Ахмет Байтрсынлыны шыармалары

алайда халыты ояту, оны санасына, жрегіне, сезіміне сер ету жолдарын іздеген аын айналып келгенде, лы Абай тапан сопа, орыс дебиеті лгілерін пайдалану, аударма жасау дстріне мойынсынады. Брыны ескі-ертегі, химия лгілері емес, енді жаа ледік форма мысал арылы, кшпелі елді жасы білетін стихиясы – жан-жануар мірінен алынан шыармалар арылы леуметтік ойа ыпал ету масатымен Иван Андреевич Крылов туындыларын аударып, “ыры мысал” деген атпен 1909 жылы Петербургтен бастырып шыарды.

Бір жаынан ызыты форма, екінші жаынан ымды идея, шінші жаынан, аза трмысына ет-жаын суреттер ласа келіп, бл ледерді халыты тл дниесіндей етіп жіберді.

Жк алды шаян, шортан, ау бір кн,

Жегіліп тартты шеуі дркін-дркін,

Тартады ау ккке, шаян кейін

Жлиды суа арай шортан шіркін.

Аудармада мін жо, мдірмей, ттыпай, есіліп-тгіліп тр. Ендігі кезе оырманына атысты жаа ой, соны пікір, толаулы сзді аын з жанынан осады.

Жігіттер мнан ибрат алмай болмас.

уелі бірлік керек болса жолдас.

Біріні айтаныа бірі кнбей

Істеген ынтымасыз ісі обас, —

деп елді ттасты, ынтыма жалауыны астына шаырады.

Елді азып-тозуына байланысты сарындарды Ахмет Байтрсынов жмбатап, тспалдап жеткізеді, кейде ашы, дл айтылатын ойлар да бар:

асырды зорлы болды еткен ісі.

Ойлаймын оны матар шыпас кісі

Нашарды талай адам талап жеп жр

Бріден арты дейміз оны ісін.

Алуан-алуан ойа жетелейтін “айырымды тлкі”, “Ала ойлар”, “лес”, “артайан арыстан”, “гіз бен баа”, “айыршы мен ыдыр”, “Ат пен есек” мысалдарында леуметтік-оамды жадайларды мегзейтін оиалар, адамдар психологиясымен сарындас уездер, таылымды, ибратты тжырымдар мол орын алан. Аудармашы негізгі тпнса тексіне орайластырып, кркем ойа ой, суретке сурет осып, пікірді штап, жаа сарын - уез осып отырады. “артайан арыстан” мысалына:

Ба онса, сыйлар алаш аайын да,

Келе алмас жаман батып маайыа.

Басыны баыт сы шан кні

л-тан басынады, малайы да, —

деген жаласты тйін жасайды. Бірнеше кісі тіл таба алмай, берекесі кетіп, ртке шалдыып, лестен р алады. Осы “лес” леіні тйінінде аын з позициясын ашы крсетіп:

Ойласа оиа емес болмайтын,

Ел айда зін жаудан орайтын.

азіргі пайдасына брі жетік,

Адам аз алдын арап болжайтын.

Адыан бірін-бірі жаудан жаман

Байаса ел белгісі обайтын.

Бл белгі табылып жр бізді жрттан

Таласып бір-біріні жзін жыртан.

Алданып арадаы дау-шарына

Ктерден кпері жо,

келер сырттан, —

деп тере маызы бар леуметтік ой толайды.

Мысал жанрыны аза дебиетіне бойлап ену былысы лемдік кркемдік дстрлерді типологиялы састыын крсетеді. “Дала уалаяты” газетінде 1894 жылы 14 тамызда И.Крыловты “Инелік пен мырса” (аударан А.рманбаев) мысалыны жариялануы – аза дебиеті шін жаа бір арнаны басы еді.

Крыловтан Абай – 14, Спандияр Кбеев – 37, Бекет тетілеуов – 12 мысал аударан. Бір мысалды бірнеше рет аударыланы да бар. Мселен: “Ау, шортан м шаян”, “Ат пен есек”, “асыр мен тырна”, “Шал мен ажал (лім)”, “Айна мен маймыл”, “Маймыл мен кзілдірік” мысалдарын Ахмет Байтрсынов та, Спандияр Кбеев те аударан. “Ала ойлар”, “Есек пен амыс (шілік)”, “Баа мен гіз” мысалдарыны Абай нсасы да, Ахмет нсасы да бар.

