халыаралы туризм- бл азаматтарды з елінен тыс жердегі саяхаты, туристерді бір елден екінші елге сапары немесе бірнеше елдерге сапары Халыаралы туристер деп з елінен баса елдерге саяхаттайтын, Бкіл лемдік Сауда йымыны статистикасына тіркелген азаматтарды атайды.Мселен,1994 жылы лемде 528,4 млн., 2000 жылы 697,6 млн. адам халыаралы турист болан. Болжаулар бойынша, 2010 жылы оларды саны шамамен 937 млн. адама жеткен.

Блай бліну халыаралы туризмні 2 баса трімен тыыз байланысты-кіру жне шыу, блар туристтік аымны баыты арылы айырмашылыта болады.

йымдастыру жаынан туризм:

йымдастырылан(жоспарлы);

з жоспары бойынша (уесойлы);

йымдастырылмаан(жабайы);

ата уаыт тртібі бойынша белгіленетін турфирмалар сынатын саяхат-йымдастырылан туризм деп аталады. йымдастырылмааннан айырмашылыы- уесой жне жабайы туристер здеріні саяхатын зінше йымдастырады.уесой туристерді жабайы туристерден айырмашылыы болады. уесой туристер туристік йымдармен байланысты жмыс істейді, жабайы туристер турфирмасыз, туристтік йымдарсыз жмыс істейді, яни саяхаттайды.

Туризм жеке жне топты болып блінеді. Жеке бір адамны немесе бір жаняны (5 адама дейін) здеріні жеке жоспары бойынша саяхатын жеке туризм дейді, бір топ адамны саяхатын (6-7 адамнан бастап) топты туризм деп атайды.Топты туризм детте атысушыларды тілек-талаптарына сйкес йымдастырылады.

Жылжымалылы белгісіне арай туризм стационарлы жне кшпелі болып блінеді:Туризмні стационарлы тріне емдеу туризмі жне спортты-сауыктыру туризмні кейбір трлері жатады. Кшпелі туризм немі озалыста болып, зіні орнын жиі ауыстырып трады.

Су туризміні серуендеу мен спортты трлері дами тсті. Туризмні бл тріне кіретіндер; су-моторлы спорт, су шаысы спорты,каноэда, желкенді кеме спорты жне т.б. Туризмні бл трі суа тсу, жаажай туризмімен штасады жне теіз, кл, зен жаасына орналасан туристік кешендерде ке тараан.

Су астындаы адарды суретке тсіру-дайвинг, оларды мірімен танысу масатын кздейтін су асты спортты туризмі йгілі болып келеді. Балы аулау мен а аулау туризмі де барлыымыза таныс.

Соы жылдары тау шаысы туризмі жылдам дамуда. Арнайы тау шаысы курорттары салынуда. Альпинизм де туризмні кпшілік тріне айналуда.

Сапарды затыына арай туризм ыса жне за мерзімді болып блінеді:Адамдарды 3 тулікке дейін саяхата келуін ыса мерзімді туризм дейді.ыса мерзімді сапар-туризмні баралы трі болып саналады.за мерзімді-3 туліктен жоары каникул немесе за мерзімді демалыспен байланысты.

Саяхатты ара ашытыына арай туризм жаын жне алыс болып блінеді. Жаын саяхат з елімізге, алыс саяхат шетелдерге бару.

Туристік аымдарды ритмі бойынша туризм жылды жне мезгілдік болып блінеді. Жылды дегеніміз- жыл бойы туристік аудандара саяхата,демалуа адамдарды барып труын айтады. Мезгілдік- ондай туристік жерге жылды бір кезеінде ана баруы.

Халыаралы туризмді бірнеше топа блуге болады:

Жасы бойынша жас, бала, лкен жастаы, аралас;
затыы бойынша бір кндік, кп кндік, транзиттік;
Мерзімдері бойынша белсенді туристік мерзім(алтын мерзім), аралы мерзім немесе жарты мерзімді(кміс мерзім), мерзімсіз уаыт;
атысу тріне байланысты жеке, топты, жанялы;
озалыс трі бойынша жаяу, транспортты ралдар (автомобиль, темір жол клігі, уе клігі жне т.б.), экзотикалы клік трі (дирижабль, уе шары, дельтоплан, ат клігі жне т.б.)
Халыаралы туризмні саяхата шыу масаты бойынша келесі трлерге блуге болады.
Танымды туризм бл те ке тараан табиатпен, мдени-тарихи, крнекті жерлер, этникалы жне мдени-кіл ктеру туризм трі болып саналады. Бан сонымен атар фестивалды туризмді жатызуа болады. лтты жне халыаралы жрмекелер, крмелер, карнавалдар, спортты жарыстарды соны ішінде лемдік олимпиадалар маызды орынды алады.
Курорты жне емдік туризм зіне климатты емдеулер, сазбен емдеу, суа тсу жне т.б.
Іскерлік жне конгресс-туризм іскерлік сапарлар, сауда жрмекелерін оса аланда, крмелер жне бизнес семинарлар.
Спортты туризм су, жаяу, тау шаысы, вело туризм, автомобиль туризмі, альпинизм жне т.б.
Шоп-турлар туризмні бл трін кп туристер пайдаланады. Туристерді кпшілігі сауда масатында саяхата шыады. Шоп-тур ытай, Тркия, Сауд Арабиясы, Германия елдерінде дамыан.
Экологиялы туризм бл туризмні маызды трі болып есептеледі. Барлы ресурстарды абайлап арап, оршаан ортаа аз шыын келтіру.
ылыми туризм халыаралы ылыми съездер мен конференциялар, семинарлармен байланысты.
Оу туризм халыаралы студенттер айырбасы, яни білім турлары, шет елді колледждері мен университеттерде шет тілін оуы.

Туристтік саяхата атысушыларды жасына арай туризм былай блінеді:

балалар мен жасспірімдер туризмі;

жастар туризмі;

ересектер туризмі;

Туристерді сапар желісінде орналасуы бойынша туризмді тмендегідей блуге болады:

она й типті;

она й типті емес;

Сонымен , туризм трлеріні ылыми жне практикалы маызы бар, ол білгеніді реттеуге жне дние жзілік туризм озалысын тере біліп-тсінуге серін тигізеді.

Адамны кез-келген ойластыран, йымдастыран жне жасаан іс-рекетіні, белгілі бір ызметті немесе бірнеше ызметті леуметтік маызы болады. Ол ызметті жаымды, жаымсыз жатары болуы ммкін. Ал, туристтік саяхаттарды, мамандарды айтуына араанда, танымды, леуметтік-арым-атынасты, спортты, эстетикалы, эмоционалды-психологиялы, денсаулыты, шыармашылы, ажылы секілді трлеріні жаымды леуметтік ызметтері бар.

Туризм классификациясыны, оны саяхата шыу масатына арай блінуі осы уаыта дейін кптеген пікір таластар тудыруда. Кп авторлар оны басты мселесін бір ауыздан малдайды жне саяхатты масаты жаынан демалыс пен кіл ктеру десе, баса жаынан іскерлік туризм деп бледі. Демалу мен кіл ктеру масатындаы саяхат (рекреациялы туризм) туризмні дамуындаы е негізігі баыт болып саналады. Оны еншісіне дниежзілік туризмні 70% келеді. Олар сауытыру, спортты, танымды сапарларын біріктіреді, шоп тур жне таы басалар.

Кптеген зерттеушілер туристік озалысты дамуында басты ролді танымды туризмге береді.Соы уаыттарда жеке сапарлар дамуда немесе этникалы туризм – туысандарына, таныстарына немесе ата-бабаларыны туан жеріне ыдыруы; олар дниежзілік туристік аымны 10% райды.

Туризм трі жаынан р трлі белгілеріне арай классификацияланан. йымдастыру жаына арай туризм: а) йымдастырылан (жоспарлы); б) з жоспары бойынша (уесойлы); в) йымдастырылмаан (жабайы) болып блінеді. ата уаыт тртібі бойынша белгіленетін турфирмалар сынатын саяхат – йымдастырылан туризм деп аталады. йымдастырылмааннан айырмашылыы — уесой жне жабайы туристер здеріні саяхатын зінше йымдастырады. уесой туристерді жабайы туристерден айырмашылытары болады. уесой туристер туристік йымдармен байланысты жмыс істейді. Жабайы туристер турфирмасыз, туристік йымдарсыз саяхаттайды.

Туризм жеке жне топты болып блінеді. Жеке бір адамны немесе бір жаняны (бес адама дейін) здеріні жеке жоспары бойынша саяхатын жеке туризм дейді, бір топ адамны саяхатын (6 – 7 адамнан бастап) топты туризм деп атайды. Топты туризм, детте, атысушыларды тілек – талаптарына сйкес йымдастырылады. Бл турлар археологиялы, мдени - нер жне тарихи болуы ммкін.

Жылжымалылы белгісіне арай туризм стационарлы жне кшпелі болып блінеді. Туризмні стационарлы тріне емдеу туризмі жне спортты-сауытыру туризміні кейбір трлері жатады. Кшпелі туризм немі озалыста болып, зіні орнын жиі ауыстырып трады. азіргі шата техникалы ммкіндіктерді суіне арай кшпелі туризм кшейетін сияты.

Су туризміні серуендеу жне спортты трлері дами тсті. Туризмні бл тріне кіретіндер: су-моторлы спорт, су-шаысы спорты, каноэда еспе, желкенді кеме спорты жне таы басалар. Туризмні бл трі суа тсу, жаажай туризмімен штасады жне теіз, кл, зен жаасына орналасан туристік кешендерде ке тараан. Су астындаы адарды суретке тсіру, оларды мірімен танысу масатын кздейтін су асты спортты туризмі йгілі болып келеді. Балы жне а аулау туризмі де барлыымыза таныс. Туризмні сурет, кино, а аулау трлері оны танымалды тріне жатады. Шетел туризміні ішіндегі е ымбат трі – а аулау туризмі. Соы жылдары тау шаысы туризмі жылдам дамуда. Арнайы тау шаысы курорттары салынуда. Альпинизм де туризмні кпшілік тріне айналуда. Сапарды затыына арай туризм ыса жне за мерзімді болып блінеді. Адамдарды ш тулікке дейін саяхата келуін ыса мерзімді туризм дейді. ыса мерзімді сапар – туризмні баралы трі болып саналады. за мерзімді туризм (ш туліктен арты) каникул немесе за мерзімді демалыспен байланысты. Саяхатты ара ашытыына арай туризм жаын жне алыс болып блінеді. Жаын саяхат з елімізге, алыс саяхат шетелдерге бару деген сз .

Туристік аындарды ритмі бойынша туризм жылды жне мезгілдік болып блінеді. Жылды дегеніміз жыл бойы туристік аудандара саяхата, демалуа адамдарды барып труын айтады. Мезгілдік – ондай туристік жерге жылды бір кезеінде ана баруы. Туристік саяхата атысушыларды жасына арай туризм былай блінеді: балалар мен жасспірімдер туризмі; жастар туризмі; ересектер туризмі. Туристерді сапар желісінде орналасуы бойынша туризмді тмендегідей блуге болады: она й типті жне она й типті емес. Туристік саяхатты крсетілген масатына арай туризм келесідей блінеді: а) рекреациялы, б) экскурсиялы, в) арнайы туризм. Рекреациялы туризмге - емделу жне сауытыру шін саяхат кіреді. Экскурсиялы туризм – табиаты мен леуметтік-экономикалы трыдан ызыты орындармен танысу масатымен саяхат, бл бтен аудандара немесе елдерге саяхат жасау. Арнайы туризм - арнайы бадарлама жне маршрут бойынша саяхат.

Клік ызметіні тріне арай туризм автомобильмен, автобуспен, темір жолмен, теплоходпен саяхаттау болып блінеді. Дниежзіндегі жолаушыларды тасуды басым блігі автомобиль клігіні лесіне тиеді. Батыс Еуропада туристерді 70% - ы з кліктерімен саяхаттайды, АШ – та бл крсеткіш 90% райды .

Соы 20 жылда круизді туризм шапша дамуда. Круиз – бл теіз саяхаты, жабы бір шебермен, белгілі бір маршрутпен крікті, кіл толарлы жерлерге тотап саяхат жасау. Круиздік саяхатта бірінші орында — Нью-Йорк порты. Круиздік туризммен айналысатын елдер — Англия, Норвегия, Греция, Италия, Франция, АШ.

Алашында барлы туристік іс-рекет коммерциялы трде болса, одан тсетін кіріс туристік мекемелерді жмысыны басты нтижесі болды. Бірте – бірте коммерциялы туризмге арсы леуметтік туризм деген тсінік пайда болды. леуметтік туризм жйесі ттынушылара ана емес, туристік мекемелерге де те тиімді. Сонымен, леуметтік туризм – бл ашалары аз адамдарды пайдаланатын туризмі, оларды мемлекет жне мемлекетке жатпайтын рылымдар олдайды.

Экзотикалы туризм біршама ызыты. азіргі уаытта перспективті туристік баытты трі космосты туризм. Туризмні бл трін е алаш рет олданан 2002 жылы Ресей елі болады. Алашы туристі американды бизнесмен Денис Тито болды. Космосты турды затылыы бір аптаа созылады жне оны ны 20 млн доллар болды. 2003 жылы американды ірі жеке меншік туристік компаниялар «Спэйс Эдвенчерз» бен «Ред Леттер Дэйз» нарыа халыаралы космос станциясына орындарды алу туралы шарт жасасан.

Экологиялы туризм (экотуризм) – жаында ана "жасыл" озалыс толынында пайда болды жне елді траты даму концепциясына байланысты ол батыста ке дами бастады. Экотуризмді кпшілік туризмні баламасы ретінде арайды, содытан да оны алыптасан туризмнен айырмашылытары бар. Олар тмендегідей негізгі белгілер:

экотуримзні басты объектісі болатын ерекше табии крікті, кзтартарлытай жерлері болуы;
туризм индустриясыны жоспарлы дамуыны арасында олдананмен, тозбайтындай табии жне мдени потециалды территорияны болуы;
басалара араанда тмен капиталды, материалды жне энергосыйымдылыыны болуы;
экотуризмні е крделі масаттарыны бірі – экологиялы білім беру жне экологиялы ойды алыптастыру;
бтіндей мемлекетті немесе жеке аудандарды леуметтік экономикасын ктеретіндей дрежеде болуы.

Экологиялы туризм азіргі тада лемде болып жатан экологиялы мселелерді шешуге ат салысатын, мемлекетті траты дамуына жетуіні бір баыты болып табылады.

Б абылдаан мемлекеттерді траты даму концепциясыны басты мселесіні біріне траты экологияны рылуын арастыру жатады. Ал экологиялы туризм рбір мемелекетті туризм саласында орныатын болса, онда экологияны да тратануы байалар еді. Себебі, экотуризм табии ресурстарды, табии ландшафтар мен кешендерді сатауа, туристік аымдарды біркелкі таралуына лкен лесін тигізеді. йткені, экологиялы туризм бл табиаты саталан аудандара сем ландшафтарды тамашалау, оларды танып-білу жне сатау шін жасалатын сапар болып табылады, яни, туризмні бл трі табиата ешбір зиян келтірмей, адамдарды эстетикалы таламдарын анааттандырады .

ыса уаытты табиатта уик-эндте демалудан бастап табии жаратылыс таырыбына ылыми зерттеулер жргізуге дейін экологиялы туризм туристік аымдарды р трлі масаттармен амти береді.

Діни туризм бгінгі кні айтарлытай ауымды клемге жетіп отыр. Жыл сайын 200 млн-нан астам адам асиетті жерлерге барып дайа лшылы жасап айтады, оны ішінде 150 миллион – христиандар, 20-30 миллион – нділер, 40 миллион – мсылмандар, буддистер.

Діни сапар-ататы мдени жерлерге бас иіу масатында саяхаттау жне діни салтанатты кештерге атысу. ажылы-мдени рекетерді ежелгілеріні бірі. ажылыты масаты діндарларды діни парыздарын орындауы, ажылы жолында крген кедергілерді жеіп, рахат алу жне де рухани рахаттара блейтін мдени кештерге атысу. азіргі кезде ажылы будда, индуизм, сикхизм, Ислам мен Христиан діндерінде маызды мдени орын алады. ажылы буддизмде ежелден бері олдау алып келеді, оны мдениеті Шыыста, Солтстік пен Отстікте монахтар мен діни таратушыларды арасында таралан. Солтстік буддизмі ажылы рдістерін лі кнге солайымен сатап келеді. Махаяна буддистеріні тартушылы масаттары кмбез тріздес салынан Будда, буддизм негізін салушыларыны з орындарына келуі болып табылады. Бдан баса, буддистер ататы монастырларда болуа штар. ндістандаы Далай-Лама резиденциясына ондаан мы елдер келіп жатады. Ресейде будда дініні алаушыларды ажылы орталыы Улан-Удэ тбіндегі Иволчинск дачанында орналасан. Миллиондаан халытар жыл сайын ндістан еліне ажылы сапара аттанып жатады. Ондаы ажылы орталытарыны ішіндегі е белгілілеріні бірі –Варанаси аласы. Онда кптеген ірі діни орталытар мен жздеген ибадатханалар бар. Сонымен, туризм классификациясыны ылыми жне практикалы маызы бар, ол білгенінді реттеуге жне туризм озалысын тере біліп – тсінуге серін тигізеді.

Адамны кез келген ойластыран, йымдастыран жне жасаан іс-рекетіні, белгілі бір ызметті немесе бірнеше ызметті леуметтік маызы болады. Ол ызметті жаымды,жаымсыз жатары болуы ммкін. Ал туристік саяхаттарды, мамандарды айтуына араанда, танымды, леуметтік арым-атынасты, спортты, эстетикалы, эмоционалды-психологиялы, денсаулыты, шыармашылы, мдени секілді трлеріні жаымды леуметтік ызметтері бар.

1. Танымды ызметі.

2. Денсаулыты ызметі.

3. леуметтік арым-атынас ызметі.

4. Спортты ызметі.

5. Туризмні эстетикалы ызметі.

1.2 Отанды туризм дамуыны тарихы

азіргі азастан территориясын бізді жыл санауымыза дейін мекендеген адамдар ашылы пен терімшілдіктен ндірісті ебекек лемні баса аудандарына араанда кешірек кшкен. азастан алымдарыны пікірінше, бізді республикамыздаы е кне адамдар осыдан шамамен жарты миллион жыл брын пайда болан. Оны негізгі длелі адам олымен жасалан ебек ралы. Кне азастандаы трындарды ндірістік шаруашылыы б.д.д. ІІІ мыжылдыта басталан.

Кне лемні тарихында азіргі азастан территориясындаы алашы йымдасан саяхаттар басты туристік нысан – лы жібек жолымен байланысты. Ал оны алыптасуыны бастапы дуірі б.д.д. ІІІ мыжылдыа сйкес келеді. Б.д.д. зерттеушілер з ебектерінде ытай туралы мліметтер келтіріп, ол елге баратын жолдарды сипаттамасын берді. Кейіннен лы жібек жолы аталан жолды алашы бізге жеткен сипаттамасы осы. Ал бл сипаттаманы ааза тсуі – б.д.д. І асырды аяы. Птолемейді зі бл сипаттаманы бізді заманымаза жетпеген Марк Тирскийді шыармасынан жне саудагерлерді рпаы Май тицианны Ефрат зеніні жаасындаы шекаралы ала Гиераполь арылы Месопотамияны кктеп тіп, Тигр зеніне шыан, одан рі Мидияа Экбатана, сонан со Каспий теізіні отстігін орай жріп, Парфияны астанасы Гекатомпилге, Маргиянды Анохияа, Бактрияа жне Камед таулары арылы (бл Алай жне Алайдан ары ыраттар болуы ммкін) Татим зеніні бассейніне тскен. Ол жерден ытай астанасына баран. Кейіннен лы жібек жолы деп аталан жолды классикалы кне сипаттамасы осы.

