АЫЛШЫН ЖНЕ АЗА МААЛ-МТЕЛДЕРІНІ РЫМДЫЛЫ, МАЫНАЛЫ ЕРЕШЕЛІКТЕРІ ЖНЕ САСТЫЫ

ЖОСПАР

КІРІСПЕ 3

1.АЫЛШЫН ЖНЕ АЗА МААЛ-МТЕЛДЕРІНІ АУДАРЫЛУ МСЕЛЕЛЕРІ

1.1 аза тіліндегі маал-мтелдерді зерттелуі 6

1.2 Маал – мтелдерді аылшын тілінде зерттелуі 7

2.АЫЛШЫН ЖНЕ АЗА МААЛ-МТЕЛДЕРІНІ РЫМДЫЛЫ, МАЫНАЛЫ ЕРЕШЕЛІКТЕРІ ЖНЕ САСТЫЫ

2.1 Аылшын жне аза маал – мтелдеріні рылымды, маыналы ерекшеліктері жне оларды топтастыру 13

2.2 Аылшын жне аза маал - мтелдеріні этнолингвистикалы

сипаттары 20

2.3 аза жне аылшын тілдеріндегі маал - мтелдерді рылымды жэне маыналылы ерекшеліктері мен састытары 20

ОРЫТЫНДЫ 25

ГЛОССАРИЙ 27

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР 28

ОСЫМША

КІРІСПЕ

Маал-мтелдер —сздік рамны халы міріндегі рилыкезедерді, арым-атынас пен оамды былыстарды бейнелей сипаттайтын, кілдегі ойды шебер де ымды жеткізетін, ыса да нса тжырым жасайтын, мн-мазмна бай блігі. Демек, халы мір шындыын, кілге тйгенін маал-мтел ретінде з рпаына лгі-неге етіп алдырып отыран. Аталмыш тілдік бірліктер арылы жас рпаты елін-жерін сюге, ерінбей ебек етуге, білім алуа, адал, кішіпейіл болуа ндеп, жалаулы, сек-тірік, матаншаты трізді асиеттерден бойын аула салуа трбиелей білген.

Маал-мтелдерді аза жне аылшын тілдерінде зерттелуіне тоталмас брын отанды жне лемдік тіл мамандары арасында пікірталас туызан, оларды ай салаа атыстылыы жнінде айтылан тжырымдарды атай кеткен жн. Мысалы, фразеология саласыны алыптасуына, дамуына зіндік лес осан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М. Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеесбаев, .Т. айдар, Б. Манасбаев т.б. сынды алымдар маал-мтелдерді фразеология саласыны еншісіне тиесілі деген ылыми негіздемелер сынады.

Маал-мтелдерді жинатап, срыптап, белгілі бір жйеге келтіруде, тілдік бірлестіктер табиатыны кейбір ырларын айындауда зор ебек сіірген алым Г.Л. Пермяков аталмыш траты тлаларды тілші алымдар тарапынан да, дебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі ажеттігін ескертеді.

Осы келтірілген ой-пікірлерге жне зіндік зерттеу нтижелеріне сйенер болса, маал-мтелдерді тла тратылыы, тіркес тиянатылыы, маына ттастыы, олдануа даярлыы трізді сипаттары оларды фразеологазмдер атарына осып, осы салада зерттеуге толы ммкіндік береді./5/

Зерттеу жмысыны зектілігі. азастан Республикасыны егеменді ел, халыаралы атынастар субъектісі болуына жне аза тіліні мемлекеттік мртебе алуына байланысты, Республиканы, мемлекетті тілі ретінде оны халыаралы атынастар дегейіндегі атысымда олданылу ытималдыын жока шыаруа болмайды. зара арым-атынасты ныаюы, тіларалы байланыстарды, аылшын - аза остілділігіні жандануы, дамуы, осыан орай, классикалы, кркем деби шыармаларды, саяси апараттарды, халыаралы зор мнділікке ие жаттарды аралы тіл (язык посредник) ыпалынсыз тікелей аза тіліне аударылуы таяу болашата рістей тседі. Ал шет тілін йретуде жне аударма жмысында аса бір иынды туызатын тілдік бірліктер — фразеологизмдер мен маал-мтелдер.

Маал-мтелдерді тіл білімінде, оны ішінде, каза жне аылшын тілдерінде р трыдан азды-кпті зерттеліп келгені млім. Зерттеу нысанына атысты ебектерге тоталар болса, маал-мтелдерді тілдік табиаты, оларды баска траты тіркестермен састытары немесе ерекшеліктері

А. Байтрсынов, I. Кеесбаев, P. Срсенбаев, Б. Адамбаев, .айдар,

С. Нрышев, . Мсабаев, М. абдуллин, . Трабаева, салыстырмалы-саластырмалы трыдан А. Нрмаханов, Э.Мышева, А. Донбаева, Д. Бегалыызыны т.б. жмыстарында арастырылан. Жалпы жне орыс тіл білімінде В. В. Виноградов, Н. Н. Амосова, М. Т. Тагаев, Н. М. Шанский, Г. Л. Пермяков, Л.А. Булаховский сынды алымдар соны баыт, станымдарымен, нды пайымдауларымен, наты теориялы тйін-тжырымдарымен белгілі. Аылшын тіліндегі лтты болмыс жне лтты таныммен тыыз байланысты траты тіркестерді, маал-мтелдерді жан-жаты, тбегейлі зерттеген алымдар — Н.Барли, А. Дундэс, А.Крикман, М. Куузи, Г.Мильнер, А. Тэйлер, Г.Л. Апперсон, Линда жне Роджер Флавэлдер. Аталан алымдарды зерттеулері жмысымызда теориялы жне дістемелік трыдан басшылыка алынды.