Абай аудармалары Крылов тпнсасымен кбіне-кп длме-дл келеді, Спандияр Кбеев 8 мысалды арасзбен баяндаан. Ал Ахмет Байтрсынов аудармаларында сюжет саталанмен, еркіндік басым, аза трмысына жаа идеялар, заман тынысын танытатын жаа ойлар айтылады. Тп негізі Федрдан алынан Крыловты он жолды “Шымшы пен кгершін” мысалы Ахмет Байтрсынов аудармасында отыз екі жолдан тратын жаа шыарма. “гіз бен баа” орысшада – 17, азашада – 36 жол, “асыр мен тырна” орысшада – 19, азашада – 76 жол, “Арыстан, киік м тлкі” орысшада – 35, азашада – 56 жол, “асыр мен озы” орысшада – 37, азашада – 68 жол, “Ааш” орысшада – 31, азашада – 56 жол. Бл фактілер аза аыны дстрлі оиа, алыпты бейнелерді ала отырып, ойа ой, суретке сурет осып, жаа, лтты тл туынды жасаанын крсетеді. Брын емеурін, ишара, мегзеу, астар, мысалмен берілген ойлар “Маса” кітабында ашы, аны, длді, наты айтылады. Мнда Ахметтті з басынан кешкен иын-ыстау кндер, ауыр жолдар, уын-сргін, жетімдік-жоты, бірталай ледерге арау болады; ел тадыры, халы амы, бостанды арманы – басты сарын.

О тиіп он шімде ой тсіріп,

Бітпейтін жрегімде бар бір жарам.

Алданып жегеніме оны мытсам,

Боландай жегенімні брі арам, —

деген жолдарды наты мірлік материалы кесі Байтрсынны 15 жыла Сібірге айдалып, уын круі, бала жректі тілім-тілім жаралануы. Ал, “Жиан-терген” леіндегі:

азаым, елім,

айайып белі,

Сынуа тр таянып.

Талауда малы,

амауда жаны,

Аш кзіді оянып –

деген сздерді патша цензурасы кезінде жібермей тастаан. Аын ашынып сйлейді, тартыстар, айшылытарды крсетеді.

Бл бір сз асірет айтып хата жазан,

алмаан тк асиет аза азан.

Байа мал, оыана шен масат боп,

Ойлайтын жртты амын адам азан.

Крес идеясы, келешек амы шін арпалысу, ел болу масаты бар тілектен жоары ойылады:

Мен бтым, жаттым,

Сен бты жатты,

Кім істемек ызмет?

Ауызбен айтып,

Істерде айтып,

Жоламаса не міндет?

Тек жрсе то жрмекті

иын деме білмекті.

азір лем поэзиясындаы ділмар сз – афоризм боп кеткен трік аыны Назым Хикметті:

Мен жанбасам лапылдап,

Сен жанбаса лапылдап,

Біз жанбаса лапылдап

Аспан алай ашылма, —

деген жолдарыны Ахмет Байтрсынов леімен уендестігі кісіні та алдырады.

“Маса” кітабына енген ледерде жеке басты м-шері, трмыс-салт суреті емес, негізінен леуметтік, оамды ойлар, азаматты идеялар айтылады. зін-зі кйттеген, байлы шін, мансап шін ар- абыройын сатан “жасылыы з басынан артылмаан”, “бос белбеу, боса туан бозбала”, “бір тойанын ар ылмаан шалдар”, “айырсыз кеще сара байлар”, “мз болып р тймеге жарылдаан оыандар” сыналады. “Туысыма”, “Досыма хат”, “аза алпы”, “аза салты”, “Кк есектерге”, “Жртыма”, “араралы аласына” ледерінде лы Абай сатирасын еске тсіретін сарындар, ойлар, образдар бар. “Анама хат”, “Жауа тскен жан сзі” – орлы-зорлыа мойымаан, бостанды, еркіндік жолында бріне кнген айратты ерлер тласын мсіндеген жырлар. “Масада” Пушкиннен аударылан “ыздыр дейсі мжілісті, жан дейсі”, “Ат”, “Данышпан Аликті ажалы”, “Балышы мен балы”, “Алтын теш”, Крыловтан аударылан “Сорлы болан мжы”, “аздар” шыармалары да берілген.

инамайды абатыа жапаны,

иын емес дара асаны, атаны.

Маан ауыр осыларды брінен

з ауылымны иттері ріп апаны, —

деген жолдарда з уаытыны сыры айтылса:

Тн кмілер, кмілмес еткен ісім,

Ойлайтындар мен емес бір кнгісін.

Жрт паса, пасын, жабыпаймын,

Ел бір кншіл, менікі ертегі шін, —

деген уаытта аын болашапен сырласандай, лместігіне сенеді.

Екі жина – “ыры мысал”, “Маса” – аза дебиетін жаа таырыптармен, идеялармен, ойлармен, рнектермен байытты; Абайды аынды дстрі ілгері жаласты, заман талабына сай жігерлі поэзия туды, бдан кейін талантты аындарды жаа буыны тарам-тарам жлгелерді тередетіп, жаластырып кететін болады.