Кптеген зерттеушілер лы жола бл атауды неміс алымы Ф.Рихтгофен зіні «ытай» деген кітабында 1877 жылы берген деген пікірді сынады. Дегенмен де ататы экономика тарихшысы А.М.Петровты пікірінше, мндай атау кне лемде де болан.

Римдіктер жібекті «серрикум», ал ндірушілер мен сатушыларды «сера», яни «жібек адамдар» деп атайды. Келешек атауды айдан шыаны туралы мліметтер К.Птолемейде де бар, онда жол Жібек еліне апарады. Аллмиан Марцелинні «Тарихыны» 23-кітабында «Сералармен арым-атынаста лкен сауда жолы» деп крсетіледі.

лы жібек жолыны алыптасуыны за процесс болуы – батыс пен шыыс ркениеттеріні, кне лем мен ытайды бірін-бірі біртіндеп тануыны длелі. Бірнеше асыр, тіпті бірнеше мы жыл лем иыр Шыыстаы ірі отырышы ркениет иесі ытай жайлы ешнрсе білмеді десе де болады.

Кне заманны саяхатшылары, зерттеушілері жне басыншыларыны (Геродот, Аристотель,А.Македонский, Эратосфен жне т.б.) ойынша б.д.д. ІІ асыра дейін ойкумен (лем) Шыыста шл даламен аяталады деп тсінді.

Ал шындыында лы жібек жолы азіргі Орталы Азия территориясындаы тарамдары брыннан бар болатын. А.М.Петров бойынша, Алдыы жне Орта (Орталы) Азияны бір-бірімен байланысы сонау б.д.д. ІІІ мыжылдатан бастау алады. Сол кезді зінде-а Бадахшаннан (азіргі Тжікстанны территориясы) Ирана кк тас (лазурит) тасылды. Кейіннен Таяу жне Орта Шыыса кгілдір аы (бирюза), Согдианадан ызылт сары асыл тас (сердолик) келінетін. Ахменидтер дуірінде лазурит, бирюза, сердоликтер жолы ерекше арынмен дамыды. А.М.Петров сондытан да «Геродит - Ктесия» маршрутына жолды орта азиялы блігін де осуа бден болады дейді .

Бадахшан лазуриттері Мессопатамия мен Сириядан да табылан. Археологиялы олжалар Тжікстанны Орта Азия солтстік ндістан, орта Шыыспен байланысыны б.д.д ІІІ жне ІІ мыжылдыты басында боландаындыын длелдейді.

алыптасан арым атынастар бойынша Орта Азияа ндістаннан, Жерорта теізінен, тіпті Аравиядан келуге болатын. Суэц мойнаы арылы Африкаа баратын. Бадахшан лазуриті тіпті Египеттен де табылды. Орта асырдаы азастан жерінде йымдасан саяхаттар мен белгілі бір масаттаы туристік нысандарды боландыы аныталып отыр.

VI-XIV асырларда лы жібек жолыны солтстік тркі трассасымен саудамен ана емес, ажылы, емдік, аартушылы масаттардаы да сапарларды боландыыан толы негіз болды.

азастан территориясында е алашы туристік нысандарды пайда болуы тркі тайпаларыны кші онымен, басыншылыпен байланысты. азастанда алашы ажылы туризмді йымдастырушы Темір болды, оны атымен байланысты ескерткішті жерлер р трлі жылдарда трлі леуметтік туризмді йымдастыруа септігі тиді. Мндай негізгі ескерткіш – 1399 жылы Аса Темірді бйрыымен Ахмед Яссауиге салынан мавзолей. азастан туризмні тарихыны айрыша табыстара ол жеткізуі жаа дуірде болды. азастанда туристік индустрияны біртіндеп алыптасуы лкетану негізінде іске асырылды.

Туристік лкетану табиатты, ебек мірін, трмыс пен мдениетті бір бірімен байланыста, серде арастырып, негізгі назарды лкені саяхат барысы кезінде байалан ерекшеліктерді байауа баытталады.

азастандаы лкетануа арналан зерттеулерді за та ызыты тарихы бар. Кеестік кезеде азастандаы лкетану тарихына байланысты бірнеше ебек жары крді. Бларды ішіндегі е бір ызылытысы – Тарих, археология, этнография институтыны ылыми ызметкері А.Н.Мустафаевты «азастан тарихы мен мдениетіні ескерткіштері» атты жината жарияланан мааласы.

А.Е.Кайназарованы пікірінше, азастанны лкетану трысында зерттелуі XIX-XX асырлардан басталады. азастанда Орыс географиялы оамыны блімдері, блімшелері, ылым академиясы, Орыс археологиялы оамыны Шыыс блімшесі, Ресейді этнографиялы музейлері, Москва университеті жанындаы жаралыстану, антропология жне этнография уесойларыны оамы жне т.б. мекемелер жмыс істеген.

азастан лкелерін зерттеу масатында Семей еліне 1886 жылы А.Н.Красновты, 1891-1892 жылдары Н.Ф.Катановты экспедициялары йымдастырылды. аза ауылдарында Г.Н.Потанин, С.Г. Рыбаковтар жмыс істеді. Блармен атар з ылыми жмыстарын Орыс-Сібір блімдері жргізді. Олар азатарды этнографиясы туралы ебектер жариялап, жергілікті лкетанушылармен байланысып трды. Орыс географиялы оамыны аза мдениеті мен тарихы алдындаы ерекше сіірген ебегі – «Орыс географиялы оамыны жазбаларыны» 1904 жылы жеке томында Ш.Ш.Улихановты этнографияа атысты негізгі ебектерін жариялады.

XIX асырды аяы – XX асырды басында Торай, Амола жне семей облыстарын зерттеген статистиктер мен переселенген йымдарыны экспедициясы жинаан лкетануа арналан баалы материалдар баршылы.

Жетісуды е бірінші туристі деп казак есаулы А.В.Хорошхинді айтуа болады, ол Іле Алатауыны тау бктерлерімен кп саяхат етіп, 1875 жылы оны е биік шыы Таларды баындыруа рекет жасады. Алайда, ол тек 4 мы метрлік биіктікке шыа алды. Таулар Верный аласыны кптеген трындарын зіне тартты, бл аымда оушы жастар мен интелегенция лесі кп болды. Верныйда тран Лев Толстойды немересі Михаил Сухотин де атысты. Тау инженері К.И.Богданович оушылармен жергілікті шаталдара экскурсиялар йымдастырды. Олармен бірге Мушкетовты баласы да барып отырды. Верныйды йгілі ааш стасы П.Зенков Алма Арасанннан Жусалы Кезе асуы арылы лкен Алматы кліне дейін тті .

азастандаы туризмні тарихи алы шарттары бізді заманымыза дейінгі шінші мыжылдыты алыптаса бастаан лы Жібек Жолыны алыптасуы мен дамуы болып табылады. азастан туелсіздік алана дейін туризм баса да экономика салалары сияты орталытан ата регламенттелді. Туристік ызметтегі КСРО-ны негізгі айматары Кавказ, ырым, Балты ірі, Ресейді, Орта Азияны біратар сулет, археологиялы, мдени ескерткіштері мен табии крнекті жерлеріні тарихи мніне іс жзінде жарнама жасалмады жне сраныс болмады. Кеестік кезінде азастандаы туризм идеологиялы ызметті атаран мдени – аарту жмысы жйесі элементтеріні бірі болып саналды жне оны басым рліне арамастан, алды аидаты бойынша аржыландырылан жне елеулі экономикалы маыза ие болмады. азастанда туризм ндірісіні дамымай алуыны бір себебі экономика саласы ретінде онымен мемлекеттік дегейде тікелей айналыспады. Туризмді ауматы йымдастыру жне мемлекеттік емес туристік рылымдарды кешенді болжауа, за мерзімді жоспарлауа назар аудармады. Туризм табысыны лкен блігі жергілікті бюджетке тсетіндігіне арамастан, жергілікті басару органдарыны тарапынан туристік ызметті басымды деп танымауы саланы дамытуын тежеулі фактор болып табылады. азастан туелсіздікті аланнан кейін туристік ызметті реттеу мен халыты тарихи жне мдени мрасын айта ркендету шін негіз аланды.

ліби Жангелдин 1910-1912 жылдары таяу «жер дниесін айналып тетін» саяхатын жзеге асырды. Бл саяхатты масаты зіні білімін арттыру, уесой адамны баса елдерімен танысуа мтылысы.

ХІХ асырды басында-а Верный аласында Орыс тау оамыны блімшесі ашылып, 1927 жыла дейін іс рекет аясында болды. Алашы ресми тіркелген жоры Верный аласынан Іле Алатауына, Ыстыклге жасалды, оан Алматы аласынан 17 малім атысты. Бл жорыты 1929 жылы Г.И.Белоглазов, Ф.Л.Савин, В.М.Зимин йымдастарды. Блар тау туризміні энтузиастары ретінде Іле алатауында бдан баса бірнеше жорыа мрынды болды.

Е алашы нсаушыларды бірі Г.И.Белоглазов болатын. 1925 жылды жазында ол скерге шаырылатын жігіттермен Алматыдан Ысты клге дейін жаяу жоры шекті. Ол басаран жас туристер тобы Озерный, Асу асуларын асты. Чон Асу зені бойымен Сазанова (азіргі Ананьево) дейін тсті.

Г.И.Белоглазов Алматыны №10 мектебінде дене шынытыру малімі болып жмыс істеген. зіні оушыларымен ол жаын жатан шатала жиілеп шыып отырды. 1926 жылы жазы демалысында ол айтадан оушылармен Ысты кл жаалауларына сапар шекті. Біртіндеп секция жалпы алалы масштаба ие болды.

1930 жылы Ф.Л.Савинні жетекшілігімен Алматы алалы почта жне телеграф ызметкерлері рамында 16 адамы бар, Алматы - Медеу – Ккжайлау- лкен Алматы кліне крделі емес маршрутпен атттанды. азір мндай жорытарды оушылар да, зейнеткерлер жасай алады. 1931 жылды атарында В.М.Зимин Алматы-зынааш- ордай асуымен бірінші шаы маршрутын іске асырды. Туристерді лтты кавалерия полкіні сегіз сарбазы «ебек пен оранысты эстафетасы» деген ранмен атарласа жріп, олар эстафетаны ордай асуымен бауырлас ырызстан командасына табыс етті.

йымдасан белсенді туризмні е таралуы азастанда 1930 жылдан басталды. Осы кезде баспасзде алматылы Белоглазов, В.Горбунов, И.Мысловскийлерді кіші Алматы шыын (теіз дегейінен 4376 м) баындыраны туралы хабар шыты .

1931 жылы Алматыда Жетісу губерниялы мражайы жанынан Пролетарлы туризм мен экскурсияларды бкілодаты оамыны бастауыш йымы ашылды (ТЭ). Оны рамына 10 адам енді. Оны белсенділері арасында Г.И.Белоглазов, В.Д. Городецкий, Н.Н.Дублицкий жне таы басалар болды. Оларды бастауымен азаты лкетану кеесі рылды.

1932 жылы азастанны туристік маршруттарыны жолсерігі басылып шыты. Горельник шаталында туристер кшімен Алматыдан отстікке арай 22 шаырым жерде туристер тауда паналайтын бренеден трызылан баспана салынды.

Туристік актив кшімен Горельник шаталында туристер шін тау лашыы (йі) рылып, 1936 жылы 50 орынды «Горельник» туристік базасына айналды.

1936 жылды ыркйегінде ТЭ жабылып, оны орнына ксіподатар жанынан йымдастырылан азаты туристік – экскурсиялы басармасы (ТЭБ) ашылды.

1938 жылы алаш рет туристерді слеті Ккжайлауда тіп, оан 200-дей адам жиналды.

азастанны туристік оамыны жмысы лы Отан соысы басталысымен тотап алды, себебі оны ызметкерлері мен белсенділері соыса кеткен еді. «Горельник» турбазасыны йлеріне 1943 жылды басынан бастап Кеес скеріні таулы жерде атыштарды инструкторларын дайындайтын бкілодаты мектебі орналысты. Соыста со азастан шін альпинистер мен тау шаышыларыны спортты кадрларын дайындай бастады, ал 1953 жылдан айтадан туристер абылдана бастады [6].

1952 жылы Бкілодаты ксіподаты ксіпода азастанда туристік -экскурсиялы басарма ашты. 1958 жылдан бері ол Орта Азиялы туристік -экскурсиялы басарма деп аталды. 1960 жылы туризм жне экскурсия бойынша кеес болып жасаталды.

1955 жылы Есік кліні жаасына «Есік» турбазасыны рылысы басталды. 1955 жылы Алматыда «Интурист» Бкілодаты Акционерлік оамыны азастанды блімшесі ашылды. 1956 жылды 12 мамырында Алматыа 25 шетелдік турист келді, келесі жылы оларды саны 157- ге жетті, ал 1971 жылы азастан 8 мы адам абылдады. 1995 жылы р трлі елдерден келген туристерді саны 28 мы адама жетті. 1991 жылы оам «азастан Интуристі» лтты компаниясы болып айта рылды.

1964 жылы туризм жне экскурсия бойынша аза республикалы кеес жне Алматы, Шыыс азастан, араанды, Орал, Шымкент облыстарында облысты кеестер мен экскурсиялы бюролар ашылды.

1965 жылы азастан Республикасыны туризм мен экскурсия одаы йымдастырылады жне 5-облысты ода рылды: Алматы облысында, Шыыс азастан, араанды, Орал мен Шымкент облыстарында, сондай-а бл облыстарда экскурсия бюролары да ашылды.

Республиканы те кркем жерлерінде жаа туристік базалар салына бастайды: Баянауыл – Павлодар облысындаы Жасыбай кліні жаасында, араралы – араанды облысыны тау-орман кгалды алабында, Алтай ойнау – Шыыс азастан облысы Бтырма су оймасыны жаасында, Алтын бор – Ккшетауды тауларында, азастан туристік базасы – ырызстанда Ысты кл кліні жаасында.

Туризмні дамуына серпінді кш берген «Елдегі туризм мен экскурсияларды ары арай дамуы жніндегі шаралар туралы» аулы болды (1969 ж.). азастанда туризм жне экскурсиялар бойынша жаа облысты кеестер, экскурсиялы бюролар, саяхат жне экскурсия бюролары ашыла бастады. Маызды орынды республикадаы туризмні материалды базасын кшейту бойынша шаралар – жаа туристік базалар мен она йлерді салу, оларды ресторандар, кинотеатрлар жне баса да мдени жне трмысты ызметтермен жабдытау алды. Туристік рал – жабдытарды жала беру орындары, моторлы айы станциялары, маманданан автобазалар ашылды.

Алматыда туризм арынды трде дамыды. 1959 жылы облыста «Алматы» турбазасы ашылып, аланы сыртында орналасты. 1972 жылы Алматыа жаын жерде Талар ауданыны Горный садовод ауылынан жоарыта «Алматау» турбазасы ашылды. 1970 жылдан бастап Алматылы автобаза аланы жне облысты туристік йымдарына ызмет крсетіп келеді. 1975 жылы биіктаулы мз айдыны «Медеу» жне «Алатау» атты туристік она йлер де салына бастады. Алайда, мны барлыы лі жеткіліксіз еді.

1979 жылы Алматылы туристерді алалы клубыны мліметтері бойынша, алада 100 шаты туристік секциялар, 7 туристік клубы жмыс істеді. Туризммен айналысатындарды саны 213 мы адамнан асты (Алматыда бл кезде 900 мыдай трын халы болды).

Тау туризмні техникасы бойынша слеттер, туристік кештер, «Турист кні» мейрамдары жыл сайын Горкий атындаы мдениет пен демалыс Орталы паркінде йымдастырылып отырды.

1981 жылы Есік аласында туризм техникасы бойынша оушыларды VI республикалы жарысы тсе, 1985 жылы мамырда Алматы жас туристер станциясы Кеес халыны лы Отан соысындаы жеісіні 40 жылдыына арнап алашы жалпы альпиниада ткізді.

1988 жылы КСРО-да туризмді басару рылымы згерді. Туризм мен экскурсиялар бойынша кеестерді орнына туристік – экскурсиялы бірлестіктер (ТЭБ) территориялы принципке байланысты рыла бастайды.

Баса республикалардаыдай, азастанда ТЭБ-ге брын кеестер басшылыындаы туристік ксіпорындар мен йымдар енді (турбазалар, она йлер, кемпингтер, таматандыру ксіпорындары, автобазалар жне т.б.).

Туризмде басталан айта рылыс туристер клубтарыны аржыландыруларын біртіндеп ысартып, кейіннен оларды шаруашылы есепке ткізді. Оларды халыты денсаулыын жасартуа баытталан іс-рекеттері нашарлай бастады. Жорытар, слеттер мен жарыстарды йымдастарылуы сирей берді. Кейбір туристік клубтар жабыла бастады.

Тере экономикалы дадарыс азастана 1990 жылы келді, сонымен атар елді нарыты атынастара кшуі туризмні дамуына лкен серін тигізді. оамны кедейленуі мен леуметтік жадайыны ркелкілігі туристік озалысты бірден ысаруына кеп соты. 90-шы жылдарды туристік саяхаттара атысушы адамдарды саны крт тмендеді.

азастанда мндай кадрлар даярлауды негізi 1992 жылы аланандыына арамастан, туристiк саланы мамандармен амтамасыз ету лi кнге дейiн анааттанысыз жадайда алып отыр. Кптеген жоары оу орындарында мны басты себебi азастандаы туристiк леует туралы оытушылар рамыны білiм жне туристiк саладаы жмыс тжiрибесi, дегейiнi жеткiлiксiздiгi болып отыр. Соны нтижесiнде, мамандарды даярлау отанды туристiк-рекреациялы ресурстарды стау, туристердi абылдау шiн оларды пайдалану технологиялары мен ытимал клиенттер арасында туристiк ызмет крсетулердi атаулы жарнамалауды дiстемесi жеткiлiктi трде ескерусiз жргiзiлуде. Сондытан, жоары оу орындары тлектерiнi едуiр блiгiнi туроператорлы ызметтi толы атаруа шамасы жетпейдi.

оамды туристік йым бл орталы, яни туризмді дамытудаы бадарламаларды ру мен деу жне туризмге атысты р трлі сратар мен жаа ойларды арастырады. азастан ТМД елдері сияты туризм саласы туризм индустриясы арылы дамытуды ола алуда. Туризмні бл саласы жай арынмен дамуда. Бл жадайды шешу шін ндірістік ішкі трансформацияны трлі салалары арасындаы атынастары туризмні индустриясын райды. Кптеген елдер осындай атынастарды те жоары дамытан. азастанда 1989 жылы алашы рет туристік альтернативті агенттік рылды. «Орбита» экологиялы жне туризмні I ассоциациясын рды. «Орбита» рыланнан бастап, туристерді ытары мен ызыушылытарын орайтын йым болды. 1993 жылы Алматыда Шыыс Азия туристік йымыны рамына тіркелді.

Жас туристерді республикалы станциясы 1995 жылды 2 тамызынан бастап «азастан Республикасы Оу министрлігіні оушыларды халыаралы туризм орталыы» деп аталды.

1994 жылы туризм министрлігі рылып, 1996 жылы айтадан рлін жоалтты. Ал 1998 жылы апан айында Орта Азиялы туристік йымы (ЦАТО) негізін алады. Бл йымны негізгі баыттары туристік фирмаларды ызметімен даму арыны олдау болды. йымы екі лкен «Азия-Центр 98» атты туристік крмелер ткізді .

азастан Республикасында туризм индустриясын дамыту шін халыаралы, ауданды, жне лтты йымдарды экономика саласында басаруда кмек крсету келешектік баыттарды рауы ажет.