Зерттеуді пні. Генетикалы жне типологиялы рылымы жаынан р трлі аза жне аылшын тілдеріндегі маал-мтелдерді салыстыра зерттеу арылы тілдегі алатын орнын, тілдік табиатын, зге траты тлалармен сйкес тстарын, згешеліктерін анытау жне этнолингвистикалы тркінін ашу.

Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. Жмысты негізгі масаты — аза-аылшын маал-мтелдерін салыстыра зерттей отырып, оларды мазмн межесіндегі састытары мен лтты сипатын ашу. Аталан тілдік бірліктерді семантикалы рамындаы орта тстары мен ерекшеліктерін жне оларды себеп-салдарын айындау.

Сонымен бірге ММ-дерді тілдік табиатын зерттеу негізінде оларды рылымында лтты болмыс мазмнын алыптастыратын тетіктерді анытау - жмысты негізгі масаты болып табылады. Осы масатты мддесінен шыу шін жмыста мынадай наты міндеттерді шешу кзделеді:

- ММ-дерді орыс, тркология, аза тіл біліміндегі зерттелу жайын сипаттау;

- фразеологиялы тіркестер мен маал-мтелдерді араатысын рсету;

- маал мен мтелді састытары мен зара айырмашылытарын крсету;

- ММ-дер мен наыл сздерді араатысын айындау;

- ММ-дерді логика-семиотикалы рылымын сипаттау;

- ММ-дерді жасалуындаы этнолингвистикалык уждерді, крсету;

- тркі халытарыны ММ-деріндегі орта ойлау жйесіні кріністерін крсету;

- ММ-дерді практикалы ызметіне байланысты ММ-дерді мтіндік маынасын, варианттылыын талдау;

- ММ-дерді рылымды - трпатты межесіне байланысты бір (тады, ос таанды ММ-дерді рылымды сипатын бір рамды жне ос рамды жай сйлем негізіде талдау;

- зерттеу жмысына тияна болатын теориялы дістемелік аидаларды айындау жне негіздеу;

- этнолингвистикалы аспектідегі зерттеулерге шолу жасап, олара ысаша сипаттама беру;

- маал-мтелдерді топтастыру принциптерін айындау жне белгілі бір таырыпты топтар бойынша жйелеу;

- аза-аылшын маал-мтелдеріні семантикасындаы састытар мен айырма белгілерді айындау шін прецедентті мтіндерді срыптап талдау;

- тіл-тілді образдар дниесінде орын алатын састытарын крсету жне оларды тпнегізін анытау.

Зерттеу жмысыны дереккздері ретінде аза тілінен .Трманжановты, М.Аозинні, Б.Аманованы, . Диваевты, П.Пантусовты р жылдары жары крген маал-мтелдер жинатары, аылшын тілінен Smith W. C, Cowie A.P., Mackin Rand Mc.Caig I.K., Taylor A., Whiting B.J., Seidl J,, Me Mordie W., Ridout R. and Witting C, Apperson

G. L., Linda and Roger Flavell, A.B. Кунинні сздіктері мен кркем деби шыармалар алынды. Сондай-а, таырыпа атысты аза, аылшын, орыс тілдеріндегі дебиеттер, ылыми ебектер ммкіндігінше амтылды. Оларды ішінде фольклора, тариха, этнографияа, этнолингвистикаа атысты зерттеу жмыстары мен ішінара ел аузынан жазылып алынан деректер бар.

1.АЫЛШЫН ЖНЕ АЗА МААЛ-МТЕЛДЕРІНІ АУДАРЫЛУ

МСЕЛЕЛЕРІ

1.1 аза тіліндегі маал-мтелдерді зерттелуі

аза тіліндегі маал-мтелдерге атысты материалдара шолу жасау барысында оларды жинатау, срыптау, жйелеу, жариялау ісіні екі кезенен тратыны аныталды, оны алашысы — XIX асырды екінші жартысы. Кеес дуіріні 1948 жылдарына дейін маал-мтелдерді тек халы аузынан жинап, жеке басылым ретінде шыару жмыстары жргізілген болса, екінші кезе - оларды тілдік трыдан зерттеуді алыптасуымен сипатталады.

азаты маал-мтелдерін алаш ааз бетіне тсірген алым — Ш.Улиханов. Ш. Улиханов пен Н.Н. Березин архивтерінде XIX асырды елуінші жылдарында ел аузынан жазып алынан екі жзден аса маал-мтелдер саталан. Сондай-а, аза ауыз дебиетіні баса лгілерімен бірге аза маалдары мен мтелдерін де жинатап, жеке жинатар шыарып, аза тілі мен дебиетіні, тіл ылымыны, мдениетіні дамуына зор лес осан Ы.Алтынсарин, .Диваев, В.Радлов, Щ.Ибрагимов, М.Терентьев,

т.б. сынды аартушы, алымдарды ебегі ерекше.