р трлі оиалара, халыаралы жадайа, за, ытану, жер мселесіне, отарлауа, ылым-білімге, педагогикаа арналан “Таы да народный сот хаында” (1911), “аза м І Дума” (1912), “Земство” (1913), “Жер жалдау жайынан” (1913), “Кшпелі м отырышы норма” (1913), “Уа арыз” (1913), “Б заманны соысы” (1914), “Жрдем комитеті” (1915), “Закон жобасыны баяндамасы” (1914) (осы маала шін Ахмет Байтрсынов штраф-айып тлеген), “аза халын билеу туралы 1868 жылы шыан уаытша положение” (1914), “Губернатор згертілуі” (1914), “Соысушы патшалар” (1914), “аза жерін алу турасындаы низам” (1913), “азаа ашы хат” (1916), “Бастауыш мектеп” (1914), “аза арасында оу жмыстарын алай жргізу керек” (1923), “Партия м кеес рылысындаы рушылды сері” (1926) сияты кптеген маалалар публицист Ахмет Байтрсыновты кзарасы эволюциясын, тарихи білігін, ойшылды дегейін, журналистік арымын крсетіп, рухани даму кезедерімізден мол хабар береді.

Ал алымны тілші, дебиетші ретінде жазан ебектері бірнеше том боларлы мол дние, бларды ішінде 1913 жылы жазылан “азаты бас аыны” ебегі – ошау, дара тр.

Абайды тарихи миссиясы, рухани болмысымыздаы орны, кркемдік-эстетикалы сипаттар дрыс крсетіліп, тере талданып, алаш рет аза оырманыны алдына тартылды. мірді сан алуан ккейкесті мселелерін арау етіп жазан Ахмет Байтрсынов маалалары алдымен “Айап” журналында, 1913-1918 жылдар арасында зі редакторлы еткен “аза” газетінде, кейін кеес баспасзінде жарияланан.

Маалалар саны кп, олар мерзімді басылым бетінде шашылып жатыр, бларды жинап, срыптап, ой елегінен ткізіп, жйелеп бастырып шыару арылы оамды-саяси, леуметтік-тарихи зердемізді азір ойсырап, ірейіп тран беттерін толтыратын боламыз. азіргі олда бар материалдарды негізіне сйенгенде аламгер – оу-аарту, оулытар жасау, ліппе, емле, грамматика, жер иегері, ксіп істеу, халыаралы атынастар, тарих, ытану, за, философия, оамды крестер, мдениет, дебиет, эстетика проблемаларын теренен озап, з кезіндегі оамды-леуметтік ойа мрынды, йыты болан пікірлер айтып, тжырымдар жасаан. 1917-19 жылдар арасында р иянды шиырлаан кездерін авторды зі де мойындаан.

Авторды “аза кпесі” мааласында (“Айап”, 1911, № 2) тарихи мселелерге объективті, ылыми трыдан арайтындыы крінеді, аза хандыы неліктен лады, з алдына дербес мемлекет болып тра алмауды себебі, Ресейге осылуды негізгі жадайлары деген проблемаларды жауабы айтылады. “Олжалы жерде лестен аыланымыз, ордалы жерде орыннан аыланымыз, жоралы жерде жолдан аыланымыз – брі наданды кесапаты”, дей келіп, ел мен елді, лт пен лтты тегеретін ылым, нер екенін айтып, оуа, аартушылыа ден ояды.

Бл баытта жазылан, бірі-бірімен сабатас маалалар те кп. “Оу жайы” (“аза”, 1913, № 11) мааласында з кезіндегі мектептер ісін тиянатай отырып, сол тстаы останай уезіндегі сауаттылы мселелерін озайды, рбір жз кісіден 6 еркек азаша, рбір мы кісіден 6 еркек орысша, л рбір ш жз кісіден 1 йел азаша, трт мы кісіден 1 йел орысша хат таныды деген дерек келтіреді. “азаша оу лі бір белгілі тртіпке келіп жеткен жо, кемшілігі есепсіз кп. азаша оу кітаптары жаа ана крініп келеді. Тртіппен оытарлы малімдер аз, оу программасы жо, белгілі оу жолы жо, салан мектептер жо, малімдерге арналан айлы жо, оытуды азаша оуды аймаа бірдей жеткілікті ететін жасалан рнек жо, оыту ылымын йрететін дарималимун (педучилище) жо” деп кйзеледі. Мны стіне автор азаша, орысша, екі тілде білім алу жйесін ерекше олдап, “жалпа жртты олы орысша оуа тгел жетсін, оымаан жан алмасын” деп дл азіргі кндегі туелсіздік шарттары ала міндет етіп ойып отыран тере білім беру принциптерімен ндес тжырым жасайды.

Ал, революциядан брын жазан ебектерді басым кпшілігіні негізгі идеясы аартушылы, демократты, прогрестік биік нысана, олар бізді азаматты, рухани дамуымыздаы маызды, мнді кезедер шындыын ашады, бірыдыру ойлар, пікірлер дл азіргі уаыта ызмет ететінін круге болады.

Ахмет Байтрсынлыны шыармалары