орыта келгенде, азіргі шата жас егеменді азастан Республикасына азіргі трыдаы туризм индустриясын ру шін барлы жмыстарды жаадан бастау керек.

1.3 Туристік ызмет крсету ерекшеліктері мен атаратын міндеттері

Туризм лемдік экономикада басты рлді бірін атарады. Дние жзілік Туристік йымны (ДТ) деректері бойынша ол лемдегі жалпы лтты німні оннан бір блігін, халыаралы инвестицияны 11% астамын, лемдік ндірісті р бір 9-шы жмыс орнын амтамасыз етеді. Сонымен атар Бкіллемдік Туристтік йымны халыаралы туризмге берген статистикасына зейін салса, 2020 жыла арай туризнен тсетін пайда 2 триллион АШ долларын райды жне лемдік туристерді саны 3 есеге артып, оны жалпы саны 1 миллиард алты жз миллион адамды рамашы. Сондытан да БТ-ны 21-асырда «ызмет крсету асыры» деп бекітуі тегін емес. Туризмнен тскен табыс мнай, мнай німдері жне автомобиль экспортыны табысынан кейін траты шінші орында келеді. мндай о рдіс жаа мыжылдыты бас кезінде де саталады деп ктілуде. азіргі туризм-бл лемдік экономиканы лдырауды білмейтін саласы. Мамандарды есебі бойынша, орташа есеппен, бір шетелдік туристі беретін табысын алу шін оан барабар, шамамен 9 тонна тас кмір немесе 15 тонна мнай немесе 2 тонна жоары сортты бидайды лемдік рынока шыару керек. Бл ретте, шикізат сату елді энергия кздерін азайтады, ал туристік ндіріс таусылмайтын ресурстармен жмыс істейді. Шетелдік экономистерді есебі бойынша, 100 мы турист алада орташа есеппен екі саат болан кезде кемінде 350 мы доллар немесе адам басына бір саатта 17, 5доллар жмсайды. Ал, рбір саяхатшыны тамаын, сатып алатын киімі мен олданатын ажетті заттарын есептегенде бл мнайды сатаннан да кп табыс келеді деген сз. Осыны басшылыа алан еліміз 2010 жыла дейін туризм саласын дамытуа арнайы бадарлама жасады. Былтыр бюджеттен осы саланы дамытуа 39 млн. теге блінсе, болашата туристік саланы жеке рылымын дамытуа 1 миллиард 900 млн. тегеден астам аржы блінбек. Сйтіп шикізат сату зіндік экономикалы тыырыа тірелу болса, ал туризмді дамыту-за мерзімді, экономикалы тиімді болаша. Туризм жалпы аланда, мемлекетті экономикасына ш о нтиже береді:

1.Шетел валютасыны келуін амтамасыз етеді жне тлем балансы мен бірттас экспорт сияты экономикалы крсеткіштерге жаымды сер етеді.

2. Халыты жмысбастылыын арттыруа кмектеседі: БТ мен дние жзілік туризм жне саяхаттау кеесінін баалауы бойынша туризм индустриянда рылатын р бір жмыс орнына баса салаларда пайда болатын 5-9 жмыс орны сйкес келеді. Туризм экономиканы 32 саласында тікелей жне жанама сер етеді.

3. Елді инфрарылымыны дамуына ыпал етеді.

Бгінгі тада туризм ктеген адамны міріне еніп кетті. БТ-ны мліметтері бойынша соы 10 жылда туризмнен тсетін табыс 7,9% – а лайып, 4,5% – а туристік саяхат артан. 2010 жыла арсы туристерді саны 1 млрд. адама жетсе, 2020 жылы 1 млрд. 600 млн. жетуі ммкін. азастан Республикасыны ‘Туристік ызмет туралы’ заына сйкес туристік ызмет сол туристік ызметті крсету бойынша жеке жне зады тлаларды іс - рекетін сипаттайды. Осы заа сйкес туристік ызмет крсетуші ксіпорынны масаты мен міндеттері айындалады. Туризмдегі ызмет крсетуге келесілер жатады:

- трын йді сыну;

-таматану;

- клік;

- экскурсия;

- кіл ктеру;

- білім алу;

- спортпен айналысуы ммкін;

- сауытыру.

Туризмні баытталуына байланысты ксіпорындар сынылатын ызметті негізгі жне осалы деп арастырады. Негізгі жне осалы ызметтерді кешендік трде сынуды негізінен туристік – экскурсиялы ксіпорындар іске асырады. Осы ксіпорындар жергілікті трындары мен шет ел азаматтарына туризм жне экскурсия саласында аылы трде ызмет крсетеді. Туристік ксіпорынны негізгі міндеттері саяхаттарды, жорытарды, экскурсияны йымдастыру жне ткізу, туризм саласындаы іс - шаралара максималды трде адамдарды тарту. Сонымен атар, туристерге жоары сапалы ызмет крсете отырып, танымды, трбиелік, сауытыру ндылыын амтамасыз ету, адамдарды ауіпсіздігі мен шаруашылы аржылы ызметке байланысты талаптарды орындау.

Туризм елді барлы аудандарын экономикасына сер етеді. Туризм облысындаы шаруашылы субъектісін рылуы мен ызмет етуі жол клігінін дамуымен, комуналды – трмысты, сауда, медициналы кмек крсетумен тыыз байланысты. Осылайша баса экономикалы сектора араанда туризм индустриясы мультипликаторды аса жоары нтижесіне ие.

азастанда туризм индустриясыны атты дамымау себебіні бірі – оан наты экономика саласы ретінде мемлекетті арамауы.

Сонымен атар, кешенді болжауа, за мерзімді жоспарлауа, туризмні территориалды йымдасуына жне туристік рылымд ара да назар блінбеген. Саланы дамуын тежейтін таы бір фактор – бл туризмнен тсетін табыстарды кп блігі жергілікті бюджетке тссе де, жергілікті басару органдарды туристік ызметті басым болуын мойындамауы.

азастан туелсіздік алан со, туристік ызметті реттеуге жне халытын тарихи - мдени мраларын жаыртуа негіз салынды, Бгін бізді туризмді дамыту елімізде Р ”Туризм туралы „ заымен 3 – шілде 1992 ж. №1508 - XII, «Р- лы Жібек Жолындаы туризм инфрарылымын дамыту бойынша БТ мен ЮНЕСКО жобасынын тркі тілдес мемлекеттер ел басыларыны Ташкенттік декларацияны іске асыруы туралы» Р президентіні жарлыымен 30 – суір 1997 ж №3476 жне «лы Жібек жолыны тарихи орталытарын айта жаырту, тркі тілдес мемлекеттеріні мдени мраларын сатау жне дамыту, туризм инфрарылымын ру Р мемлекеттік бадарламасы туралы», 27 – апан 1998 ж №3859 задарымен реттелді.

Осы жаттарды абылдау азастанды туризм нарыына жаымды сер етеді. Туризм сферасындаы халыаралы атынастарды дамуыны бір адамы – 1993 ж азастанны БТ – а мше болып кіруі саналады, бл туризм саласындаы бірге ызмет жасау туралы халыаралы келісімдерді бекітілуі болып табылады. Біратар келісімдер шет мемлекеттерді кіметтерімен ынталандырылатыны туралы айта кеткен жн, яни азастанды бай туристік потенциала ие перспективті серіктес ретінде табуда.

Аса дамыан туристік фирмалар жйесі Алматы, Шыыс азастан, араанды, Павлодар, Отстік азастан облыстарында, сондай – а Алматы мен Астана алаларында орналасан. Бл облыстар мен алаларды туристік йымдары жыл сайын 88 % туристер мен экскурсанттара ызмет крсетеді.

азастан туристеріні жиі баратын елдері: Ресей, ытай, Германия, Корея Республикасы, Польша, Турция, БА. Бізді Республикамыза Ресей, Корея Республикасы, ытай, Пакистан, Германия, Турция елдері азаматтары жиі келеді.

Туристік ызметті анализі крсетуі бойынша турфирмаларды басым кпшілігі шыу туризімімен айналысады ал бл, біріншіден, азастаннан капиталды кетуіне келеді. Ол экономикалы дадарыс уаытында туристік ызметтерге деген сранысты жандануына кеп сотырады, сонымен атар сйкес тжірибе мен білікті мамандарды жетіспеуінен тек туристер мен «чартер стаушылар» арасындаы делдалды ызметтерді жиі жзеге асыратын туристік фирмаларды артуына елеулі сер етеді.

Сонымен бірге шоп-туризм е алдымен мемлекет бюджетіне жаымсыз сер етеді. Туристтік бизнесті бір секторы ретінде шоп туризмді ктеру туристтік ызмет крсетуді дрежесіне ыпалын тигізген жо.

Бкіл ркениетті лем туристтік аымдарды тартуа тырысуыны себебі, азір туризм мемлекет бюджетін толтыруды негізгі кзі болып келеді. Сондытан да азастана шетел туристеріні аымын лайту керек. Осы масатта келу туризміні дамуы шін туристтік йымдарды ызметін айта баыттау керек, ал ол з алдында транспорттан, орналастыру рамынан, мамандармен амтамассыз етуден байланысты.

азастан Республикасы Статистика агенттiгiнi деректерi бойынша 2008 жылы азастан Республикасыны аумаында 515 туристiк объект болды, оны iшiнде: 273 мейманхана, 7 кемпинг, 36 санаторий, 15 санаторий-профилакторий, 12 профилакторий, 5 емдеу-профилакторий орталытары, 4 пансионат, 29 демалыс аймаы, 27 демалыс йi, 24 туристiк база, 35 сауытыру лагерi, 4 тау шаысы базасы, 13 она й, 9 ашылы й, 1 балалар мен жасспiрiмдер туризмi орталыы, 7 сауытыру кешенi, 6 мражай, 2 кесене, 1 туризм жнiндегi мемлекеттiк ксiпорын жне басалары (клубтар, олнершiлер алашытары) - 5.

2008 жылы олданыстаы 385 она й мен баса да орналастыру орныны 340-ы жеке меншiк нысанында, 22-сi мемлекет меншiгiнде жне 23-і баса мемлекеттердi меншiгiнде болды.

Елде ш, трт жне бес жлдызды 78 она й жмыс iстейдi, алан она йлер баса санаттара жатады.

Республика бойынша туристердi орналастыру объектiлерiн пайдаланудан тскен кiрiс 2008 жылы 21156 млн. тегенi рады, аталан ксiпорындар крсеткен ызмет клемi 17737,5 млн. теге, оны iшiнде - мейрамханалары бар она йлер - 15927,0 млн. теге, мейрамханаларсыз она йлер - 1533,3 млн. теге, жастар жатаханалары мен таудаы туристiк базалар - 57,7 млн. теге; кемпингтер, мотельдер, автофургондар мен автотiркемелердi оюа арналан тратарда крсетiлетiн ызметтi оса аланда - 0,7 млн. теге, алан орналастыру объектiлерi - 218,8 млн. тегенi раан.

Мамандандырылан орналастыру орындарында: 106 санаторий, пансионат, санаторий-профилакторийде 2008 жылы емдеу-сауытыру ызмет крсетулерiн 257,4 мы адам пайдаланан, 13 демалыс базасы мен йiнде, пансионаттарда 32686 адам демалан. Нерлым танымал емдеу орындарына «Сарыааш» (ОО), Арасан-апал (Алматы облысы), «Мойылды», «Баянауыл» (Павлодар облысы), «Жааоран» (ызылорда облысы), Щучье-Бурабай аймаы (Амола облысы), «Каспий» (Маыстау облысы) жне басалары жатады.

азастан Республикасы Статистика агенттiгiнi деректерi бойынша 2003 жылы туризм объектiлерiнi негiзгi жаа ралдарына 29591,8 млн. теге, 2004 жылы 37895,2 млн. теге, 2008 жылы 33994,3 млн. теге инвестиция блiнген. Бл туризм саласына инвестиция тартуды о рдiстерiне ку болады, алайда абылданып отыран шаралар инфрарылымды дамытуа жне туристiк индустрияны инвестициялауды ынталандыруа аны жеткiлiксiз. Талдау крсеткенiндей, елдi инфрарылымын дамытуа салынан инвестицияларды жалпы сомасынан туристiк йымдарды ызметiн жзеге асыруа 2003 жылы тек 139 млн. теге, 2004 жылы 242 млн. теге жне 2008 жылы 48,3 млн. теге тартылан.

Туристiк ызметке жасалан талдау Астана жне Алматы алаларына шекараны ары жаынан келген туристер сапары iскерлiк масатта болатынын (iскерлiк туризм) жне олар сапалы рi ызмет крсетулердi толы жиынтыын сынатын она йлерге тотаанды жн санайтынын крсеттi. Елдi iскерлiк орталытары - iрi алалардаы халыаралы дегейдегi она йлер желiсiнi одан рi дамуы дл осы iскерлiк туризмге байланысты болады.

Алайда, она йлердi, пансионаттарды, демалыс йлерi мен базаларын оса аланда, орналастыру объектiлерiнi материалды базасы, сондай-а санаторийлiк-курортты мекемелер моральды жне физикалы трыдан тозуды жоары шегiне жетуiмен сипатталады.

уе клiгi саласында. Халыаралы туризмдi дамытуа ыпал етушi негiзгi факторларды бiрi жолаушыларды авиатасымалдау болып табылады. азiргi уаытта республикаа алыс шетелдi алты авиакомпаниясы («КLМ», «Lufthansa», «British Airlinees», «Asiana Air Arabia», «Сhiпа South Airlines», «Turkish Аirlinеs») траты шып трады. лтты авиатасымалдаушы «Эйр Астана» Тркия, Германия, ытай, Отстiк Корея, Тайланд, лыбритания, ндiстан, БА, Нидерландыа траты рейстер жасайды.

азiргi уаытта азастанны халыаралы авиатасымалдара ол жеткiзе алатын уежайлары: Астана, Алматы, Атбе, Атырау, араанды, останай, Павлодар, Петропавл, Семей, Тараз, Орал, скемен, Шымкент алаларында бар.

Статистикалы деректерге сйкес 2008 жылы уе клiгi ызмет крсетулерiн 248578 турист (57,1 процент) пайдаланан.

Сапарларды басым кпшiлiгiнi уе клiгiн пайдалану арылы жргiзiлетiнiн ескерсек, авиапарктi жаарту, жолаушыларды уе клiгiмен тасымалдау географиясын кеейту, туристiк аынды кбейту масатында елеп-екшелген баа мен тариф саясатын айындау, ызмет крсету сапасын арттыру ажет.

Темiр жол клiгi саласында. Соы жылдары темiр жол клiгi билет ныны олжетiмдiлiгiне байланысты республика халыны негiзгi жол жру ралына айналды.

Статистика деректерi бойынша, 2008 жылы темiр жол клiгiн 87615 турист (10,27 процент) пайдаланан.

азастан аумаы бойынша зiмiзде жасаталан 132 бадар жолаушылар поезы жрiп тедi. Оны iшiнде ала маынды атынаста 69 бадар бойынша; жергiлiктi атынаста - 49, мемлекетаралы атынаста - 11, халыаралы атынаста - 3 поезд жредi. Сонымен атар азастан Республикасы аумаы арылы ТМД елдерiнде жасаталан 17 жолаушылар поезы бадары тедi.

Жолаушылара темiр жол клiгiнде сервистiк ызмет крсету дегейiн арттыру масатында бiратар iс-шаралар кзделген: азастан Республикасы аумаында да, сондай-а Ресей Федерациясыны аумаында да жолаушылар поезында жолаушылар шiн ланч-бокстар руды технологиялы процесiнi жобасы арастырылуда, «ЖВ купе», «РИЦ купе» санатындаы вагондарды жолаушылары шiн безендiрiлiп, мамандандырылан апаратты буклет шыару бадарламасыны жобасы зiрлендi.

Сонымен атар «Жолаушылар тасымалы» акционерлiк оамыны поездарындаы ызмет крсету дегейi халыаралы стандарта сйкес келмейдi. Вагон паркiнi бден тозуы жне бiршама блiгiнi за уаыт пайдаланылуы, оларды ауыстыру немесе айта жаырту ажеттiлiгi жолаушылар тасымалыны зiн-зi атамайтындыымен, оларды субсидиялауды мемлекеттiк бюджет аражаты есебiнен жзеге асырылатындыымен тсiндiрiледi.

Автоклiк саласында. азастан Республикасы кiметiнi 2000 жылы 5 желтосандаы N 1809 аулысына сйкес республикалы маызы бар жалпы пайдаланудаы автомобиль жолдары тiзбесiне iрi туристiк oбъектiлерге апаратын жне туризмдi одан рi дамытуда барынша ызыушылы тудыратын мынадай жолдар енгiзiлуiне байланысты соы жылдары туристiк масатта автоклiк белсендi трде пайдаланылып жр:

1. Ташкент - Шымкент - Тараз - Алматы - орас;

2. Шымкент - ызылорда - Атбе - Орал - Самара;

3. Алматы - араанды - Астана - Петропавл;

4. Астрахань - Атырау - Атау - Тркiменстан шекарасы;

5. Омбы - Павлодар - Семей - Майапшаай;

6. Астана - останай - Челябi - Екатеринбург.

Статистика деректерi бойынша 2008 жылы алааралы автобустарды ызмет крсетулерiн 87615 (20,1 процент) турист, баса да рлытаы жол ралдарын 53765 (12,36 процент) турист пайдаланан.

2008 жылы 1 атардаы жадай бойынша республикалы маыздаы жалпы пайдаланымдаы автомобиль жолдары бойындаы блiнген жолата мынадай объектiлер жмыс iстейдi: 925 - АМС, 108-ТС, 62 - она й, 1124 - таматану жне сауда орындары, 61 - автотра.

Су клiгi саласында. Каспий теiзiндегi Атау порты азастанды Ресей, Тркiменстан, зiрбайжан жне Иран порттарымен байланыстырады. азастан Республикасында Ресей Федерациясымен жне ытай Халы Республикасымен iшкi су жолдары бойынша атынастар бар.

Шыыс азастанды су жолдары республикалы мемлекеттiк азыналы ксiпорны жолаушылар тасымалдауа лицензиясы бар жне туристiк ызметке кiрiктiрiлген кемелер yшiн скемен мен Бтырма шлюздерi арылы шлюздеу ныны 25 процентi млшерiнде жеiлдетiлген тариф белгiледi. Бл ретте скемен жне Бтырма шлюздерi арылы aз млшерлi флотты шлюздеу зындыы 10 м. дейiнгi кеменi - шлюздеу ныны - 10%-iмен жне 10 метрден зын кеменi - шлюздеу ныны 20%-iмен жеiлдетiлген тариф бойынша белгiленген кестемен жргiзiледi. Статдеректерге сйкес 2008 жылы аталан ксiпорын 276 туристке ызмет крсеткен.

Елдi баса да су артериялары туристiк масатта пайдаланылмайды. Сонымен атар жргiзiлген зерттеулер нтижесiнде Еуропадан келген туристердi Каспий теiзi бассейнi аумаында лкен ызыушылыы жаажай туризмiнде де жне круиз йымдастыруда да байалды.

Туризм индустриясы ш айрыша асиеттерімен айрышаланады: біріншіден, туристік мекемелерді орналасуындаы ресурстара болжам; екіншіден, туристік ызмет крсетудегі мезгілдік; шіншіден, туризм инфрарылымыны даму дегейіндегі жоары талап.