аза маал-мтелдеріні ылыми трыдан зерттелуіне арналан іргелі монографиялы зерттеулер де, маалалар да баршылы. Соларды ішінен алым Б. Шалабаев алашыларды бірі болып, аталмыш траты тіркестер тобын арнайы арастырып, оларды негізгі маыналы топтарын, жанрлы ерекшеліктерін анытады. М. абдуллин зіні "аза халкыны ауыз дебиеті" деген ебегінде аза халкыны шаруашылыын, ксібін, трмыс-тіршілігін сипаттайтын маал-мтелдерді мір танытышты мні мен ызметін айындаса, С. Нрышев оларды даму тарихы трысынан арастырды.

Маал-мтелдер – алай, тура сол ойды ртрлі сздермен айтуды йрену шін берекелі млімет. Монолог жне диалог сйлеуіне йретуде олар ауыспалы, сондытан тадалан таырып зекті болып табылады. Маал-мтелдер – ауызша халы шыармашылыыны ке тараан жанры. Олар адамдарды баяыдан бері алып жреді. Тиянаты йас, кдімгі формасы, ысалылы сияты мнерлі сздер маал-мтелдерді траты, есте сатаулы, сйлеуде ажет етеді.

Маал-мтелдер – халы шыармашылыыны кне жанры. Олар кне заманда пайда болды, жне з пайда болу тарихымен асырлар тереіне кетеді. Оларды кбі жазу шыпай трып пайда болды. Сондытан оларды алашы айнар-кздері туралы мселе ашы болып саналады. Аылшын маал-мтелдер пайда болуыны осындай негізгі айнар кздері: халыты, дебиеттік, библиялы пайда болуы, баса тілден алынуы жне маал-мтелдер ретінде Шекспир цитаталарыны пайдаланылуы.

Маалдарды мтелдерден айыру керек. Маалды басты згешелігі болып оны бітімі жне дидактикалы мазмны табылады. Мтел йрету мінезімен, аылды орытындыны бітімсіздігімен айырылады.

Маал-мтелдер — сздік рамны халы міріндегі рилы кезедерді, арым-атынас пен оамды былыстарды бейнелей сипаттайтын, кілдегі ойды шебер де ымды жеткізетін, ыса да нса тжырым жасайтын, мн-мазмна бай блігі. Демек, халы мір шындыын, кеілге тйгенін маал-мтел ретінде з рпаына лгі-неге етіп алдырып отыран. Аталмыш тілдік бірліктер арылы жас рпаты елін-жерін сюге, ерінбей ебек етуге, білім алуа, адал, кішіпейіл болуа ндеп, жалаулы, сек-тірік, матаншаты трізді асиеттерден бойын аула салуа трбиелей білген.

1.2 Маал – мтелдерді аылшын тілінде зерттелуі

Аылшын тіліндегі жалпыхалыты мраны жинатап, жариялау жмыстары сонау кне асырда алыптасып, кні бгінге дейін дстрлі трде жаласып келеді. Тарихи деректерге сйенер болса, ете кне маал-мтелдер тізбегін амтитын алашы "Book of Proverbs in the Old Testament" атты топтама V асырда жары крген. Кейінгі жинатар халы игілігіне айналан осы іске етене араласып, зор ебек сіірген оымысты алым Дезидериус Эрасмус есімімен тыыз байланысты. Оны 1500 жылы "Collectanea" (818 MM), 1508 жылы Венецияда "Chiliades" (3260 MM) деген атпен жарияланан жинатары 1515-1536 жылдары аралыында толытырылып айта басылып шыты.

Артына шпес тарихи із алдыран алымдарды бірі Джон Хеуд (John Heywood) зіні алашы "A Dialogue Containing the Number in Effect of all the Proverbs in the English Tongue" атты ебегін 1546 жылы, кейінгілерін 1550, 1555, 1560 жылдары жарыа шыарды. Сондай-а, 1610-1680 жылдар аралыында біратар маал-мтелдер жинатары, атап айтанда, 1612 жылы аылшын шіркеу ызметшісі Thomas Draxe "Bibliotheca Scholastica Instructissima or, a Treasurie of Ancient Adagies, and Sententious Proverbes", 1639 жылы пастор Дж. Кларды (John Clarke) "Paroemiologia Anglo-Latina", 1640 жылы Дж. Хербергті "Outlandish Proverbs", 1659 жылы Дж. Хауэльді "Proverbs", 1670, 1678 жылдары Дж. Рэйді 'English Proverbs" атты енбектері жары крді. Келесі асырларда брыны ескі жинатар толытырылып, айта бастырылып отырды. Зерттеу барысында мамандарды кбінесе аылшын тілі маал-мтелдерін жинаа енгізу рдісімен шектелгенін креміз.