Экономикалы саласы ретінде, туризмні зіне тн біратар айрыша ерекшеліктері бар, солар арылы халы шаруашылыыны баса да салаларына бліп трады. Туризм индустриясыны басты айрыша ерекшелігі ндіріс пен німді тарату уаытыны бірлестігі. Клік уаытыны жотыы, яни туристік ызметтер (турнімдер) бл жерде ндіріледі жне бірден олданылады. Екінші ерекшілігі – оны німдері артыынан шыарылып, оймада саталмайды. Туристік ызмет крсетуді келесі бір ерекше айырмашылыы – ызмет ндірісіне дейін ндіріс объектісіне ттынушыларды тасымалдап, жеткізу. Бл з трысында туризмні баса да ерекше айырмашылытарымен байланысты – турист алан німдерді «зімен алып келеді», яни жасаран денсаулы, кіл – кй, жаадан толтырылан білім, пікір, апарат арылы.

Туристік ызмет крсетуді тпкі мнін тсіну шін туристік ызмет крсету процесіні трін білу керек.

Туристік ызмет крсету дегеніміз туристерге саяхат кезінде, заттар сатып алан кезде ртрлі ажеттіліктерін амьамасыз етіп, кмектесу. Бл процесті кешенді трі келесі анытаушылар арылы аныталады:

туристерге ртрлі технологиялы ндіріс пен ызмет крсетуді трлі жадайындаы ызметтер мен тауарларды сынылуы;
туристік ызмет крсету материалды – техникалы базаларда (онайлерде, мейрамханаларда, клікте, спортты рылымдарда, денсаулы сатау мекемелерінде) орындалады;
туристерге сынылатын тауарлар мен ызметтер ртрлі іс - рекеттер барысында пайда болан. Оларды кейбіреулері арнайы туристік йымдарда, екіншілері халы шаруашылыыны салаларында: клік, ауыл шаруашылыы, нерксіп, денсаулы сатауда пайда болан;
ызмет ртрлі ксіптік дайындытаы жне білім дегейіндегі адамдармен крсетіледі.

Туризмде сынылатын ызметтер территория бойынша блінеді. Туристерге ызметтерді кейбіреулері трылыты мір сретін жерлерінде крсетіледі (апаратты ызмет). Басаларын турист саяхат кезінде (апаратты, кліктік ызметтер) алады. шіншісін туристер туристік орталытарда (орналасу, кіл ктеру, таматану, емдеу, іс кездесу) алады.

ызмет крсетуді туристерге баыттап, лгі бойынша былай блуге болады:

ызмет пен тауарлара тарту.
Оларды туристік німге ызыушылыын тудыру.
сынылан тауарлар мен ызметтерді пайдалануа ызыушылытарын тудыру.
Туристік ызмет пен тауарларды тура шешім абылдауа кмектесу.

Туристік индустрия дегеніміз туристік нім шыарушылар, солар арылы халыты туристік сранысын тейді, олар адамдарды рекреациялы ажеттілігіні арасында рылады.

андай да бір фирма болмасын оны нарытаы табысы шыаратын німдеріні тартымдыына байланысты. Баасы да, нарытаы тімділігі жне жылдам таралуы да соан байланысты.

німні экономикалы категория ретінде тере мазмны бар, біра осы уаыта дейін жалпы абылданан анытамасы жо. АШ – ты Солтстік – Батыс университетіні маркетинг профессоры, Американы маркетинг ассоциациясыны белсенді мшесі Ф.Котлер мынадай анытама береді: «нім» - зіне тарту, алу, пайдалану жне олдану масатымен нарыа сынылатын жне адамны ынтасы мен керегін тей алатын андай да болмасын зат». нім физикалы объектілер, крсетілетін ызметтер, ой – пікір жне таы басалар бола алады .

Туризмде нім болатыны крсетілетін кешенді ызмет, яни бір пакетте туристерге сатылатын ызметтер жиынтыы. ндірушілерге араанда, туристер туристік німді ке трде сынады. Туристік сапара шыанда, адамдар зіне крсетілетін баса да ерекшеліктерді іздестіреді. Біреулері за демалыса шыып, курорта барып демалып, денсаулыын тзеп айтса, басалары командировкаа барып, іскерлік келіссздер жргізіп, шартты келісімдер жасайды. Демек, туристер туристік німдерге мтаж емес, олар жаа сезімге, ызы оиалара мтаж немесе зіні бизнесін лайтуа мдделі.

Туристік нім рамы жаынан ш блімге блінеді: тур, осымша туристік – экскурсиялы ызметтер, тауарлар.

Тур дегеніміз клиентке бірттас таратылатын жне туроператорларды ебегімен ндірілген, белгілі бір маршрута жне мерзімге арналан бірінші туристік німні бірлігі.

Туристік сраныс жне сыныс туристік рылысты экономикалы элементі болып туристік нарыты, яни туристік ызмет пен тауарларды тарату сферасын райды.

Туристік нарыты зінше ерекшеліктері бар. Егер дниежзілік нарыта тауарларды баасына экспорт шыыны кірсе, туристік ызметтерді баасына туристерді клікке шыыны кіреді. Негізгі туристік нарыты баса нарытардан айырмашылыы, міне, осында.

2 АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАЫ ТУРИСТІК ЫЗМЕТТЕРДІ АЗІРГІ ЖАДАЙЫ ЖНЕ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТАЛДАУ

2.1 азастан Республикасында туризмні азіргі жадайы

Аымдаы стте республикада туристiк саланы дамытуды кптеген шешiлмеген проблемалары бар. Саланы алыптасуына кедергі келтiретiн бiратар объективтi факторлар орын алып отыр. Бл, е алдымен, туристiк индустрияны зiндегi де, онымен сабатас саладаы да лсiз менеджмент, сондай-а туристiк инфрарылымдаы олда бар объектiлердi негiзгi орларыны тозуы.

Елдi лтты, iшкi жне экономикалы ауiпсiздiгiне туризмнi ыпалы, сондай-а шетелдiк туристердi азастанда болуы ауiпсiздiгiн амтамасыз ету туралы мселе кнi бгiнге дейiн аралан емес.

Статистика жнiндегi мемлекеттiк органдар туризмдi дербес сала ретiнде жеке арастыран жо. Алайда, туристiк крсеткiштердi есепке алуды жетiлдiру жнiндегi жмыс Дниежзiлiк Туристiк йымны сынымдарына сйкес жргiзiлдi. Осы масаттарда статистикалы есеп беру нысандары жыл сайын айта аралды жне азiргi уаытта тексерудi жаа бланкiлерi енгiзiлуде. Туризм салааралы ызметтi лгiсiн бiлдiредi, мны зi кмекшi шоттар енгiзудi талап етедi.

Туристiк саланы дамытуды аса маызды мселелерiнi бiрi аржыландыру проблемасы болып табылады, оны шешу шiн: мемлекеттiк жне жеке менеджменттi тиiстi дегейiн алыптастыруды амтамасыз ету; билiктi орталы жне айматы дегейлерiнi iс-имылын дл йлестiрудi амтамасыз ету; жеке бастамаларды дамуына жрдемдесу; азастанды туристiк нiмдi сырты жне iшкi рыноктара жылжытуды тиiмдi жйесiн зiрлеу; инвестициялау мен салы салу мселелерi бойынша ажеттi нормативтiк ыты кесiмдер абылдау; шет ел туристерiнi азастана келу рсiмдерiн оайлату; саланы апаратты кеiстiгiн алыптастыру ажет. азастанда туризмдi дамытуды маызды ыры - леуметтiк туризмдi, соны iшiнде азастандытарды дем алуа ытарын iске асыруды негiзi жне леуметтiк ызметтер рыногын дамытуды басты факторларыны бiрi болып табылатын балалар туризмiн дамыту болып табылады.

Туристiк рынок статистикасына талдау крсеткенiндей, 1996-2000 жылдар кезеiнде туризмнi барлы негiзгi крсеткiштерiнi 3 еседен астам тмендегенi байалды. 1996-2000 жылдар кезеiнде шет елдi азаматтары мен азастан Республикасыны резиденттерi атарынан туристердi шекара арылы орнын ауыстыруы жнiндегi терiс сальдо алыптасты, яни, келушiлерге араанда кетушiлер кп болды. Шыу туризмiнi лесi - 45,8 пайызды, iшкi туризм - 37,9 пайызды, келу туризмi - 16,3 пайызды рады. 2000 жылы туристiк йымдар ызмет крсеткен туристердi жалпы саны 146915 адамды рады, бл 1999 жылмен салыстыранда 36 пайыза кем.

Р-даы туристік ызметтін мемлекеттік реттеу экономика салаларыны бiрi ретiнде туристiк ызметтi ыты, экономикалы, леуметтiк, йымды негiздерiн белгiлейдi.

азастан Республикасында туристiк ызметтi мемлекеттiк реттеудi негiзгi принциптерi мыналар болып табылады:

1) туристiк ызметке жрдемдесу жне оны дамуы шiн олайлы жадайлар жасау;

2) туристiк ызметтi басым баыттарын айындау жне олдау;

3) азастан Республикасы туралы туризм шiн олайлы ел деген тсiнiктi алыптастыру;

4) азастан Республикасыны туристерi мен туристiк йымдарыны жне оларды бiрлестiктерiнi ауiпсiздiгiн, ытарын орауды амтамасыз ету, сондай-а оларды мдделерi мен млкiн орау.

1. Туристiк ызметтi мемлекеттiк реттеудi негiзгi масаттары:

1) азаматтарды туристiк ызмет саласында демалу, еркiн жрiп-тру ытарын амтамасыз ету;

2) оршаан ортаны орау;

3) туристерге трбие, бiлiм беруге жне оларды сауытыруа баытталан ызмет шiн жадайлар жасау;

4) саяхат жасау кезiнде азаматтарды ажеттерiн амтамасыз ететiн туристiк индустрияны дамыту;

5) туристік индустрияны дамыту есебiнен жаа жмыс орындарын ру, мемлекеттi жне азастан Республикасы азаматтарыны табыстарын молайту;

6) халыаралы туристiк байланыстарды дамыту болып табылады.

Туристiк ызметтi мемлекеттiк реттеудi басым баыттары:

1) туризмдi азастан Республикасы экономикасыны жоары рентабельдi саласы ретiнде алыптастыру;

2) туристiк ресурстарды пайдаланан кезде азастан Республикасыны мемлекеттiк мдделерiн ескеру, табии жне мдени мраларын орау;

3) балаларды, жасспiрiмдердi, жастарды, мгедектер мен халыты кнкрiсi тмен топтарыны арасында туристiк жне экскурсиялы жмысты йымдастыру шін жеілдікті жадайлар енгiзу;

4) туристiк индустрияны инвестициялау шiн олайлы жадайлар жасау;

5) азастан Республикасыны аумаында келу туризмiмен жне iшкi туризммен айналысатын туристiк йымдарды олдау жне дамыту;

6) iшкi жне халыаралы туризм ажеттерiн амтамасыз ету шiн туристiк ызметтi тиiмдi жйесiн ру болып табылады.

Туристiк ызметтi мемлекеттiк реттеу:

1) туризм индустриясын, туризмге инвестицияларды дамыту жнiндегi саясатты айындау;

2) туристiк ызмет саласындаы атынастарды жетiлдiруге баытталан нормативтiк ыты актiлердi абылдау;

3) азастан Республикасыны задарына сйкес туристiк ызметтi лицензиялау туристiк индустрияны ызмет крсетулерiн стандарттау жне сертификаттау;

4) бюджеттiк задара сйкес туризмдi дамытуды мемлекеттiк бадарламаларын зiрлеуге жне iске асыруа бюджет аржыларын блу;

5) туристiк ызметтi кадрмен амтамасыз етуге жрдемдесу;

6) отанды туристердi, туроператорлар мен турагенттердi жне оларды бiрлестiктерiнi халыаралы туристiк бадарламалара атысуына жрдемдесу;

7) iшкi жне дниежзiлiк туристiк рыноктарда туристiк нiмдi сынуа жрдемдесу;

8) елдi туристiк ресурстарын тымды жне тиiмдi пайдалануды, есепке алу мен орауды амтамасыз ету арылы жзеге асырылады.

азастан Республикасында азіргі тада туризмні барлы трінен крсеткіштерді траты су рдісіні саталаны байалады. Айталы, 2009 жылды есептік кезеінде сырттан келушілер туризмі 11,1%-а тмендеді жне келушілерді жалпы санынан 4721,5 мы адамды рады (33,2%). 2008 жылды сас кезеімен салыстыранда сырта шыушы туристер саны 15,4-а сті жне жалпы келушілер аынынан 5242,6 мы адамды немесе 36,9%-ды рады, сонымен атар ішкі туризм бойынша туристер саны 8,2%-а сті жне 4254,1 мы (29,9%) адамды рады.

Крсетілген ызметті жалпы клемі 66 млрд. тегені рады, сатылан жолдамалар ны 13890,7 млн. тегені рады, бл 2008 жылды сол кезеімен салыстыранда аталан крсеткішті 22,6%-а скенін длелдейді (2008 жылы бл крсеткіш 53,9 млрд тегені рады). 2009 жылды есептік кезеде 1163 туристік фирма жне туристік ызметпен айналысатын 64 жеке ксіпкер 4721,5 мы келушілерге ызмет крсеткен, бл 2008 жылды дегейінде -11,1%-ды рады.

Туристік индустрия субьектілеріні туристік ызметінен тскен жалпы табыс 2009 жылы 74232,8 млн. тегені рады, бл 2008 жылды сол кезеімен салыстыранда аталан крсеткішті 17,8%-а скенін длелдейді (2008 жылы бл крсеткіш 63022,9 млн. тегені рады) жне бюджетке аударылан салы сомасы 9350,9 млн. тегені рады, бл сас кеземен салыстыранда 3%-а арты (2008 жылы бл крсеткіш 9073,5 млн. тегені рады).

Республикада ызмет ететін 528 орналастыру ксіпорны 46956,1 млн. тегеге ызмет крсеткен. Есептік кезені орытындысы бойынша орналастыру объектілерінде 29504 нмір бар жне оларды бір мезгілдегі сыйымдылыы 64377 жатын орынды райды, бл 2008 жылды сол кезеімен салыстыранда аталан крсеткішті 10,3% а скенін крсетеді (2008 жылы бл крсеткіш 58367 жатын орынды рады ).

2009 жылы туризм саласына салынан инвестициялар клемі 2008 жылмен салыстыранда 95,6%-а сіп, 129,3 млрд тегені рады (2008 жылы бл крсеткіш 66 млрд. тегені рады ).

Бгінде туризм – бл шаруашылы, ндірістік, леуметтік рекеттерді иын, кпбрышты рылысы. Ол елімізді табии-рекреациялы потенциалына ара сйейді, сонымен атар демалу мен кіл ктеруде резиденттерді немесе резидент еместерді сранысын анааттандырады.

Туризм – зірге аныталмаан дрежесі жо, елді экономикасыны салалы рылымында з орнын таппаан рылым. Туризмді дамыту сараптамасында туристік айналым е маызды крсеткіштерді бірі болып табылады. Бл крсеткіш азастан айматарыны туристік айматарында туристік айналымны тиімді, тиімді еместілігін анытайды. Салыстырмалы трде Алматы аласы (Туристік айналым 2:1 Те) жне Атырау облысын (келген туристер саны, кеткен туристер санынан 20 есе кп) атауа болады.

Осы жерге халыаралы туристтік байланыстар тиімділігі крініс береді. Бізді туристер ат басын тіреген елдерді е негізгілері Ресей, ытай,Тркия, Германия, Араб мірлігі, Литва болып тр. Дл осы сияты азастана ттынушылы танытып келушілер атары да лаюда.

2009 жылы азастан Республикасына келесі мемлекеттерден туристер жиі келген:

Германия – 4251 адам, оны ішінде іскерлік масатта – 61,4%;
ытай – 3749 адам, оны ішінде іскерлік масатта – 55,2%;
Ресей – 3647 адам, оны ішінде іскерлік масатта – 60,9%;
Тркия – 22696 адам, оны ішінде іскерлік масатта – 71,4%,
АШ – 2205 адам, оны ішінде іскерлік масатта – 85,2%;
Италия – 2039 адам, оны ішінде іскерлік масатта – 90,5%,
лыбритания – 1889 адам, оны ішінде іскерлік масатта – 77,4%;
Корея – 1570 адам, оны ішінде іскерлік масатта – 77,3%;
Польша – 1565 адам, оны ішінде іскерлік масатта – 94,7%;
Франция – 1258 адам, оны ішінде іскерлік масатта – 90%.

азастан республикасына келген туристерді саны 2008 жылмен салыстыранда 2009 жылы 61%-а тмендегенін, 2006 жылмен салыстыранда 13,3% скен. 2009 жылы келген келушілерді 20,4%-ы жмыстан бос уаыт пен рекреация, демалыс масатында, 3,3%-ы таныстар мен туысандарына бару, 72,5% іскерлік пен ксіби, 1,2%-ы емделу, 2,4% коммерциялы, 0,01% ана зге масатта келген туристер.

азастанны Туристік Ассоциациясы жне Халыаралы ІРК компаниясы лемдегі туризм индустриясыны белсенділері: Германия, лыбритания, Отстік Корея, Жапония жне Франция елдеріні трындары арасында оларды азастан туризмі туралы ойын білу масатында сауалнама жргізген болатын. Сауалнама нтижесінде ызыушылы танытандыы аныталды. Бл мемлекеттерді сауалнамаа атысан респонденттеріні 10% ана елімізде демалыстарын ткізуге, 75% жабайы табиатты, 68% шексіз мды даланы, 59% тауа рлеуді кздесе, 63% кшпенділер тарихына ызыушылыты крсетті. азастан Республикасыны ішке келу жне шыу туризміні жадайы алуан трлі.

азастан Республикасынан шыатын резидент туристерді баратын елдері:

Тркия – 101528 , демалыс масатында – 81,7%, шоп-турлар – 14%;
ытай – 39805, шоп-турлар – 78,3%, демалыс – 17,1%;
БА - 24746, демалыс – 86,3%, іскерлік масатта - 6,8%, шоп-турлар – 6,1%;
Египет – 14629, демалыс – 98,2%;
Тайланд – 13131, демалыс – 92,3%;
Германия – 10948, таныстар бару – 51,4% , іскерлік – 29,4% ;
Ресей – 9929, іскерлік – 38,6%, демалыс – 29%, емделу – 16,5%;
ырызстан – 8352, демалыс – 98,1%;
Чехия – 8209, демалыс – 81,6%, емделу – 14,2%;
Италия – 3602, демалыс – 55%, іскерлік – 31,1%;
Литва – 2416, шоп-турлар – 70,1%, іскерлік – 24,5%;
Греция – 2055, демалыс – 93,6%;
Болгария – 1888, демалыс – 93%;
лыбритания – 1805, демалыс – 52,5%, іскерлік – 44%;
Испания – 1583, демалыс – 91%, іскерлік – 7,5%.

2008 жылы емделу масатында шыан туристерді саны 2007 жылмен салыстыранда 761,7%-а сіп, 2009 жылы 2008 жыла араанда - 4 %-а айта тмендегені кре аламыз. Коммерциялы, дін ажылы, рекреация мен демалыс масатында шетелге шыатын туристерді категориясы жылдан жыла сіп келеді. Мысалы, 2009 жылы 2008 жылмен салыстыранда коммерциялы масатта келген туристерді саны 140%-а скен. Коммерциялы масатта келген туристерді саны 2005-2009 жылдар аралыында шамамен 2,4 есеге скен. Талдауа алынан жылдар ішінде шыу туризм бойынша сапар шеккендерді саныны жоарлауына сер еткен факторларды ішінде жан басына шаандаы орташа жалаы млшеріні жне банктік несиелерге ол жеткізуді жылдамдыы серін тигізді деген орытынды жасауа болады.

Ішкі туризмні крсеткіштері 2009 жылы 2008 жылмен салыстыранда 9,5%а тмендегенін кре аламыз.