Аылшын тілі маал-мтелдерін ылыми трыдан арнайы, жан-жаты арастыран зерттеу жмыстарыны бар екендігі млім. Мысалы,

Л. И. Швыдкояны ылыми зерттеуінде маалдар мен афоризмдер "клише" деген атаумен бір топа біріктіріліп, оларды синонимдік атары берілген. С.И. Вяльцеваны аылшын маал-мтелдерін стильдік, ал Э.Ахундованы зерттеуі синтаксистік ерекшеліктері трысынан талдауа арналан. Аылшын тіліні траты тіркестерін зерттеу жмыстары алым А.В. Кунин есімімен тыыз байланысты. Ол зіні "Курс английского языка", "Курс фразеологии современного английского языка" трізді клемді ылыми ебектері мен "Англо-русский фразеологический словарь" сздігі т.б. арылы аылшын тілі табиатыны кейбір згеге беймлім тстарын айындап, жалпы тіл ылымына елеулі лес осты жне саластырмалы негіздегі ізденістерге баыт-бадар берді. Маал-мтелдерді баса тілдік бірліктермен салыстыра аланда зіндік ерекшеліктерін, крделілігін, мн-мазмныны терендігін айын крсететін тстарды бірі — аударма жмысы. Кейбір жалпыхалыты универсалды сипата ие трлерін есепке алмаанда, детте, маал-мтелдер бір тілден екінші тілге тікелей аударылмайды. Бір тілден екінші тілге тржімелеу барысында маынасы мен тіркес рамындаы сыарлары длме-дл келетін тебе-те баламасы (абсолюттік балама) немесе контекстік маынасы сйкес эквиваленті олданылуы ммкін. сіресе, ілеспе аудармада шапшады, жинаылы, нолдік ажет. Осы масатка негізделген, практикалы мні бар жмыстарды бірі — Т.Баймаханова, Н. тешева, Н. Байтлееваларды растыруымен жары крген "Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в русском и казахском языках" атты ебек. Жмыста маал-мтелдер он маыналы топа блініп, оларды орыс жне каза тілдеріндегі баламалары берілген. Алайда, аылшын ММ-деріні аза тілінде баламалары бола тра, тікелей аударылан тстары да баршылы.

Аылшын тіліндегі маал-мтелдерді ауымды бір тобы асиетті кітап інжілге байланысты алыптасан. Халы арасына кеінен таралып, кп оыландытан, інжілдік тізбектерді ауымды тобы тла тратылыы, тіркес тиянатылыы, маына ттастыы трізді белгілерді негізінде олдануа даяр тілдік бірлікке айналан. Зерттеу барысында оларды ауымды бір блігіні тпнсадаы алпын берік сатаандыы, еш згеріссіз олданылатындыы айындалды. Мысалы: оu саn nоt sегvе Gоt and mаmmоn (сзбе-сз аудармасы: Сен дай мен мамонаа бірдей ызмет ете алмайсы); А soft answer turneth away wrath (с.с.а.: Жмса (жылы) жауап ашуды айтарады) т.б. Тп-тркіні інжілге барып саятын маал-мтелдерді сл згеріске шыраан трлері де кездеседі.

Аын-жазушы, саясаткерлерді ымды, йлесімді айтылан ыса, рі нса, айшыты сздеріні де аылшын тіліні сздік орын байытуа едуір лес осаны натыланды. Мысалы: Те customer is always right (с.с.а.: рашан ттынушынікі дрыс) тіркесіні Еуропадаы е лкен сауда орталытарыны бірі "Сэлфриджезді" (Selfridge’s) ашан Г.Селфриджге тиесілілігі жнінде деректер бар. Себебі, оны барлы дкендерінде "Те сustоmег іs аlways гіgt", яни "рашан ттынушынікі дрыс" деген ата аида алыптасан. Кпшілік кілінен шыкан осы сз кейіннен халы арасында жиі айтылып, дстрлі олданыска енген. Аылшын тілінде бл трізді олдануа даяр, астарлы "авторлы" тіркестерді мол оры бар.

Сонымен, аылшын тіліндегі маал-мтелдерді ауымды блігі асиетті кітап інжілден, ал келесі бір блігі дарынды Шекспир сыды керкемсз шеберлеріні, халыа танымал аын-жазушыларды туындыларынан, сондай-а, крнекті саясаткерлер сздерінен бастау аландытары байалады.

аза жне аылшын паремиологизмдеріні тпдеректеріне атысты негізгі айырма мынада: аза ММ-деріні ауымды тобы жеке тлаа (би,шешен, аылй, дана ариялар т.б.) байланысты алыптасып, рпатан-рпаа ауызша таралып отыран. Ал аылшын ММ-деріні негізгі блаы діни аым, асиетті кітаптан тараан лаатты сздер болып табылады жне сондай-а Шекспир сынды лы тлаларды айшыты, мнді сз лгілері ерекше орын алады./ 1/

Аылшын зерттеушілері аталмыш тіркесті азіргі заман аымына сай келіп транымен, кнені кзі екендігін ескертеді жне оны алашы олданысын бізді жыл санауымыз бойынша 320 жылдардаы Теопрастус (Теорatrus) жазбаларымен штастырады.

"Теге іs а timе оf еvегуthing (с.с.а.: р нрсені з уаыты бар).

азаша баламасы: Сабапы ине стімен.

Бл аылшын маалы асиетті кітап Інжілді " То еvегуthing tеге іs а sеаsоn, апd а tіmе tо еvегу риrроsе under tе еаvеn". (с.с.а.: Аспан астында р нрсені, р масатты з мерзімі бар) деген сиет, негелерінен ытималды, траты алыпа енген./9/

аза жне аылшын тілдерінде аша-аражат жайлы маал-мтелдер де кездеседі.

Мысалы, " Таке саrе оf реnсе апd the роunds will tаке саrе оf thеmsеlvеs" (с.с.а.: Пэнсті немдеп стаса, фунт з-зін немдейді). Теге тиыннан сер, Жылы лыннан сер; Береке бір тиыннан.

Аылшын тілі маал-мтелдеріні алтын орынан ауа-райына, аспан денелеріне, табиат былыстарына атысты маал-мтелдерді жиі кездестіруге болады.

Аылшын тілінде халы арасында жиі олданылатын "Маппеrs таке the тап", Маппеrs таке thе тап" (с.с.а.: Адамды адам ететін оны дептілігі) тласы ышам, алайда мні зор тілдік орам, орта асырда орын алан аида, дстрлерге, заман талабына байланысты калыптаскдн. сіресе, ХІV асырда Англияда мдениеттілікті негізгі шарттарына, зін-зі стау ережелеріне баса назар аударылып, млтіксіз орындалуы талап етілді. дептілік, ізеттілік ережелерін амтитын арнайы жинатар шыарыла бастады. Уаыт те келе осы станымдарды біратары жалпыхалыты маал-мтелге айналып, кеінен олданыс тапты.

Мысалы,Good таппеss таке the а тап.

Адамды адам ететін оны дептілігі) ; If yои sit bу worthier тап thап thуsеlf аrt опе, Suffеr hіт fіrst tо tоис thе теаt (с.с.а.: Егер зінен салауаттыра адаммен дастархандас болса, одан лгі ал, ягаи соан арап ас іш) т.б.

"Жалыз азды ні шыпас, Жалыз ызды мы шыпас" деген маал. азаты дет-рпына, мір салтына байланысты тілде алыптасан деп ойлаймыз. зара арым-катынасын жекжат болып ныайтысы келген адамдарды балаларын атастырып, кйеу жігіт айтыс болса, мегерлікпен туан бауырыны, болмаса жас ерекшелігіне карамай туыстарыны біріне осуы трізді мселелер ата дстрі бойынша шешімін табатын. Балын жас аздарды тіпті кесінен де лкен арт кісілерге трмыса шыуа мжбр болуыны негізгі себептері, ыз кесіні сіірі шыан кедейлігі, не жетім ызды жалыздыы екендігін кптеген мражай деректері длелдейді. Жоарыда келтірілген маалды шыуына мны шаа алмай, тадырды дегеніне кнген аруларды айы-асіреті себеп болан трізді.

Діни мифологиялы наным-сенімге байланысты ММ-дерді этнолингвистикалы ужі. Аылшын жне каза тілдеріде наным-сенімге байланысты макал-мтелдер де кездеседі. Мысалы, аылшын тіліндегі "Gоd hеlрs thоsе who hеlр thеmself" (с.с.а.: зіне зі кмектескендерге дай да жрдемдеседі) тіркесіні шыу тркіні бізді жыл санауымыза дейінгі 570 жылы жазылан "Геракл жне кймеші" атты Эзопты (Аезор) аыз гімесімен байланыстырамыз. Мифтік гімені жалпы мазмнына келер болса, кймесі батпака батып трып калан кймеші оны шыаруа талпыныс жасамастан, кмекке діретті де кшті Гераклді шандырады. Адамны бл ылыына катты ашуланан Геракл: "кймені доалаыны артына иыынды тіреп итер де, гізінді ала айда" дейді жне алдаы уаытта еш рекет ылмастан зін шаыруа ата тыйым салады. Осы ой тйіні XVIII . дейінгі дебиеттерде р трлі жолдармен берілген. Мысалы, Дж.Барэт (Jоn Вагеі) "Аn Аtуеагіе" (1580) атты ебегінде: "Gоd helps thоsе іn tеіг аnаіге, which aге іndustrious" (с.с.а.: дай ебек сйгіштерге кмектеседі) десе, Дж. Херберт (G. Herbert) "Jасulа Рtudеntum" деген шыармасында "Неlр tуsеlf, аnd Gоt will еlр tее" (с.с.а.: зіе зі кмектес, сонда сондай да жрдем береді) деп, сл трлендіре олданан. азіргі уаытта траты олданыса ие "Got еlр thоsе, wо еlр tеmsеlf" маалы алаш рет 1736 жылы Б.Франклинні (В. Frаnкlіn) "Рооr Rісагd's Аlmаnаск" атта ебегінде олданылды.

аза жне аылшын тілдеріндегі наным-сенімге, оны ішінде, жаратан ие, алла таалаа атысты ММ-дерді саластыра зерттей отырып, оларды семантикалы жаынан зара сйкес келетіндігі аныталды. ММ-дер арылы берілетін ойды зара зектесіп, астасып келу себебін ртектес тілдер кілдеріні мір сабаыны, асырлар бойы тіршілікте кзі жетіп, ккейіне тйген тжірибе жиынтыыны састыымен штастырамыз.