Яни, бізді отандастырымыз з елімізде емес, шетелге шыып демалуды алайды. Ішкі туризм ызметі бойынша саяхат жасаандарды саны 2009 жылы 174940 адамды рады.

Бл мліметтерден отандастырымыз ел ішімізде жмыстан бос уаыт, рекреация мен демалыс масатында е кп дем алатынын кре аламыз.

1 кесте

Ішкі туризміні басты мліметтері

	2004ж	2005ж	2006ж	2007ж	2008ж	2009ж
1	2	3	4	5	6	7
Барлыы, адам	84536	137666	184379	209143	193122	174940

1 кестені жаласы

1	2	3	4	5	6	7
жмыстан бос уаыт, рекреация жне демалыс	40320	71545	107470	143132	161944	149295
таныстар мен туысандара бару	6934	7240	8686	10784	4143	1016
іскерлік жне ксіби масаттар	31456	52345	60999	48552	19199	12272
Емделу	5670	6338	7116	6218	7585	7191
дін-ажылы	16	28	30	30	38	25
коммерциялы (шоп-турлар)	50	52	60	200	213	140
зге масаттар	90	118	18	227	-	1
Е с к е р т у – автормен [13] айнар кзінен растырылан

Мысалы, 2009 жылы жалпы саяхаттаушыларды 85,34% осы масаттарда саяхаттаан болатын. Е тменгі крсеткіш дін ажылы масатындаы туризм, 2009 жылы бл жалпы демалушыларды 0,01 пайызын рады. Ол дегеніміз елімізді асиетті жерлерімізді маында инфрарылымны лі де болмаса дамымаандыын крсетеді.

Статистика жніндегі агенттікті 2006 жылы мліметтеріне араанда, елімізге туризм саласынан 30 миллиардтан астам теге клемінде табыс тсті, ал республика бюджетіне туризм ызметінен тскен табыс 6,5 млрд. тегені раан. Ал, 2006 жылды 6 айында ткен жылды осы мерзімімен салыстыранда сырты туризм екі есеге ссе, ішкі туризм 2,8 % - а артты. Егер туризм индустриясы арынды дамыса, онда туризм инфрарылымы да дамып, лтты туризм німдеріне ызыушылы артады. азір елімізге орташа есеппен аланда жыл сайын 4 миллион турист келеді екен. Мны зі лкен крсеткіш.

Туризм саласыны алыпты дамуы, бл салаа тартылатын инвестициялы аражат млшеріні клеміне тікелей байланысты. Елде р трлі туристік ызмет крсетулерде азастанды жне шетелдік азаматтарды ажеттіліктерін анааттандыруа ке ммкіндікті амтамасыз ететін азіргі заманы тиімділігі жоары жне бсекеге абілетті туристік кешенні жмыс істеуі шін жадайлар жасалуда, лтты туристік німні сапасын амтамасыз ету шін стандарттар зірленіп, абылданды. азастан Республикасында туризмні материалды-техникалы базасын дамытуа инвестициялар тарту шін жадайлар айындалды. Туризмге инвестициялы аражат тарту, аталмыш саланы инфрарылымын жаартуа жне жаа рылыс объектілерін салуа жмсалады. 2005-2009 жылдар ішінде туризм саласында негізгі капитала жмсалан инвестиция арынды дамыды.

Сонымен атар Дниежзлік Туристік йымны халыаралы туризмге берген статистикасына зейін салса, 2020 жыла арай туризнен тсетін пайда 2 триллион АШ долларын райды жне лемдік туристерді саны 3 есеге артып, оны жалпы саны 1 миллиард алты жз миллион адамды рамашы. Сондытан да БТ-ны 21-асырда "ызмет крсету асыры" деп бекітуі тегін емес. Туризмнен тскен табыс мнай,мнай німдері жне автомобиль экспортыны табысынан кейін траты шінші орында келеді.

Туристік нарыты барлы йымдарыны 98,3 %-ін шаын ксіпорындар (жмыс істейтіндерді саны 50 адама дейін) білдіреді. 250 адамнан аспайтын персоналы бар орташа ксіпорындар 1,3%-ті, ал ірілер 0,4%-ті райды. Талдауа араанда, туристік йымдарды кпшілігін шаын жне орта ксіпорындар райды, олар лем елдеріні кбінде инновациялара негізделген экономикалы сімні тиімді генераторы болып табылады. азастанны туристік йымдары лемні жетпіс елімен ынтыматаса жмыс істейді.

Туризм саласыны аясында ерлер жне йелдерді те ыы жне те ммкіндіктері оларды зіндік ерекшеліктері есепке алына отырып, табысты іске асып жатандыын атап ткен жн: туризм индустриясында туристік йымдарды басшылыында жне ызмет крсету аясында йелдер кбірек ебекпен амтылан (барлы ебекпен амтыландар саныны 98%-а жуыы) (1 сурет).

Туризм саласында жмыспен амтылан ызметкерлерді серпініне талдау жасай отырып, бл салада ебекпен амтылуды дрежесін сипаттауа болады. 2005-2009 жылдар ішінде туризм сферасында, оны ішінде санаторий-курортты мекемелерде жмыс істеген ызметкерлерді саны біралыпты сіп отыран. Егер 2005 жылы бл салада 257,9 мы адам жмыс істессе, 2009 жылы оны саны 317,4 мы адама скен.

ызметкерлерді саныны су арыны 23 пайыза скен. Туризм саласында жмыс істеушілерді е аз млшері туристік фирмаларда байалды. 2005 жылы республика аумаы бойынша туристік фирмаларда жмыс істеушілерді саны 2,7 мы адамды расса, 2009 жылы бл млімет 7,1 мы адама жоарлаан.

1 сурет. Туризм саласында жмыспен амтылан ызметкерлерді саны

Е с к е р т у – автормен [13] айнар кзінен растырылан

Егер 2005 жылы бл салада 257,9 мы адам жмыс істессе, 2009 жылы оны саны 317,4 мы адама скен.

Туристік фирмаларда жмыс істеген ызметкерлерді саныны суі 2,6 есе. Туристік фирмаларда жмыс істеуші ызметкерлерді саныны аздыын, бл саланы маусымды сипатта жмыс істейтіндігімен тсіндіруге болады. Бл мекемелерде жмыс істейтін ызметкерлерді жалаысы жылдан жыла сіп келеді. Ол дегеніміз жылдан жыла туризм саласына мемлекетті оматы аржы бліп, сонымен брге шетелдік компанияларды тарту есебінен (2 сурет).

2 сурет. Туризм саласында жмыспен амтылан ызметкерлерді

жалаысы

Е с к е р т у – автормен [13] айнар кзінен растырылан

Туризм саласында жмыспен амтылан ызметкерлерді айлы жалаы млшері она йлер мен мейрамханалар желілерінде жоары. 2009 жылы бл саладаы ызметкерлерді айлы жалаысы 47759 тегені раса, 2005 жылы бл крсеткіш 29205 тегені раан. Туризм саласындаы осалы шаруашылы мекемелеріні ішінде санаторий-курортты мекемелердегі ызметкерлерді ебек аысы тмен. Егер 2005 жылы 12148 тегені раса, 2009 жылы бл крсеткіш 33059 тегеге ктерілген.

Отанды туризм саласыны негізгі крсеткіштерін талдау барысында, бл саланы нарытаы ткізілген жолдамалар санын талдау керек. Бл крсеткішті талдау, жалпы саланы дамуы арынын сипаттауа ммкіндік береді (2 кесте).

2 кесте

ткізілген жолдамалар саны, бірлік

	2005ж	2006ж	2007ж	2008ж	2009ж
ткізілген жолдамалар, барлыы	86435	143538	125533	134694	229251
Туристік ызметтерді толы кешені кіретін жолдамалар	37575	64425	75533	82521	100958
Крсетілген ызметтерді тек жеке трлері ана кіретін жолдамалар	48860	79113	50000	52173	128293
Е с к е р т у – автормен [12] айнар кзінен растырылан

2005-2009 жылдар аралыында нарыта ткізілген жолдамалар саны 165,2 % сіп, 229251 бірлік жолдама сатылан. Туристік жолдамаларды рамы бойынша талдайтын болса, онда ызметтерді толы кешені амтылан турларды саты 2009 жылы 100958 бірлік болса, 2008 жылы турды мндай тріні 82521 бірлігі сатылды. Сатылан жолдамалар саны 2,6 есеге жоарлады. Туризм масатында демалушыларды саныны артуына, мемлекеттегі саяси-аржылы тратылы, ебек аыны жоарлауы сияты факторлар серін тигізді.

Туризм индустриясыны мліметтері ішінде туристтерді келіп кеткен адам-кні статистикалы крсеткішті талдау, туризм масатында демалушы адамдарды мемлекетте болу кні туралы апаратты наты анытап, бл саланы материалды-базасыны уаттылыын арттыруа немесе алыпты дегейде стап труды негіздерін анытауа ыпал етеді.

Казіргі тадаы аржылы-экономикалы дадарысты салдарынан халы шаруашылыыны баса да салалары сияты туристік индустрияда біратар тралаушылыпен сипатталуда. Осыан арамай, осы саланы дамытуды лі де болса тымды баыттарын іздестіріп, оларды наты іске асыру азіргі заман талабы болып саналуы ажет.

Сондытанда, жалпы отанды крсеткіштерден, елімізіді іріндегі туристік бизнес крсеткештіріне талдау жасауа ауысу арылы, айматы дегейдегі туристік сала жадайына баа беруге болады.

Республика ірлеріндегі туризмні дамуы мен азіргі жадайын зерттеу жне саланы негізгі экономикалы крсеткіштерін талдау жмысты келесі блімдерде арастырылан.

Жалпы азастандаы туристік бизнесті айматы дамуына баа беру масатында елімізді кейбір ірлеріндегі туристік индустрия крсеткіштеріне талдау жасалынды. Соларды ішінде Алматы, Амола, ызылорда, Павлодар облыстары жекелей арастырылды.

Астана, Алматы алаларында, Атырау, араанды жне Атбе облыстарында сырттан келушілер туризміні барынша ке клемі байалады, бл ретте іскерлік туризм басым деп айта аламыз. Крсетілген алаларда, сондай-а Алматы, араанды, Солтстік азастан жне Батыс азастан облыстарында нерлым сырта шыушылар туризмі дамыан. Келу туризміні мліметтері тмендегі кестеде зерттелген (3 кесте).

3 кесте

азастан ірлеріні келу туризмі бойынша ызмет крсетілген туристер

	2005ж	2006ж	2007ж	2008ж	2009ж
азастан Республикасы	229 014	292 738	434 943	520 972	541 930
Амола	14125	8861	20 041	19 104	29 038
Атбе	2264	3740	5 235	5 721	6 499
Алматы	21300	61633	41 369	50 711	59 541
Атырау	1624	692	18 133	1 661	2 049
Батыс азастан	17597	17462	10 546	3 210	2 464
Жамбыл	5630	6127	6 797	7 578	12 237
араанды	367	3035	15 393	15 032	16 814
останай	6147	11500	3 572	7 503	8 624
ызылорда	1374	1365	3 425	3 996	1 281
Маыстау	271	1139	10 061	14 554	10 863
Отстік азастан	7877	4225	4 216	4 603	4 616
Павлодар	4119	6164	5 999	12 438	12 462
Солтстік азастан	2610	6799	14 432	12 790	11 056
Шыыс азастан	4005	3597	25 299	27 689	39 960
Астана аласы	39499	55067	99 512	83 444	63 049
Алматы аласы	100205	101332	150 913	250 938	261 377
Е с к е р т у – автормен [13] айнар кзінен растырылан

азастан Республикасындаы келу туризмні мліметтеріне тотала отырып, рбір ірлерді жадайлары туралы талдау жмыстарын орындау ірлердегі туризм саласыны даму дегейін саралауа ммкіндік береді.

2005 жылы республика бойынша келу туризмі 229014 адам раса, 2009 жылы бл крсеткіш 42,2%-а жоарлап, 541930 адама жеткен. ірлер бойынша бл мліметтерді арайтын болса, алаларды ішінде Алматы жне Астана алаларына келушілерді саны кп болан. ызылорда, Атырау мен Батыс азастан облыстарына келушілерді саны тмен, ал кейбір облыс ауматарына млдем туризм масатында ешандай турист келмеген.

Туризм аымын келу туризм трі мен бірге, шыу туризм трі райды. Республика жне оны ірлері бойынша шыу туризміні мліметтері 4 кестеден келтіріліп, сыныстар жасалан.

4 кесте

азастан ірлеріні шыу туризмі бойынша ызмет крсетілген туристер

	2005ж	2006ж	2007ж	2008ж	2009ж
азастан Республикасы	94692	154885	210692	255626	286691
Амола	458	392	203	543	1157
Атбе	1852	2302	3734	3722	5616
Алматы	18157	51893	31609	30083	36473
Атырау	1093	510	4010	773	1635
Батыс азастан	199	719	6035	683	2107
Жамбыл	3536	4038	4416	4562	8833
араанды	4739	9886	13266	12515	12389
останай	1265	1100	2304	3461	6229
ызылорда	59	55	423	232	125
Маыстау	3531	2768	2487	3360	7846
Отстік азастан	2405	822	1080	2246	3075
Павлодар	1664	2239	2900	4870	6170
Солтстік азастан	2344	4499	8911	4172	4160
Шыыс азастан	1933	2501	3089	8155	10162
Астана аласы	9217	17335	30974	30138	24996
Алматы аласы	42240	53826	95251	146021	155721
Е с к е р т у – автормен [13] айнар кзінен растырылан

азастан республикасы бойынша шыу туризмі 2005 жылы 89332 адамды раса, бл крсеткіш 302%-а жоарлап, 2009 жылы 193122 адама жетті. Ал ірлерге тоталатын болса, е жоары крсеткіш Алматы аласында, жалпы 2009 шыушыларды 54%- ын райды. Ал е тменгі крсеткіш ызылорда облысында, жалпы шыушыларды 0,04%-ын райды. Шыу жне келу туризміні крсеткіштерімен бірге ішкі туризмні крсеткіштерін арастырып кету керек (4 кесте).

2005-2009 жылдар аралыында ішкі туризм крсеткіші 216%-а сті.

Ішкі туризмні барынша дамуы Астана (15%) , Алматы алаларында (27,2%), Шыыс азастан (15,1%), Алматы (11,8%) жне Амола (14,4%) облыстарында байалады.

Ттастай аланда, республика бойынша туризмні барлы трлерінен барынша кп туристке Алматы, Астана алаларында, Шыыс азастан, араанды, Алматы, Атырау жне Атбе облыстарында ызмет крсетілген. Бл ірлердегі туристерді сапар масаты негізінен іскерлік жне ксіби масат, бос уаыт, рекреация жне демалыс, сондай-а шоп-турлар болып табылады. азастан ірлері бойынша туристік фирмалар саны 5 кестеде крсетілген.

Осыдан, 2005-2009 жылдар аралыында азастан бойынша туристік фирмаларды саны скенін кре аламыз. Туристік фирмаларды кбісі Алматы(58,2%), Астана алаларында (5,6%), Батыс азастан (5,3%) мен Павлодар (4,7%) облыстарында орналасан. 2009 жылы олданыстаы 469 она й мен баса да орналастыру орныны 410-ы жеке меншік нысанында, 29-ы мемлекет меншігінде жне 30-ы баса мемлекеттерді меншігінде болды.

5 кесте

азастан ірлері бойынша туристік фирмалар саны

	2005ж	2006ж	2007ж	2008ж	2009ж
азастан Республикасы	713	751	846	921	1 007
Амола	10	19	16	17	20
Атбе	11	16	20	18	20
Алматы	29	37	30	50	47
Атырау	13	18	22	23	24
Шыыс азастан	22	24	34	8	10
Жамбыл	13	10	11	13	19
Батыс азастан	4	5	6	52	54
араанды	25	29	46	13	19
останай	5	6	10	4	4
ызылорда	3	4	3	21	22
Маыстау	10	12	15	18	18
Павлодар	25	21	23	32	48
Солтстік азастан	7	12	15	16	18
Отстік азастан	5	12	16	39	40
Астана аласы	537	26	28	44	57
Алматы аласы	494	500	551	553	587
Е с к е р т у – автормен [13] айнар кзінен растырылан

Оларды санаттары бойынша блетін болса, 8-і 5 жлдызды, 25-і 4 жлдызды, 63-і 3 жлдызды, 23-і 2 жлдызды,16-ы 1 жлдызды она йлер де, ал алан 334 она йлер баса санаттара жатады.

азастан ірлері бойынша туристік саладаы ызмет крсетілген келушілер санын арастыру масатында 6-шы кесте мліметтеріне назар аударайы.

6 кесте

азастан ірлері бойынша ызмет крсетілген келушілер

	2005ж	2006ж	2007ж	2008ж	2009ж
азастан Республикасы	229014	292738	434 943	520 972	541 930
Амола	14125	8861	20 041	19 104	29 038
Атбе	2264	3740	5 235	5 721	6 499
Алматы	21300	61633	41 369	50 711	59 541
Атырау	1624	692	18 133	1 661	2 049
Батыс азастан	17597	17462	10 546	3 210	2 464
Жамбыл	5630	6127	6 797	7 578	12 237
араанды	367	3035	15 393	15 032	16 814
останай	6147	11500	3 572	7 503	8 624
ызылорда	1374	1365	3 425	3 996	1 281
Маыстау	271	1139	10 061	14 554	10 863
Отстік азастан	7877	4225	4 216	4 603	4 616
Павлодар	4119	6164	5 999	12 438	12 462
Солтстік азастан	2610	6799	14 432	12 790	11 056
Шыыс азастан	4005	3597	25 299	27 689	39 960
Астана аласы	39499	55067	99 512	83 444	63 049
Алматы аласы	100205	101332	150 913	250 938	261 377
Е с к е р т у – автормен [13] айнар кзінен растырылан

Жоарыда келтірілген мліметтер, республика бойынша ызмет крсетілген келушілерді 2005 жылы 229014 адамды расса, 2009 жылы бл крсеткіш 136,6 пайыза жоарлап, 541930 адама жеткен. Оны ішінде ызмет крсетілген келушілерді е жоары саны 2009 жылы Алматы аласында тіркелген (261377). Ал е тменгі саны ызылорда облсында байалан. Ол жалпы 2009 жылы елге келген туристерді 0,2%-ын рады. азастанны ірлері бойынша туристік бизнестегі келіп-кеткен адам-кні 7-ші кестеде келтіріліп, сйкес талдаулар жасалан.

7 кесте

азастанны облыстары бойынша, туристік саладаы келіп-кеткен адам-кні

	2005ж	2006ж	2007ж	2008ж	2009ж
азастан Республикасы	518872	629213	690 668	970 959	1 484 651
Амола	2180	16816	421	792	4 085
Атбе	9369	15610	16 820	14 104	32 705
Алматы	24313	67719	37 296	43 699	51 677
Атырау	5841	2391	12 097	13 686	8 568

7 кестені жаласы

Батыс азастан	47146	44890	3 449	6 990	16 647
Жамбыл	17136	18098	16 191	18 343	39 690
араанды	10167	1832	26 302	150 323	139 854
останай	23500	22085	998	1 944	11 667
ызылорда	4185	3785	1 580	3 507	4 779
Маыстау	2740	740	20 007	16 015	50 899
Отстік азастан	61534	25009	1 521	2 103	5 508
Павлодар	25264	41820	35 286	37 500	40 723
Солтстік азастан	4328	6110	5 770	11 488	24 287
Шыыс азастан	1938	1555	61 292	50 478	55 192
Астана аласы	129725	165055	178 033	141 252	109 182
Алматы аласы	149506	195698	273 605	458 735	889 188
Е с к е р т у – автормен [12] айнар кзінен растырылан

2005-2009 жылдар аралыында республика бойынша туристік саладаы келіп-кеткен туристерді адам-кні крсеткішін талдау, бл салады туристерді болу затыы бойынша орташа мліметтерді анытауа негіз болады. Егер 2005 жылы республика клемінде 518872 адам-кн тіркелсе, 2009 жылы бл крсеткіш 186 пайыза жоарлап, 1484651 адам-кнді рады. Бл зерттеу нтижелері, мемлекеттегі туристтерді болу затыыны лайанын крсетеді. Туристерді келу кніні зару, біріншіден, трындарды белсенді демалу жадайларыны артанынан, екіншіден мемлекеттегі саяси-экономикалы тратылыынан, шіншіден туризм саласын насихаттауды жоарлыынан, тртіншіден, мемлекетті сырты аренада танылу дрежесіні суінен деген орытынды жасауа болады.

Республика бойынша 2008 жылы туристерді орналастыру объектілерін пайдаланудан тскен кірісті арастыратын болса, мейрамханалары бар она йлер – 25837,9 млн. теге, мейрамханаларсыз она йлер – 4995,4млн. теге, жастар жатаханалары мен таудаы туристік базалар – 164,2 млн. теге; кемпингтер, мотельдер, автофургондар мен автотіркемелерді оюа арналан тратарда крсетілетін ызметті оса аланда – 431,4 млн. теге, алан орналастыру объектілері – 951,8 млн. тегені раан. Бл крсеткіштер нерлым жоары болса, бюджетке тсетін салы млшері жоары болады. Мысалы, жоарыда айтылан орналастыру обьектілерінен 2008 жылы тскен тсімнен 6708,8 млн.теге мемлекет бюджетіне салы трінде аударылса, 2009 жылы бл крсеткіш 4 пайыза сіп, 6989,7 млн. тегені рады. Ол дегеніміз туризмнен мемлекет бюджетіне тсетін тсім айтарлытай кп. Орналастыру объектілері жмысыны негізгі крсеткіштері 4 суретте берілген.

Бл суретті мліметтеріне араанда, орналасытру обьектілеріні саны динамикалы трде сіп келе жатандыын кре аламыз. 2004 жылы бл крсеткіш 239 бірлікті расса, 2009 жылы бл крсеткіш 528 бірлікті рады.

4 сурет. Орналастыру обьектілеріні саны

Орналастыру объектілеріні саны 2009 жылы 2008 жыла араанда 11,1 пайыза ссе, 2006 жылмен салыстыранда 27 пайыза сті.

Мамандандырылан орналастыру орындарында: 127 санаторий, пансионат, санаторий-профилакторийде 2008 жылы емдеу-сауытыру ызмет крсетулерін 263356 адам пайдаланан, 10 демалыс базасы мен йінде, пансионаттарда 14789 адам демалан. Нерлым танымал емдеу орындарына “Сарыааш” (ОО), Арасан-апал (Алматы облысы), “Мойылды”, “Баянауыл” (Павлодар облысы), “Жааоран” (ызылорда облысы), Щучье-Бурабай аймаы (Амола облысы), “Каспий” (Маыстау облысы) жне басалары жатады.

2.2 Туристік саланы негізгі крсеткіштерін экономикалы трыдан арастыру.

азіргі туризм – бл лемдік экономиканы лдырауды білмейтін саласы. Мамандарды есебі бойынша, орташа есеппен, бір шетелдік туристі беретін табысын алу шін оан барабар, шамамен 9 тонна тас кмір немесе 15 тонна мнай немесе 2 тонна жоары сортты бидайды лемдік нарыа шыару керек. Бл ретте, шикізат сату елді энергия кздерін азайтады, ал туристік ндіріс таусылмайтын ресурстармен жмыс істейді. Шетелдік экономистерді есебі бойынша, 100 мы турист алада орташа есеппен екі саат болан кезде кемінде 350 мы доллар немесе адам басына бір саатта 17,5 доллар жмсайды. Ал, рбір саяхатшыны тамаын, сатып алатын киімі мен олданатын ажетті заттарын есептегенде бл мнайды сатаннан да кп табыс келеді деген сз. Осыны басшылыа алан еліміз 2010 жыла дейін туризм саласын дамытуа арнайы бадарлама жасады. Былтыр бюджеттен осы саланы дамытуа 39 млн. теге блінсе, болашата туристік саланы жеке рылымын дамытуа 1 миллиард 900 млн. тегеден астам аржы блінбек. Сйтіп шикізат сату зіндік экономикалы тыырыа тірелу болса, ал туризмді дамыту – за мерзімді, экономикалы тиімді сала. Туризм жалпы аланда, мемлекетті экономикасыны отайлы жолмен дамуына о нтиже беретініне кмн болмауы ажет. Осылармен атар, жалпы туристік саланы отанды нарытаы экономикалы мазмнын келесілер сипаттайды:

Шетел валютасыны келуін амтамасыз етеді жне тлем балансыны лаюына серін тигізеді;
Экспорт операциялары сияты экономикалы крсеткіштерге жаымды сер етеді;
Халыты жмысбастылыын арттыруа кмектеседі: ДТ мен дние жзілік туризм жне саяхаттау кеесінін баалауы бойынша туризм индустрияда рылатын р бір жмыс орнына баса салаларда пайда болатын 5-9 жмыс орны сйкес келеді. Туризм экономиканы 32 саласында тікелей жне жанама сер етеді;
Елді инфрарылымыны дамуына ыпал етеді.

Туризм елді барлы аудандарын экономикасына сер етеді. Туризм облысындаы шаруашылы субъектісін рылуы мен ызмет етуі жол клігінін дамуымен, коммуналды – трмысты, сауда, медициналы кмек крсетумен тыыз байланысты. Осылайша баса экономикалы сектора араанда туризм индустриясы мультипликаторды аса жоары нтижесіне ие.

Осындай экономикалы жаынан туристік бизнес саласындаы крсетілген ызметтерді азастан бойынша сауда ызметтеріні крінісін арастырса, тмендегі 8 кестеге назар аударайы.

8 кесте

Туризм типтері бойынша крсетілген туристік ызметтер клемі, мы тенге

	Барлыы	Соны ішінде
		Визалы ызметтер	Экскурсиялы ызметтер	Орынды сатап ою бойынша ызметтер	зге де ызметтер
Барлыы	3208760	253985	84788	2568915	301072
Келу туризмі	602568	154108	7773	349230	91457
Шыу туризмі	2008550	99877	-	1874637	84036
Ішкі туризм	597642	-	77015	395048	125579
Е с к е р т у – автормен [13] айнар кзінен растырылан

Туризм типтері бойынша крсетілген туристік ызметтер клемі 2009 жылы 3208760 мы тегені расса, оны ішінде 7,9% (немесе 253985 мы тг) визалы ызметтер, 2,6% (немесе 84788 мы тг) экскурсиялы ызметтер, 80% (немесе 2568915 мы тг) орынды сатап ою бойынша ызметтер; 9,4% (немесе 301072 мы тг) зге де ызметтер лесінде. Туристік ызметтер клемін талдааннан кейін, ірлер бойынша жалпы сатылан жолдамалар нын арастырып кету керек (9 кесте).

9 кесте

Облыстар бойынша сатылан жолдамалар ны, млн. теге

	2005ж	2006ж	2007ж	2008ж	2009ж
1	2	3	4	5	6
азастан Республикасы	2447104,6	3472507,0	4596021	7466656	13890746
Амола	2531,4	19185,5	747	11516	50059
Атбе	70012,5	57631,0	133813	149540	360991
Алматы	34626,8	96864,0	63181	87192	141825
Атырау	35044,0	19703,0	110722	71047	118853
Шыыс азастан	73705,7	105535,9	29173	57577	182678
Жамбыл	124529,0	154142,0	163367	335940	408480
Батыс азастан	16767,5	13862,5	235581	668661	820996
араанды	106919,9	139569,7	12040	14303	153060
останай	38726,7	38859,6	3642	8518	23473
ызылорда	2282,9	994,9	102138	50005	146574
Маыстау	309118,4	168887,6	12862	20934	61205
Павлодар	40869.4	50514,4	79129	126416	267746
Солтстік азастан	9384,8	27657,0	33708	99686	242582
Отстік азастан	7344,8	8195,8	146425	195941	219401
Астана аласы	455450,7	575	446395	820865	1252342
Алматы аласы	1119790,1	223340	3023098	4748514	9440470
Е с к е р т у – автормен [13] айнар кзінен растырылан

Облыстар бойынша сатылан жолдамалар ны 2005 жылы республика бойынша 2447104,6 млн. тегені расса, 2009 жылы бл крсеткіш 467,6 пайыза сіп, 13890746 млн тегені рады. Оны ішінде сатылан жолдамаларды е жоары крсеткіші Алматы аласында тіркеліп, сатылан жолдамалар ны 2007 жылы 9440470 млн тегені рады. Зерттеулерден шыатын орытынды, талдауа алынан жылдар ішінде республикадаы сатылан жолдамалар саны бір алыпты скенін крсетіп отыр.

Туристік ызметті талдауыны крсетуі бойынша турфирмаларды басым кпшілігі шыу туризімімен айналысады ал бл, біріншіден, азастаннан капиталды кетуіне келеді. Ол экономикалы дадарыс уаытында туристік ызметтерге деген сранысты жандануына кеп сотырады , сонымен атар сйкес тжірибе мен білікті мамандарды жетіспеуінен тек туристер мен «чартер стаушылар» арасындаы делдалды ызметтерді жиі жзеге асыратын туристік фирмаларды артуына елеулі сер етеді .

Бкіл ркениетті лем туристік аымдарды тартуа тырысуыны себебі, азір туризм мемлекет бюджетін толтыруды негізгі кзі болып келеді. Сондытан да азастана шетел туристеріні аымын лайту керек. Осы масатта келу туризміні дамуы шін туристік йымдарды ызметін айта баыттау керек, ал ол з алдында транспорттан, орналастыру рамынан, мамандармен амтамассыз етуден байланысты.

Туризм саласыны негізгі крсеткіштерін талдау барысында, бл салады жмыс істеген туристік фирмаларды негізгі ызметтеріні крсеткіштерін талдау маызды.

10 кесте

Туристік фирмалар ызметіні негізгі крсеткіштері

№	Крсеткіштер	2005ж	2006ж	2007ж	2008ж	2009ж
	1	2	3	4	5	6
1	Туристік фирмалар саны, бірлік	713	751	846	921	1 007
2	Барлыы кызмет крсетiлгені, адам	229014	292738	434 943	520 972	541 930
3	Келу туризмі	44990	31367	39 872	56 203	62 117
4	ТМД елдері	2701	3546	7 653	5 700	6 114
5	ТМД-дан тыс	42289	3546	32 219	50 503	56 003
6	Шыу туризмі	94692	154885	210 692	255 626	286 691
7	ТМД елдері	10156	17219	31 263	28 191	24 820
8	ТМД-дан тыс	84536	137666	179 429	227 435	261 871
9	Ішкі туризм	89332	106486	184 379	209 143	193 122
10	ткізілген жолдамалар, саны, бірлік	86435	143548	125 533	134 694	229 251
11	Сатылан жолдамалар ны, млн. теге	3 596	4 296	4 596	7 467	13 891
12	Келіп-кеткен адам-кні	4 596	4 596	690 668	970 959	1 484 651
Е с к е р т у – автормен [13] айнар кзінен растырылан

арастырылан кесте мліметтерін зерделей отырып, келесідей талдаулар жасауа болады. Біріншіден, туристік фирмалар саны мен ызмет крсетілген туристер саны сияты крсеткіштер лайан. 2006 жылы туристік фирмалар саны 2005 жылмен салыстыранда 5% лайып, 2005 жылы оны су арыны 12% раан, ал базистік сім 19% рады. 2009 жылы 2005 жылмен салыстыранда туристік ксіпорындар саны 41,2% сіп, 1007-ке сті. Бл динамика туристік бизнесті осы жылдары арындылыпен дамып, ркендей тскенін сипаттайды. Жаласынша, туристік ызметтер мен азастан трындарыны сатып алушылы абілеттері жоарлаанын байаймыз. Екіншіден, ткізілген жолдамалар саны (ішкі жне келу туризмі) артуда, ал шыу туризмі жолдамалар саны ысарды. Бл былыс, мемлекет тарапынан арнайы ішкі жне келу туризміне атысты бадарлама зірлеп, олдау крсетуімен байланысты, бірата шыу туризмі 56% амтуда.

Бгінгі тада азастандаы туристік бизнесті дамуында жалпы туризмні барлы трлері амтылан: іскерлік, экологиялы, мдени-танымды, экстремалды жне т.б. Осындай іс-шарлар нтижесінде туризм саласындаы ызмет крсету саны мен сапасы да арта тсті деп айтуа болады.

Туристік фирмалармен ызмет крсетілген туристтерді ішінде ішкі туризм крсеткіші жоары, яни 286691 адамды расса, келу туризміні е тменгі крсеткішпен сипатталады, яни 62117 адам. Республикаа келушілерді саны лі де болса тмендігімен сипатталып отыр (5 сурет).

ызмет етуші туристік фирмалар мен она й шаруашылыы ксіпорындарды басым кпшілігі Алматы . (605), Шыыс азастан облысы (124), араанды (122), Алматы (71) облыстары мен Астана аласында (79) орналасан.

5 сурет. 2009 жылы туристік фирмалармен ызмет крсетілген туристтер (туризм типтері бойынша)

Е с к е р т у – автормен [13] айнар кзінен растырылан

азастанны туристік ызметтер нарыында 7,1 мы. адам жмыс істейді, туристік нарытар йымдарыны 98,3 пайызы шаын ксіпорындар болып саналан (ызметкерлер саны 50 адамнан аспайды). 250 адама дейін жмыс істейтін орта ксіпорындар лесі 1,3 пайызды раса, ал, ірі ксіпорындар - 0,4 пайызды амтыан. Осы талдамалы мліметтер, жалпы турситік бизнес саласындаы ызмет крсетуші фирмаларды басым кпшілігі шаын жне орта ксіпорындар болып саналады. Бл жадай лемдік тенденциядаы экономикалы сімні озаушысы болып табылатын, инновацияа негізделген сипат жне де азастанды туристік фирмалар лемні жетпістен астам мемлекеттерімен ынтыматасты арым атынаста. Меншік нысандары бойынша ызмет крсеткен туристік фирмалар сипаттамасын келесі 11 кестеде крсетілген.

11 кесте

Туристік фирмаларды меншік нысандары бойынша блу

№		2007ж	2008ж	2009ж
1	Барлыы	846	921	1 007
2	соны ішінде меншік нысандары бойынша, мемлекеттік меншік	2	3	4
3	жеке меншік	797	873	963
4	одан шетелді атысуымен бірлескен ксіпорындар меншігі	37	30	34
5	баса мемлекеттерді, оларды зады тлалары мен азаматтарыны меншігі	47	45	40
Е с к е р т у – автормен [13] айнар кзінен растырылан

2007 жылы мемлекеттік меншік нысанындаы 2 туристік фирма жмыс істессе, 2009 жылы бл крсеткіш 4 жоарлаан. Туристік фирмаларды ішінде жеке меншік нысандарында жмыс істеуші ксіпорындарды саны жоары. Егер 2007 жылы 797 жеке меншіктегі туристік фирма жмыс істессе, 2009 жылы бл крсеткіш 20,8% жоарлап, 963 раан.

Еліміздегі туристік саланы барлы аудандарын экономикасына сер етеді. Туризм облысындаы шаруашылы субъектісін рылуы мен ызмет етуі жол клігінін дамуымен ,коммуналды – трмысты, сауда, медициналы кмек крсетумен тыыз байланысты. Осылайша баса экономикалы сектора араанда туризм индустриясы мультипликаторды аса жоары нтижесіне ие. Отанды ксіпкерліктегі туристік фирмаларды аржы-шаруашылы ызметіне байланысты жасалады.

Туристік фирмаларды аржылы жадайына сипаттама бере отырып, туристік фирмаларды німді (жмысты, ызметті) ткізуден тскен табысы 2007 жылы 6307,9 млн тегені расса, 2009 жылы 11758,1 млн тегеге жоарлады. Осы аралытарда бюджетке тленетін міндетті тлемдер мен салытар 2005 жылы 656,4 млн тегені расса, 2009 жылы бл крсеткіш 40,5 пайыза сіп, 922,1 млн теге бюджетке аударылан.

Осы мліметтерде, негізінен туристік фирмалар ызметі, она йлер мен мейрамханалар, санаториялы-курортты мекемелерді ызметі мен демалыс пен ойын-сауыты, мдениет пен спортты йымдастыру жніндегі ызмет салалары арастырылады.

Бкіл ркениетті лемдік туристік аымдарды тартуа тырысуыны себебі, азір туризм мемлекет бюджетін толтыруды негізгі кзі болып келеді. Сондытан да азастана шетел туристеріні аымын лайту керек. Осы масатта келу туризміні дамуы шін туристтік йымдарды ызметін айта баыттау керек, ал ол з алдында транспорттан, орналастыру рамынан, мамандармен амтамассыз етумен байланысты.

Отанды туризм индустриясыны алыптасуы мен саланы негізгі экономикалы крсеткіштерін талдау бл саланы даму динамикасын сипаттауа ммкіндік берді жне саланы рі арай дамытуды негізгі баыттарын анытау ажет ететіндігін крсетіп отыр.

Жмысты келесі тарауында отанды туристік бизнесті жетілдіруді жаашыл баыттар арастырылып, сыныстар жасалды.

3. АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАЫ ТУРИЗМНІ ДАМУЫНЫ НЕГІЗГІ БАЫТТАРЫ

Туристік німні бсекеге абілеттілігін жне туризм индустриясын кластерлік дамыту жолымен арттыру кластерлік буындар ру рдісін, зара іскер байланыс пен осы шебер-жоспар тріндегі іс-рекеттерді басымды жоспарын тездетуге кмектесетін болады. Алматы облысында туристік кластер ру мен дамыту шеберінде турнімді лемдік жне отанды нарыта жылжыту шін белсенді трде жне ата маркетингтік стратегия жргізу жоспарлануда .

Келешекте 2013 жыла дейін Алматы облысыны отанды нарыа арналан негізгі турнімдері болып тмендегілер белгіленді:

ірді лтты парктері мен орытарына баруды болжайтын экологиялы турлар;
мдени-тарихи крікті жерлерге баратын мдени-танымды турлар;
сауытыру турлары, санаторлы-курортты емдеу;
тау, су жне баса табии русурстарды пайдалана отырып жзеге асырылатын туризмні белсенді трлері.

азастанны негізгі туристік німдері “Шексіз даладан ар басан тау шыдарына дейін” бадары бойынша саяхата шыуды кздейтін рама турлар мен джип автоклігін пайдалана отырып, киіз йде немесе трейлерден тратын далалы ашылы екені айындалды.

Алматы облысыны туристік имиджін алыптастыру масатында 2007-2011 жылдара арналан Туризмді дамыту бадарламасын жзеге асыруды бірінші кезеінде отанды нарыта, екінші кезеінде халыаралы нарыта «Жетісу – туризм лкесі» брендіні кеейтілген PR-компаниясын ткізу арылы белсенді трде жарнамалы-апаратты жмыстар жргізу жоспарланды.

Жоарыда келтірілгендерден баса ірлік турнімдерді тартымдылыын арттыруа, сондай-а Алматы облысын лтты жне лемдік туристік нарыты жйесіне интеграциялауа, ір экономикасы кіріс секторыны шеберінде ксіпкерлікті жне іскер ынтыматастыты маызды саласы ретінде туристік индустрияны бсекеге абілеттілігін руа ол жеткізу жоспарланып отыр.