Аылшын тіліні фразеологиясына атысты кешенді зерттеулерімен, дйекті тжырым, пайымдауларымен танымал А.В. Кунин де жоарыда аталан алымдарды кзарасын станады, алайда, аталмыш траты тлаларды рылымды-маыналы ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды "коммуникативтік фразеологиялы бірліктер" деп атап, жеке арауды сынады./21/ Сондай-а, автор рамындаы сыарлары тура маыналы болып келетін маалдар тобын яни, "all is well that ends well" (сзбе-сз ауд.: стті аяталан істі брі жасы), "Арреаrances аге dесерtіvе" (сзбе-сз ауд.: келбет — алдамшы), Better late than nеvег" (сзбе-сз ауд.: ештен кеш жасы) трізді ,оралымдарды фразеологиядан тыс, "фразеологиялы емес траты рылымдар" аясында арастырды.

Осы жоарыда аталан тжырыма арсы пікірді станушы белгілі алымдар - Н.Н. Амосова, А.М. Бабкин, В.П. Жухов, М. Нагиев,

М.А. Филипповская, А.Н. Кожин т.б. Маал-мтелдерді фразеология саласынан тыс арайтын алымдарды кпшілігі оларды ауыз дебиетіні зерттеу нысаны атарына жатызады. Ал осы баыттаы клемді зерттеулерімен танымал алым Н.Н. Амосова "маал-мтелдерді фразеология орына жатызуа болмайды, олар мазмны жаынан да, сйлемде атаратын ызметі трысынан да фразеологиялы бірліктерді белгілеріне жауап бермейді" деген пікір сынады.

Маал-мтелдер – ауыз халы шыармашылыыны ке таралан жанры. Маал-мтелдерді пайда болуыны уаыты белгісіз, біра бірі дрыс: маалдар да, мтелдер де кне заманда пайда болан, содан бері тарихыны бкіл бойында халыа ілеседі. Маал-мтелдерді тратылыына жне еске алушылыына жететін кмегімен ралдара да кіл аударылады. Сондай ралдарды бірі – айын немесе ассонансты йас:

Little strokes tell great oaks

A stitch in time saves nine.

Маал-мтелдерді кдімгі балансталан формасы е жиі пайдаланылатын тсіл, мысалы:

More haste, less speed

Easy come, easy go

Like father, like son.

ысалылы еске алынатын айтуларды маызды аспектісі болып табылады. Тек е кп емес маал-мтелдер кпсзді, оларды кпшілігі бес сзден трады:

Boys will be boys.

Dead men tell no tales.

Better late than never.

Practice makes perfect.

Тіл туралы ылымда маал-мтелдерге жалпы абылданан кзарас рылан жо.

Кейде маал-мтелдер астында мірді ртрлі былыстарын бейнелейтін жне аяталан сйлемні формасымен ие болатын мерген бейнелі наыл сздер тсіндірілді. Маалдар аяталан пікірді белгілйді.

Мтелмен маалдан аыл орытындысыны бітімсіздігімен айырылатын ыса бейнелі наыл сздерді атайды.

сас анытама барлы тсіндірме сздіктерінде де, кптеген арнайы баптарда да, зерттеулерде де кездесуі ммкін.

Фразеология бойынша блек жмыстарда маалды мтелден басты айырмашылыы: маал жалпы пікірді тсіндіреді, мтел – пікірді жиілік мінезінде. Осы лингвистерді пікірі бойынша тек ана маалдар емес, жне де мтелдер аяталан сйлем формасымен ие бола алады.

Мтел сондай рылысты траты сйлемі болып саналады, маал сияты, біра дидактикалы мазмнынан айырылан.

Кбінесе мтелдер ретінде мынандай сйлемшелер келтіріледі:

When pigs can fly. When two Sundays come together.

When hell freezes over. The Dutch have taken Holland.

2. АЫЛШЫН ЖНЕ АЗА МААЛ – МТЕЛДЕРІНІ

РЫЛЫМДЫ, МАЫНАЛЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ, САСТЫТАРЫ

2.1 Аылшын жне аза маал – мтелдеріні рылымды, маыналы ерекшеліктері жне оларды топтастыру

Маал-мтелдерді топтастыруды негізгі аидалары. Тіл білімінде ММ-дерді топтастыруды бірнеше аидасы бар, енді соларды негізгі трлеріне тоталайы.

1. ріптік, ліпбилік (алфавиттік) топтастыру. Аты айтып трандай, топтастыруды бл трінде маал рамындаы алашы сзді басы рпі негізге алынады. И.С. Гварджаладзені, Г.Л. Айшерсонны, B.C. Смитті жинатарында аылшын ММ-дері ліпбилік тсілмен тзілген, Тілдік бірліктерді осы трыдан топтастыруды тиімділігін оны арапайымдылыымен, олдануа олайлыымен, ал кемшілігін басы ріп негізге алынатындытан, маыналас тіркестерді баса топа саралануымен тсіндіруге болады.