Туризмді кластерлік дамыту:

туристік саланы дамытуды негізгі приориттетері;
азастан экономикасыны суіне елде туристік саланы дамыту;
сапалы ызмет крсету жйесін алыптастыру;
азастанны бсекеге абілетті 50 лем мемлекеттеріні атарына енуі бойынша елде туристік саласыны бсекеге абілеттілігін ктеру.

Туристік кластерді дамыту алда жрген туроператорларды жне турагенттерді, она йлерді, кліктік компанияларды, оыту мекемелерді, лтты парктерді, лтты шеберлер орталытарыны, лтты мдени орталытарыны, сонымен атар, басаларды атысуы ажетті бсекеге абілеттілікті жне тратылыты, аймаа туристер аымын кеейту шін ол жеткізуге ммкіндік береді. Оыту мекемелері кластерлік рдісте туристік мамандармен амтамасыз ететін жне ылыми зерттеушілік ызметті жылжытатын, бас катализатор болып табылады. азіргі кезде туризм жне баса маманды бойынша білікті экскурсия жргізушілерді, аудармашы-гидтерді, нсаушыларды дайындау, осы салада мамандарды тапшылы мселесін шешу шін елімізде наты шаралар олдануда.

Айматы туристік имиджін жне туристік ызыушылыын алыптастыруа баытталан шаралара арамастан, лемні негізгі туристерді келуін рап отыран елдерден леуетті туристерді жеткілікті хабардар болмау иыншылыы бар.

Айматы туристік леуеті мен ммкіндіктері жнінде апаратты шетелдік туристер трлі туристік биржалардан, жрмекелер мен крмелерден ала алады. Сонымен бірге, азіргі уаытта «Даймонд-Тур» компаниясы Байоыр аласында «Космическая гавань» атты туристік демалыс мега-кешеніні рылысын жргізуде. Бл объектіні жобалы ны шамамен 25 млн. АШ долларын райды, оны ішінде, компанияны жеке инвестициялы салымдары 3 000 000 АШ долларын райды. «Космическая гавань» мега туристік демалыс кешенінде 220 жмыс орындарын ашу жоспарлануда.

Басымды ретінде компания облысты туристік объектілерін райтын туристік маршрут зірледі. Болашата лемні алыс жне жаын шет елдерінен АШ, Германия, Чехия, Венгрия жне т.б. туристерді тартуды масат ойып отыр. Осы масатпен Даймонд-Тур компаниясымен Жосалы ыстаында «Алма - Ата» атты жаа туристік сыныптаы ш жлдызды онайді рылысы аяталды. онайді жалпы ны 40 млн. тегені райды.

Сонымен атар, 2011 жылы облысты Жааоран ауданында жеке инвестиция есебінен халыты емге жне демалуа ажеттілігін анааттандыратын жалпы ны 80 млн. тегені райтын «Сна-ата» емдік-сауытыру санаториясын ашу жоспарлануда.

Осы аталандармен атар, Алматы облысында туризм саласын дамытуа атысты келесілерді арастыру ажет болып саналады:

апшаай су оймасындаы, Алматы облысындаы Алакл клінде, Маыстау облысындаы Каспий теізі жаалауындаы (Кендірлі ауданы), жаажай туризмі жне ойын-сауы индустриясы дамыан аудандарда, Жібек жолыны азастанды учаскесіні орталыы – Отстік азастан облысыны Тркістан аласында коммуникациялы жйелерді амтамасыз ету ажет.

Рекреациялы ресурстарды ірі шоырланан базасында рекреациялы шаруашылы мамандануы бар ауматы айматар алыптастыру ажет.

Жалпы елімізді барлы ауматарындаы туристік бизнесті ркендеуіне ыпал етуші факторлы негізге жататын отанды санаторийлік-курортты істі дамыту ерекше маыздылыты атарады жне де ол келесідей шараларды іске асыруды талап етеді:

айматардаы санаторийлік-курортты объектілерге сертификаттау жне жіктеу жргізу;
р облыста санаторийлік-курортты объектілерді ызметін реттейтін нормативтік ыты актілер зірлеу;
ірі алалардаы жне ірлерде санаторийлік-курортты масаттаы объектілерді ызметін йлестіруді амтамасыз ету.

Туризм инфрарылымыны жеткіліксіз дамуын, сондай-а аржылы аражатты шектеулілігін ескере отырып, ірлерде ш, екі жлдызды санаттаы она йлер желісі мен туркластер рылысын ола алу ажет. Осыан байланысты, ірлік дегейдегі “Еурокемпинг” жобасын іске асыру шеберінде мейманханалар, она йлер мен мотельдер, сондай-а кемпингтер желісін салуды бірінші кезектегі рылысыны басымдытарын айындау ажет. Осы шараны ола алу келесі ірлердегі іс-рекеттермен байланысты:

Амола облысы - Ккшетау аласы Зеренді ауданыны Зеренді кенті мен Щучинск аласы;
Алматы облысы – Текелі аласы, Жаркент аласы;
Жамбыл облысы - Тараз аласы («Тектрмас» архитектуралы кешеніні аумаында), Байза ауданы («Аыртас» кне алашыыны аумаында), Жуалы ауданыны Б.Момышлы ауылында.

Осы аталандермен бірге, туркласс санатындаы мейманханалар, она йлер мен кемпингтер желісі рылысын келесі айматарда амтамасыз еткен жн:

Шыыс азастан облысында – Алакл жне Маракл клдерінде, Бтырма су оймасында;
ызылорда облысында – Шымкент-Самаран тас жолы бойындаы лы Жібек Жолыны учаскесінде. Алдаы уаыттары облысты 800 шаырымды территориясын отстік-шыыстан солтстік батыса кесіп тетін жоары сыныптаы халыаралы автоклік жолыны рылысын салу жоспарланып отыр. Туризм инфрарылымын жасарту бойынша жоспарларды кеземен іске асыру туризмні дамуына жне аймата туристік кешен руа жаа серпіліс беретін болады. Туристік ызмет крсетуді бсекеге абілетті нарыын алыптастыру шін, азіргі тада ызылорда облысында «Туризмді дамыту шебер-жобасын зірлеу жмыстары жргізілуде:
Атырау облысында - Сарайшы алашыында;
Маыстау облысында - Маыстау ауданы Шетпе ауылында;
Павлодар облысында - Баянауыл Мемелекеттік лтты табии саяба аумаында.

Осы шараларды іске асуы, бізді болжам бойынша, 2012 жылды соына арай елде 368300 орына арналан она йлерді салынуы амтамасыз етілуі тиіс.

Жоарыдаы айматардаы туристік бизнесті дамуындаы келешектік баыттарды есепке ала отырып, елімізді таы да біратар айматарында халыаралы маызы бар «белсенді» жобаларды іске асыру ажеттілігі туындауда.

Трлі еуропалы жне азиялы нарытардаы отанды туризм ахуалын зерделеу нтижесінде келесідей орытынды шыаруа болады:

ттастай аланда Орталы Азияны жне длірек айтанда азастанны лі де болса жаа халыаралы туристік баыттар блігінде танымалдыы тмен болып отыр;
“азастан” сзі жиі танылады, біра лі де арнаулы туристік имиджі жо;
еуропалы та, азиялы та туристік нарыта салыстырмалы трде азастана келуге деген лкен ызыушылы байалады, мны зі болашата шетелдік туристер аыныны лаю ммкіндігін байатады.

арастырылан дйектемелерді ескере отырып, азастанды Орталы Азия мен Еуразиядаы жаа рі тартымды туристік объект ретінде ала жетелеу стратегиясын зірлеу ажет санаймыз. Экономиканы сімін амтамасыз етуді жаа баыттарын алыптастыру мен туризмді дамытуды мемлекеттік ке ауымды олдау жніндегі міндеттер шеберінде маызды болып табылатын «белсенді» жобаларды келесі айматар мен ірлерде іске асыру ажеттілігі туындауда:

1. Алматы аласын жне Алматы облысындаы туристік бизнесті дамытуды бас жоспарлары мен туристік кластер ру мен дамытуды шебер-жоспарлары шеберінде Алматы аласы мен Алматы облысында туризм мен спорт инфрарылымын дамыту шін жадайлар жасау; апшаай аласында Диснейленд-парк жне Лас-Вегас лгісі бойынша туризм жне ойын-сауы индустриясыны рылысын амтамасыз ету шін техникалы-экономикалы негіздеме (ТЭН) мен жобалы-сметалы жаттама (ЖС) зірлеу; ілеспелі ызмет крсетулер саласын алыптастыру масатында “орас“ Халыаралы шекаралы ынтыматасты орталыы” А жанындаы инфрарылымды одан рі дамыту шін жадайлар жасау.

«азастанны 30 корпоративтік кшбасшысы» мемлекеттік бадарламасы шеберінде Туризм жне спорт министрлігімен «Жаа Іле» туристік орталыын салу», Медеу – Шымбла» тау шаысы курортын дамыту» жне «Астана аласындаы «Rits Carlton Astana» кп функционалды она й кешеніні рылысы» деп аталатын «серпінді» жобаларын жзеге асыруда.

Алматы облысыны ойын бизнесі объектілерімен атар, Алматы облысы апшаай су оймасыны о жаалауында туристік орталы ру шін аумаы 11 мы га жер блінді. Клік жне инженерлік инфрарылым объектілеріні рылысын аржыландыру мемлекет тарапынан аржыландырылады.

леуетті инвестор белгіленіп, «Eighth Wonder International Limited» компаниясымен Алматы облысында апшаай су оймасыны о жаалауындаы «Жаа Іле» туристік орталыын ру жобасы бойынша жйелі жмыстар атарылып жатыр.

«EWIL» компаниясымен 2010 жылы 28 арашада Астана аласында Аордада Елбасыны атысуымен «Жаа Іле» туристік орталыы шебер-жоспарыны тсаукесері ткізілді.

зірленген шебер-жоспара сйкес, жоспарланып отыран инвестицияны тарту шін жобаны ны 20 млрд АШ долларын райды.

Жоарыда аталан жобаны жзеге асыру шін олайлы экономикалы жне ыты тртіп ру жніндегі мселелер 2011 жылы 25-26 наурызда «EWIL» компаниясыны кілдері жоспарлаан ресми сапары шеберінде 2011 жылды 26 наурызда министрлік пен «EWIL» компаниясы арасында Алматы облысында апшаай су оймасыны о жаалауындаы «Жаа Іле» туристік орталыын ру жобасын іске асыру жніндегі Міндетті келісімге ол ойылды.

Сонымен атар, «Жаа Іле» туристік орталыын ру жобасы бойынша шешімін талап ететін басты проблемаларды бірі, сырты инженерлік инфрарылымны (газ, су, электр жне жол) рылысына аржы аражатын іздестіру болып табылады.

Ал, «Медеу – Шымбла» тау шаысы курортын дамыту» «серпінді» жобасына келсек, «Медеу – Шымбла» тау шаысы курортыны рылысы халыаралы стандарттара сйкес спорт жне туризм инфрарылымын дамытуа баытталан. Аталан «серпінді» жобаа инвестиция есебінен 1,29 млрд. АШ доллары кзделіп отыр. Жобаны жауапты орындаушысы «Capital Partner Intvestments» ЖШС (“Medeu Development” ЖШС жне “Chimbulak Development” ЖШС).

Бгінгі кні Медеуден Шымблаа дейін 20 сйеніш жолдары орнатылды. Тау шаысыны жолдары 2-3 есе кеейтілді. араша айынан бастап мамыр айыны басына дейін Шымблата сырана тебу мезгілін зарта алатын олдан істелген жабдытау жйесі сатып алынды. тарушылар жне алашы медициналы кмек крсету ызметі жмыс істейді. Тау шаысы жолдарында ауіпсіздікті амтамасыз ету шін шаы патрулі жмыс істейді.

2010 жылы 10 азанда «азастанны Даму Банкі» А-ны директорлар кеесі «Медеу – Шымбла» тау шаысы курортын дамыту» жобасыны инфрарылымды блігін аржыландыру жніндегі мселені малдады. “Chimbulak Development” ЖШС-імен «азастанны Даму Банкі» А-ы арасында несие беру туралы келісімге ол ойылды. аржыландыру сомасы 100 млн АШ долларын райды.

Сондай-а, осы жоба бойынша басты проблемаларды бірі жер блу мселесінде мемлекеттік олдау жне 2010 жылы электр желісі объектілеріні рылысын аржыландыру кздерін анытау ажет.

2. Астана аласын жне Амола облысындаы туристік бизнесті дамыту.

Туристік кластерді дамыту шеберінде, жергілікті жне шетелдік нарыта туризм аясында бсекелестікті жоарлату масатында туристік ызметтерді сапасын жоарлату, кіру жне шыу туризмді дамыту, туристік фирмаларды німін жоарлату бойынша жмыстар жргізілуде. Айматаы туристік леуетті зерттеу жмыстарын облысты демалыс жне туризм индустрия ассоциациясы жргізіп жатыр.

Кластерді руа барлы туроператорлар, турагенттер, транспортты компаниялар, білім беру мекемелері, лтты парктер, Шучье, Зеренді, Сандытау, Ерейментау, Аршалы, Акл, оралжын аудандарыны клнершілері осылан.

Аймата мдени-танымды, экологиялы, сауытыру, іскерлік, білім беру, спортты туризмді дамытуа аса кіл блінуде. Айматаы бадарламаны іске асыру шеберінде, туристік кластерді дамыту масатында Амола облысында туристік кластерді ру жобасын іске асыруа тендірді тан «Alam partners» консалтингтік компаниясы іске осылан. Компаниямен Амола облысындаы туризм саласы мен оны инфрарылымыны жадайы мен туристік ресурстарды классификациясы аныталып, оан баа берілді, туристік саланы дамыту болжамы жасалып, Амола облысында туризмді дамыту ммкіншіліктері, азіргі жадайды анализі, туризмді дамытудаы лді жне лсіз жатара мінездеме берілді.

Осы жобаны шеберінде ткен жылы Бкіллемдік туризм кні арсаныда болашата туристік кластерді ру масатында Амола облысында туристік брендті жетілдіру масатында бойынша PR акция ткізілді. БА кілдіктері, жергілікті атару органдары мен туроператорлар шін Сандытау, Зеренді аудандарында этно-экологиялы, жарнамa- апаратты турлар ткізілді.

Шучинск-Бурабай курортты аймаындаы ойын-сауы индустриясын оса аланда, ілеспелі ызмет крсетулер саласын дамыту шін жадайлар жасау; “Бурабай” лтты табии паркінде экологиялы туризм инфрарылымын дамыту; Амола облысы Аршалы ауданыны Мартыновка ауылында (Астана аласынан 30 шаырым ашытыта) Перауындар ауылы (Мысыр), “От-бос” кешені (Квебек, Канада) таылеттес сатарды кшпелі трмысын, оларды зіндік мдениеті мен дстрлерін йгілеуге баытталан “Шеберлер сарайы” деп аталатын крме орталыын енгізетін “Шебер ауылы” этнографиялы кешенін салу.

Шучье ауданыны кімиятымен Шучье Бурабай курортты зонасын дамыту бойынша бас жоспар рылып жатыр. Туристік орталы ру шін осымша шаралар кешені рылуда. Курортты зонаа туристер мен онатарды тасымалдау ызметіні сапасын жоарлату масатында Астана Шучье автожолды айта ждеу жмыстары жргізілуде. Бл 6 жолаты жолды зындыы 224 км., жалпы соммасы 102 млрд. теге.

Туристік зонаны эксплатуацияа беру 2009 жылды аяында берілуге жоспарланан. Жергілікті маызы бар жолдарды рылысы жргізілуде.азіргі замана сай келетін Ккшетау аласындаы аэропортты айта ждеу жмыстары кзделіп отыр. Электорпоездарды маршруттарын зарту сраы талылануда (Алматы- Астана- Бурабай, Омск-Петропавлск-Бурабай).

Шучье аласы, Бурабай, атаркл, Аылбай, Баянбай ауылдары арылы тетін жергілікті жолдарды айта ждеу жмыстарын жргізу кзделіп отыр.

Сонымен атар, азастан Республикасыны Премьер-Министрі К.. Мсімовті 2008 жылы 5 ыркйектегі № 5632 тапсырмасын орындау масатында Астана аласыны кімдігімен жне «CP Hotels Astana» ЖШС компаниясымен бірге министрлік «азастанны 30 корпоративтік кшбасшысы» мемлекеттік бадарламасына жне «серпінді» жобаларды тізбесіне енгізу шін азастан экономикасын жаарту жніндегі мемлекеттік комиссияны арауына Астана аласындаы «Rits Carlton Astana» она й кешені рылысыны жобасын енгізу мселесі пысыталып, «серпінді» жобаларды тізбесіне енгізілді.

Тізбе азастан Республикасы Премьер-Министрі К.. Мсімовті «азастан Республикасы Премьер-Министріні 2008 жылы 15 суірдегі № 88- кіміне згерістер мен толытырулар енгізу туралы» 2008 жылы 6 арашадаы № 268- кімімен бекітілді.

Жобаны іске асыру шін жауапты мемлекеттік орган болып министрлік жне Астана аласыны кімдігі, оны орындаушысы ретінде «CP Hotels Astana» ЖШС компаниясы белгіленді.

азіргі кезде жобаны зірлеу шін жобаны сулетшісі жне жоары санаттаы кеесші-сарапшысы ретінде «Robert A.M. Stern Architects» компаниясы тартылды. Жобаны жалпы ны 470 млн. АШ доллары [19].

3. Жібек жолы бойында туризмді дамыту.

ОО кімиятымен ткізілген анализге сйкес, облыста шетелдік туристер мен Р азаматтары шін тартымды туристтік орталытарын блуге болады. Олара Тркістан, Шымкент, Отрар, Тлкібас, Сайрам, Тлеби, Байдибек, Соза аудандарын жатызуа болады.

Р туризмді дамыту бойынша 2007-2011 жылдара арналан мемлекеттік бадарламасына сйкес Туризм жне Спорт министрлігімен Жібек жолыны орталыындаы Тркістан аласы мен Отстік азастан облысыны Отрар аудандарында туристік индустриясы объектілерін дамыту бойынша жмыстар жргізілуде. Олар:

Кдесыйларды ндіру орталыы, ОО-ны Отрар ауданында туристерге ызмет крсететін орталыы бар 60 орына арналан маусымды она й рылысы;
176 га ауданы бар туристік кешенні территориясын жандардыру;
Туристер баратын археологиялы объектілерді стінде ілініп тратын конструкциялар жасау.

Тркістан аласыны объектілері бойынша:

10 мы орына арналан ажылар ауылы;
Ашы аспанда орналысан «ОО туристік объектілері» мражай картасы мен тркістан аласындаы тарихи этнографиялы парк.

Тркістан аласы Отстік азастан алалар жйесі мен лы жібек жолыны азастанды блігінде аса маызды орын алады. «Discovery Central Asia» журналымен шетелдік азаматтар арсында ткізілген срау нтижесінде, азастандаы е тартымды туристік объектілері болып Тркістан аласы аныталып, «2009 жылды Орта Азияны е тартымды туристік объектісі» ретінде танылды. Сан асырлы тарихы бар Тркістан аласыны тркі тектес халытарды тадырында орны ерекше. йткені, сопылы ілімні негізін салушы лы лама, бкіл тркі халы пір ттан ойшыл данышпан бабамыз ожа Ахмет Иасауиді сйегі осында жатыр. Сондытан да, Тркістан десе, еле етпейтін мсылман баласы жо. асиетті аланы ата даын бкіл лемге паш етіп тран да кгілдір кмбезді ожа Ахмет Иасауи кесенесі.