2. йыты сз арылы (лексикалы энциклопедиялы) топтастыру. Зерттеу барысында белгілі паремиологтар А.Жигулиев, М.В. Буковская жне біратар шетел алымдарыны осы діске зор мн беретіндігі байалды. ажет тілдік бірлікті йыты сзге сйене отырып, оай тауып алуа болатындыын аталмыш дісті ерекшелігі деп танимыз. Ал кемшіл тсы жоарыда аталан діспен пара-пар, зара маыналас маалдар блек, ал, керісінше, лексемалары бір, мазмны блек трлері бір топа енеді. Мысалы,

"Жуас тйе жндеуге жасы",

"Тйе бойына сеніп жылдан р алыпты",

"Тйе кп болса, жк сыймас" трізді ММ-дер семантикалы алшатыа арамастан, боландытан, бір таырыпты топа біріктіріледі. Зерттеу нтижесінде аза тілінде аталмыш діс бойынша растырылан MM жинаыны жотыы аныталды.

3. Монографиялы топтастыру. Мнда MM жинаталан уаытына, кезеіне, таралу аймаына орай жіктелген. "Пословицы, поговорки, загадки в рукописных сборниках ХІІІ-ХХ веков" жне "Аылды кзі, Ташкент маы жне Сырдария жаалауындаы азырт пен аратау бктеріндегі ежелден тратын азатарды маалдары" атты жинатар монографиялы топтастыруды айын лгісі.

4. Генетикалы трыдан топтастыруда ММ-дерді шыгу тркіні, белгілі бір халыа, тілге атыстылыы негізге алынады. М.Брагинскийді жетекшілігімен жары крген "Шыыс халытарыны маал-мтелдері" жинаы осы генетикалы діспен тзілген.

5. Таырыпты (тематикалы) топтастыру. Бл аида бойынша маал-мтелдер мн-маынасына арай топтастырылады. Зерттеу барысында кп жадайда аза маал-мтелдеріні осы аидамен топтастырыландыы байалды. Топтастыруды бл аидасы маыналас маал-мтелдерді бір топтан оай тауып алуа болатындыымен ерекшеленеді. Деп ранмен, топтастыруды бл жолы да кемшіліксіз емес. Біріншіден, кптеген маал-мтелдер ауыспалы мнге ие боландытан, кп таырыпты болып келеді де, оларды бір топ аясына енгізу иынды туызады. Екіншіден, кп маал-мтелдерді таырыпты тобын айындау да едуір иынды туызады. шіншіден, маал-мтелдерді таырыпты топа саралау, топ жиынтыын райтын топшаларды жалпы санын айындау, маалдарды топ-топа меншіктігін анытау трізді мселелерді шешу зерттеуші немесе жинатаушыны зырында. Біра, жоарыда аталан кемшіліктерге арамастан, маал-мтелдерді таырыпты трыдан топтастыран жн деп ойлаймыз. Себебі, ізденуші немесе тілді йренуші зіні масат-мддесіне орай ажет маал-мтелді таырыбына арап оай тауып алады, рі олдануа да те ыайлы, Маал-мтелдер табиатын арнайы зерттеп жрген тілші ауыма да аталмыш топтастыруды мні зор екендігі айтпаса да тсінікті.

6. Маал-мтелдерді зерттеуге зор лес осан белгілі паремиолог алым Г.Л.Пермяков жоарыдаы топтастыру лгілеріні кемшін тстарын ескере отырып, маал-мтелдерді жйелеуді жаа бір принципін сынды. Бл маал-мтелдерді инвариантты таырыпты жптармен (инвариантные тематические пары) топтастыру. Бл принцип бойынша, маал-мтелдер тобы "жасы - жаман", "крі-жас", "бай-кедей" т.б. деген таырыптар бойынша жіктеледі. Мысалы: "Жасыа айтса ар, Жамана айтса клер" тласыны ышам, мазмныны терендігімен ерекшеленетін тілдік орам "Жасы-жаман" тобына енеді.

7. Академик . айдар кп жылдан бергі ізденуі нтижесінде этнография мен лингвистика ылымдарында олданылып жрген топтастыру принциптерін ескере отырып, аза тіліні з ерекшеліктеріне сйкес, "Табиат-Адам-оам" деген идеографиялы классификацияны сынан еді. Бл топтастыру бойынша "Табиат" блімі трт тараудан (жануарлар, сімдіктер дниесі, аспан лемі, т.б), "Адам" блімі (адамны ішкі дниесі мен сипаты, іс-рекеті т.б.) он бір тараудан, "оам" блімі (оамды арым-атынас, шаруашылы, ксіп т.б.) жиырмадан астам тараудан трады. Соы аталан принцип аылшын жне каза тілдеріндегі маал-мтелдерді этнолингвистикалы ерекшеліктерін ашуа олайлы.

Этнолингвистиканы пні, зерттеу нысаны, масат-міндеттері трізді мселелер отанды жне шетел алымдарын ойландырып келгені белгілі. Олар тарапынан берілген сипаттамалар кейде бір-бірімен штасып, бірін-бірі толытырып отырса, кей тста ауымын, олданыс аясын тарылтып, екішты пікір алыптастыратындыын да жоа шыаруа болмайды. Енді соларды бір-екеуіне тоталып тейік.

Британ энциклопедиясында берілген анытама:

"Ethnolinguistics, that part of anthropological linguistics concerned with the study of the interrelation between a language and the cultural behavior of those who speak it".

азашасы: Этнолингвистика — тіл мен сол тілде сйлейтін халыты мдениеті арасындаы араатынасты зерттейтін антропологиялы тіл біліміні саласы.