Тек ана мдени ндылытары басымды танытатын збекстанмен салыстыранда азастанны бсекелік артышылыы Жібек жолыны азастанды блігіні бірегей табиат ландшафтарымен, эндемикалы флора жне фаунамен жне кшпелілерді тарихи-мдени мрасымен рі кне алалар халытарыны мдениетімен йлесім тапан рама турлар болып келуінде. Аталан жобаны іске асыру шін мыналар жоспарланып отыр:

“Жібек жолы меруерті” халыаралы туристік пойызын йымдастыру жніндегі жобаны бірінші кезеін Алматы-Тараз-Шымкент-Ташкент-Самаранд-ргеніш-Бішкек-Рыбачье-Алматы бадары бойынша 2008 жыл соына дейін жзеге асыруа байланысты басымдытарды анытау;
“Жібек жолы меруерті” халыаралы туристік пойызын йымдастыру жніндегі жобаны екінші кезеін Алматы-Тегеран бадары бойынша жзеге асыру жнінде мемлекетаралы келіссздер жргізу жне бадарды ытайды Шыжа-йыр автономиялы округы арылы 2008 жылды аяына арай Пекин аласына дейін зартуды амтитын шінші кезеін іске асыруды баалау жне оны дамыту;
“орас” жне “Досты” шекара пункттерінен Отстік азастан облысы Тркістан аласына дейін жол бойы инфрарылымыны объектілерін крсете отырып жол картасын жасау;
Тркістан аласында, оны ішінде Біріккен лттар йымыны, Дниежзілік туристік йым мен ЮНЕСКО-ны (Білім, ылым жне мдениет мселелері жніндегі Біріккен лттар йымы) ірлік бадарламасыны “Жібек жолы: ірлік ынтыматасты жне даму масатында леуетті ныайту” халыаралы жобасын іске асыру шеберінде она йлер мен керуен-сарайлар желісін салу жне оларды дамыту;
Шанхай ынтыматасты йымына, Еуразиялы экономикалы ауымдастыа атысушы мемлекеттер шін туристік визаларды зара тану жне одан рі бірыай туристік виза енгізу мселелерін шешу жніндегі мемлекетаралы келіссздер рдісін, оны ішінде, аталан йымдар ызметіні шеберінде жандандыру .

4. Каспий теізінде жаажай жне круиз туризмін дамыту. Жобаны іске асыру масатында келесі шаралар амтылуы керек:

Каспий теізі бойынша Атау - Астархань (Ресей) - Махачкала (Даыстан)-Баку (зірбайжан) - Энзели (Иран) - Тркменбаши (Трікменстан) - Атау халыаралы круизін дайындау жне оны йымдастыру шін жадайлар жасау;
жаажай туризмін дамыту жне Атау аласында туризм жне ойын-сауы индустриясын ру жніндегі мселені пысытау масатында Кендірлі демалыс аймаын жайластыру .

5. Маыстау облысында туризмді дамыту бойынша:

азіргі уаытта «Кендірлі» демалыс зонасында туризмді дамыту бойынша шебер-жоспарды ру жмыстары аяталып, кластерлерді орналастыру орындары аяталып, жаа туристік облыста туризмні дрыс жмыс істеуі масатында негізгі инфрарылымды (автомагистральдар, аэропорттар) амтитын жйені арым-атынастарын анытайтын Маыстау облысында туризмді дамыту бойынша жоспарды схемасы жасалды.

Бндай жобаны руа тжірибесі бар IPK International халыаралы консалтингтік компаниясы жобаны руа жмыса тартылан.

рылан шебер жоспара сйкес р жыл сайын тек ана Кендірлі демалыс зонасы 300000 дейін туристерді абылдайды.

Шебер жоспар те блікте жалпы соммасы 187,5 млн. теге соммасында «азмнайгаз МК» мен «МаыстауМнайГаз» А аражаттары есебінен аржыландырылады.

Жобамен жмыс барысында IPK International компаниясымен айматаы туристік потенциалды зерттеу масатында туристік маршруттар бойынша экспедициялар йымдастырылды.

Маыстауды туристік німіне сраныс пен ызыушылыты анытау масатында Шыыс Азия, ТМД елдеріні потенциалды шетелдік туристерінен срау ткізілді.

ткізілген зерттеулерді орытындылары бойынша Маыстау облысындаы туризмді дамытуды серпінді баыттары анытылды:

Жаажайлы туризм;
Ландшафт жне мдениет;
Каспий бойымен круиз;
Атау аласы – іскерлік туризмні орталыы.

2007 жылды 2-ші тамызында Кендірлі демалыс зонасын дамыту бойынша шебер-жоспар жобасы Маыстау облысыны кімиятында крсетілді. 21 тамызда азастан Республикасыны Туризм жне Спорт Министрлігінде жобаны презентациясы тті. 10-шы ыркйекте Ел басыны Маыстау облысына іскерлік сапары барысында жоба крсетілді. 2007 жылды 2 азанда Астана аласында барлы министрліктер мен ведомстволар, Р дамыту институты мен болашата жобаны іске асыруа атысатын баса йымдара Маыстау облысыны «Кендірлі» демалыс зонасыны шебер жоспар жобасыны презентациясы тті.

«Кендірлі» курортты зонасыны дамыту жобасы Жаазен аласынан 70 км. жерде орналасан Кендірлі шыаныыны аймаында іске асады. Жобаны іске асыруа блінген 1700 га жер блігі р трлі рылыстардан бос, инженерлі коммуникациялы желілер жо.

Шебер-жоспарды зірлеушілермен, IPK International халыаралы компаниясымен, Маыстау облысыны кімиятымен Азия, Европа, Батыс елдерінен 100-ден аса потенциалды инвесторларды тарту сратары талылануда. азіргі уаытта зірленген шебер жоспара сйкес туризм объектілеріні рылысы шін жеке меншік компаниялар арасында жерлер блініп, жобаны іске асыру жргізіліп жатыр.

Кендірлі демалыс зонасын дамыту бойынша жасалан шебер жоспарды шеберінде зонаны батыс блігіні территориясында орналасу жерлеріне апаратын жергілікті жолдар тарайтын автожол салынады. Демалыс зонасында автовокзал мен курортты зонаа 20 км. жне Жаазен аласына 50 км. жерде жаа аэропортты рылысы жоспарланып отыр.

Жобаны аржылы жне техникалы сараптамасыны о нтижесі алынан жадайда, 2009 жылды бірінші тосанында кувейттік жеке инвесторларды «Кендірлі» халыаралы курорты рылысына арналан шарта ол оюа ниеті бар. Кувейтті араб экономикалы даму оры курортты инфрарылымдар рылысына арналан келісім-шарта 2009 жылды мамыр айында ол оюды жоспарлады.

Жоспарланып отыран демалыс зонасына туристерді келу уаытын ысарту масатында Каспий теізіні жаалауыны бойымен тетін «Атау-ры- Кендірлі» жалыз рельсті темір жол салынады.

Сонымен бірге, концессия негізінде Жаазен- Кендірлі темір жол бтаыны рылысы жоспарланып отыр.

Айматаы таы да бір маызы бар жоба – «Атау-Сити» ала рылысы жобасы. «Атау-Сити» жобасы облыс орталыыны жаалауында жзеге асырылып, іскерлік туризмні, мір сруді жне белсенді демалыс инфрарылымыны синтезін райды. Жоба бизнесті дамыту мен олдау шін баытталан. Жобаны негізіне Біріккен Араб міршіліктеріні рылыстаы, Европаны дамыан елдеріні ала рылыстарындаы тжірибе алынан.

Шебер -жоспарды жобасын руа «Millenium» жне «Saraya» сияты ала шыан жобалы инженерлік компаниялар тартылан.

«Атау-Сити» жобасын іске асыруа берілген территорияда олданыстаы объектілер жо, сондытан да газ, жылу, су бырлары мен энергетика территориямен тетін магистральды жерлермен амтамассыз етілген. Жергілікті инженерлі-коммуникациялы желілер потенциалды инвесторлармен аржыландырылады.

Берілген жобалар туризмді дамыту негізгі базалы нкте болады жне зіні айналасында сервисті инфрарылымны объектілерін – она йлер, транспорт, сауда объектілері, мдени-демалу мекемелері, байланыс, денсаулы сатау мекемелерін рады.

Сонымен бірге туризм аясында мамандарды квалификациясын жоарлату мен жаа мамандарды дайындау орталытары рылады. 2009 жылды аяына дейін 250, 2015 жыла арай 3000 мамандарды дайындау жоспарланан. Осы іс шараларды барлыын жзеге асыру аймата осымша 20000 жмыс орнын руа ммкіндік береді.

Сонымен бірге, Атау аласында «Атау-Сити» жобасыны территориясында демалыс зонасы, концерттік кіл ктеру орталытары, яхт клубтар жне т.б. туристік инфрарылым объектілері орналысады.

2008 жылды ыркйек айында «Атау-Сити» жобасын іске асыру басталды.

6. “азастан – аламшарды бірінші арыш айлаы” жобасыны шеберінде Байоыр аласында арыш туризмін дамыту шін жадайлар жасау.

Жобаны іске асыру 2010 жылды соына дейін жаа технологияларды (планетарийлер, мражайлар, шуларды басаруды шаын орталытары, кдесыйлар сататын сауда орталыы жне т.б. ру) пайдалана отырып Байоыр аласыны маында ойын-сауы индустриясы бар туристік кешен рылысын салу жніндегі мселелерді пысытау кзделген.

орытынды

Туризм саласында негізгі масаттары туристік объектіден пайда табу мен табыстылыты амту болып саналатын рдістік ызметпен айналысуды кздейтін шаруашылы субъектілеріні ызметіні жиынтыы туристік бизнесті алыптастырады. азастандаы туристік бизнесті алыптасуыны тарихи алы шарттары бізді заманымыза дейінгі шінші мыжылдыты бастауды алатын лы Жібек Жолыны алыптасуы мен дамуымен тыыз байланысты.

азастанды турнім сапасы мен баасы жаынан біздін кршілерімізден кем болмауы керек, нім маусымды сипатымен ерекшеленеді, сондытан да альтернативті туризм трлерін дамыту шараларын жасау керек.азастандаы туристік ызметтерді дамуыны жадайы мен келешегін зерттеу нтижесінде келесідей орытынды жасауа болады.

Бгінде туризм кптеген елді табыс кзіне айналып отырандытан, бізді мемлекет те туризмді дамытуа мдделік танытып отыр. азастан осы саладан оматы аржы тсіруге ммкіндігі бар елді атарына жатады. Елбасымыз Н..Назарбаев туристік индустрия ызметін мемлекет азынасына айтарлытай кіріс алып келетін болашаы бар экономика саласы ретінде кріне алатындаы жайлы стратегиялы бадарламасында атап ткен болатын.

Халыаралы нары бгінгі кні миллиардтаан айналымы бар жне ата бсекелестікте жмыс істейтін орасан зор механизмді білдіреді, сондытан, бірінші кезектегі міндет азастана ана тн ерекшілігі бар туристік німді анытау болып отыр. Соан байланысты нарыты андай сегменттерінде азастанды турнімні жарын болашаы бар екені крінетін болады. Осыны анытау масатында, азастанны Туристтік Ассоциаяциясы жне Халыаралы IPK компаниясы лемдегі туризм индустриясыны белсенділері: Германия, лыбритания, Отстік Корея, Жапония, Франция елдеріні трындары арасында, оларды азастан туризмі туралы ойын білу масатында сауалнама жргізген болатын. Сауалнама нтижесінде, азастанды баыта тек лыбритания мен Отстік Корея трындары ызыушылы танытандыы аныталды. Бл мемлекеттерді сауалнамаа атысан респонденттеріні 10 пайызы ана елімізде демалыстарын ткізуге дайындыын крсетті. Туристерді тек шаын тобы ана ала бойынша экотурлара, Каспий теізінде саяхат жасауа жне «Байоныр» арыш айлаын круге асыыс екен. Сондай-а, IPK компаниясыны сарапшыларыны айтуы бойынша, шет ел туристеріні демалыстарын азастанда ткізуіне итермелейтін бірден-бір себеп – еліміздегі саяси-экономикалы тратылы. Кріп отыранымыздай, шетелдіктерді батысты стильдегі крікті жерлер ызытыра бермейді. Олар р елді салтын кріп, танысуа келеді. Сондытан ауылды жерді туристерді кптеп келетін жеріне айналдыруа ммкіндік бар, яни бізді з лтты менталитетімізге сай, ешкімге самайтын туристтік имиджімізді алыптастыруымыз керек.

Жоарыда келтірілген маыздылытар арылы азіргі тадаы ел экономикасындаы зектілігін анытап, азастанда азіргі замана сай туристік ызмет ру жне оны жоары дрежеде йымдастыру шін осы курсты жмыста келесідей орытынды жасауа болады.

Туризмді- экономиканы басты, тиімді саласы ретінде тану.

Туризм саласына инвестицияларды тарту.

азіргі тада туризм индустриясын жетілдіру шін инвестиция тарту мселесі аса маызды болып отыр. Сондытан елімізді туристік инфрарылымны дамуына йылан инвестиция млшері жылдан-жыла лайып келеді. азіргі тада республика дамуына баытталан бкіл инвестиция клеміні 0,46% туризм саласына тиесілі. Индустрия жне сауда министірлігіні Сауда жне Туризм ызметін реттеу комитетіні бюджеті 2006 жылы 2005 жылмен салыстыранда 379 миллиона сіп, 411 миллионды рады.

Клік жне байланыс инфрарылымынын дамыту. Еліміздегі уе, темір жол, автомобиль, су жолдарын халыаралы стандарттара негіздеу.

Орналастыру обьектілерін халыаралы стандарта негіздеу.

она йді елді «визит карточкасы» дейді. Себебі, туристте келген елі туралы алашы кзарас оан она йде крсетілген ызмет сапасына байланысты алыптасады. Ал, бізді она йлердегі баа мен сапа арасындаы айырмашылы «жер мен кктей».

Туризм саласындаы имидж бен маркетингтік, апаратты ызметтерді дамыту мен жетілдіру. азастанны туристтік имиджін алыптастыру жне оны шет елге таныту шін Батысты BBC, CNN, Discavery, телеарналарына, мерзімді басылымдара жарнамалар беру, бейнефильмдер, буклеттер тарату.

Электронды жолсеріктер мен карталарды дайындау.

Еліміздегі туристтік ызмет индустриясындаы баа жне сапа айырмашылытарын жою.Мысалы, Тркияа е ымбат жолдама 10 кнге 1100-1200 долларды раса, ал азастанда 4 адам шін 10 кндік саяхат 1000 долларды райды. Тркияда бл аша рамына уе билеті мен 5 жлдызды она йге орналастыру жатады, яни баасына ызмет крсету сапасы сйкес келеді. Ал азастанда барлыы керісінше, мселен, Баянауылда демалу шін тулігіне 2000-нан 2500 тегеге дейін тлейді, бан тек ана тсек-орын кіреді. Балалар шін жеілдіктер ойластырылмаан.

Туристтік визалар алуды жеілдету мен оан тарифтерді тмендету.

Бл мселе бойынша біратар шаралар ола алынуда. 2005 жылы азастан Республикасыны шет елдік мекемелері алыс шет елдерден келген туристерге 210 мы виза берілді. (салыстыру шін 1994 жылы небрі 40 мы ана виза берілген), 2004 жылы 1 апанда 28 елді (Австралия, Австрия, Бельгия, лыбритания, Франция, АШ,Швейцария, Жапония жне т.б.) азаматтарына рсатнамалар рсімдеу тртібін жеілдету арасында оларды саны 25 пайыза сіп, 2003 жылы 170 мынан 2005 жылы 210 мыа дейін жетті. Осы деректер виза беруді олданыстаы режимін одан рі ырытандыру жніндегі жмысты рі арай жаластыру ажеттілігін айатады. Осындай таы баса шараларды жзеге асыру, туристік аынны суіне жадай жасайды, экономиканы р тараптандыруа септігін тигізеді.

ауіпсіздік шараларын йымдастыру мен жасарту. Шет елдерден келген туристерді ауіпсіздігін амтамасыз ету е басты міндет. азіргі тада дниені тпкір-тпкірінде болып жатан адамзата арсы (террористік актілер, наркобизнес, адам саудасы, діни экстримизм) арсылытарды кбеюі осыан длел. Соы уаытта болан жарылыстар, табии апаттар (Ресей Федерациясындаы, Индонезиядаы, Тайландтаы, т.б.) туристеріні сапар шегуіні кемуіне алып келіп отыр.

Іскерлік, экзотикалы туризмді дамыту. азіргі тада іскерлік туризм ошаы болып леуметтік, саяси, мдени орталытары яни Алматы мен Астана алалары саналады. Алматы, Астана алаларын Орталы Азиядаы аржы орталытарына айналдыру жне туристік крмелер, жрмекелерді кптеп йымдастыру ажет.

Ауылды туризмді дамыту. Анатолий Чистабаев, Перм университетіні профессоры: «Шетелдіктерді батысты стильдегі крікті жерлер ызытыра бермейді. Олар р елді салтын кріп, танысуа келеді. Кейбір шетелдіктер ауылда трысы келеді. Сондытан ауылды жерді туристерді кптеп келетін жеріне айналдыруа ммкіндік бар.»

Тарихи ескерткіштерді алпына келтіру.

лемні тиімді дамып келе жатан мемлекеттеріні атарына осылу масатын кздеп, бсекеге абілетті экономика лгісін станан бізді еліміз де «азастанны кластерлік» бадарламасы атты жобаны жзеге асыра бастады.

Пайдаланылан дебиеттер тізімі

Бименов Е.Б. Туризмге кіріспе. – Алматы, 2006. – С. 10-51.
Ердаулетов С.Р.. Туризмні экономикасы: Оулы. – Алматы, 2008. – С. 17-35.
Вуколов В.Н. Халыаралы туризмні тарихы жне теориясы. Астана, 2007. - С. 15-24.
Алиева А.С. Теория и практика туризма: Учеб. для вузов туристского профиля. – Алматы, 2005. – С. 69-89.
Вуколов В.Н. Туризм – Астана, 2006. – С. 19-28.
Вуколов В.Н. Туризм как объект управления– Астана, 2004. – С. 11-26.
Котлер Ф., Боуэн Дж., Мейкенз Дж. Маркетинг. Гостеприимство. Туризм: Учебник для вузов. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. – С. 45-78.
Информационный сайт Агентства РК по статистике: www.stat.kz.
Беркамалов Б.К. Основы туристской деятельности: Учебник. Алматы, 2004. - С. 17-35.
Алтынбаев М.Р., Смыкова. Экономика и организация туризма. Алматы, 1989.
Реалии и возможности туристского рынка Казахстана// Деловой мир. Астана 2007 - №5. - С. 25-38.
азастан Республикасыны туризмі: статистикалы жина 2005-2009 жж. Алматы, 2009. – 215 б.
Регионы Казахстана, 2009. Статистический сборник. /Под ред. А.Е. Мешимбаевой. Алматы, 2009. – С. 195.
О Государственной программе развития туризма в Республике Казахстан на 2007-2011 годы Указ Президента Республики Казахстан от 29 декабря 2006 года N 231 "Казахстанская правда" от 1 января 2007 года N 1 (25246).
Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. – Алматы, 2008. - С. 21-46.
Назарбаев Н.. Жаа лемдегі жаа азастан. Елбасы Нрслтан Назарбаевты азастан халына жолдауы . – http: //www.gov.kz.
"азастан Республикасындаы туристтік ызмет туралы за" 2001 жылы 13 маусым N 211. - 112 б.
Информационный сайт Центра маркетингово-аналитический информации – http: //www.cmar.kz.
Гостиничный и туристический бизнес. - М.: Ассоциация авторов и издателей «Тандем», 2006. - С. 112-125.
Закон Об утверждении Правил предоставления туристских услуг» от 16 октября 2008 года № 958.

EMBED MSGraph.Chart.8 \s

азастан Республикасындаы туристік ызметтерді азіргі жадайы жне даму ерекшеліктерін талдау