Этнолингвистика — гректі ethnos (халы,тайпа) жне лингвистика деген ымдарынан туындайтын, тілді оны мдениетке атысы трысынан зерделейтін рі лингвистикалы, этномдени жне этнопсихологиялы факторларды біте кайнаса келіп, тілді ызметі мен дамуына тигізетін серін зерттейтін тіл біліміні саласы. Ке маынада этнолингвистика — мдениетті, психологиясыны жне мифологияны арын лингвистикалы дістерді кмегімен зерттейтін крделі ылыми арна.

аза этнолингвистикасын дербес пн ретінде алыптастырып, баыт-бадарын айындау, одан рі дамыту жмыстары академик .айдарды есімімен тыыз байланысты. Оны аза тіл біліміндегі жас рі жаа сала екенін айта келіп, масаты мен нысаны жнінде: " Бл ылым саласыны кереметтігі де, бгінгі тандаы ылыми-практикалы маызы да — оны монолиттік ттастыында, бір-біріне етене жаын, тіпті бірінсіз бірін толы тсінуге болмайтын нысан екендігінде. Ол нысан — этнос жне оны тілі. йткені тілсіз — этнос, этноссыз — тіл мір сре алмайды. Этнос пен оны тілін этнолингвистика трысынан арастыру деген сз оны сол бала кезеінен есейгенге дейінгі болмысы мен мір тіршілігін, дние тануы мен мдени, рухани байлыын ана тілінде сагалан фактілер мен деректер негізінде зерттеп білу жне оларды бгінгі таны игілігіне асыру болып табылады," — дейді. Тілдік бірліктерде крініс тапан материалды жне рухани мдениет мселелері, сондай-а, М.М. Копыленко, Е.Жанпейісов, Н.Улиев, .Ахметов, Ж.Манкеева, С.Стенова, С.Смалова, абитханлы т.б. арастырылан.

Этнолингвистика саласыны аза жне аылшын тіл білімінде алыптасуына, зерттелуіне саластырмалы шолу жасай отырып, оны, сіресе, отанды тіл білімінде кеірек ауымда арастырылып, лтты материалды жне рухани мдениетке байланысты біратар мселелерді басы ашыланы айындалды. Этнолингвистикалы ужі халыты трмыс-тіршілігі, менталитеті, дет-рпы, салт-дстрімен тыыз байланысты траты тіркестерді тп-тркінін айындау - р баса лттар мен ртиптес тілдер жнінде мол малмат алуа, танымды кзарасты алыптастыруа, септігін тигізері сзсіз.

Аылшын тілінде халы арасында жиі олданылатын "Manners make thе man", (c.c.a.: Адамды адам ететін оны дептілігі) тласы ышам, алайда мні зор тілдік орам, орта асырда орын алан аида, дстрлерге, заман талабына байланысты алыптасан. сіресе, ХІУ асырда Англияда мдениеттілікті негізгі шартгарына, зін-зі стау ережелеріне баса назар аударылып, млтіксіз орындалуы талап етілді. дептілік, ізеттілік ережелерін амтитын арнайы жинатар шыарыла бастады. Уаыт те келе осы станымдарды біратары жалпыхалыты маал-мтелге айналып, кеінен олданыс тапты. Мысалы, Good manners make the a man (c.c.a.: Адамды адам ететін оны дептілігі) ; Уou sit by a worthier man than thyselfs art one, Suffer him first to touch the meat (c.c.a.: Erep зінен салауаттыра адаммен дастархандас болсан, одан лгі ал, яни соан арап ас іш) т.б.

"Жалыз азды ні шыпас, Жалыз ызды мы шыпас" деген маал азаты дет-рпына, мір салтына байланысты тілде алыптасан деп ойлаймыз. зара арым-атынасын жекжат болып ныайтысы келген адамдарды балаларын атастырып, кйеу жігіт айтыс болса, мегерлікпен туан бауырыны, болмаса жас ерекшелігіне арамай туыстарыны біріне осуы трізді мселелер ата дстрі бойынша шешімін табатын. Балын жас ыздарды тіпті кесінен де лкен арт кісілерге трмыса шыуа мжбр болуыны негізгі себептері, ыз кесіні сіірі шыан кедейлігі,гейлігі не жетім ызды жалыздыгы екендігін кптеген мражай деректері длелдейді. Жоарыда келтірілген маалды шыуына мын шаа алмай, тадырды дегеніне кнген аруларды айы-асіреті себеп болан трізді.

й-жайа, отбасына атысты ММ-дерді этнолингвистикалы ужі.

ай халы болмасын, адамзат шін йді алатын орны ерекше. Зерттеу барысында осы таырып аясына жататын ММ-дерді екі тілде де кптеп кездесетіндігі байкалды. Мысалы, аылшындар "My house is my castle" (c.c.a.: з йім - ораным) десе, аза халы "з йім-ле тсегім" деп, оан бейнелі трде ерекше сипат береді.

Тарихи деректерге сйенсек, ежелгі аылшын баспаналары ораныс шін аса мыты болмаан жне Англияда орандарды салына бастауы 1066 жылы нормандар басыншылыымен байланысты. Жергілікті халы аарынан ауіптенген нормандар "тнгі йы кезінде бауыздап кетпеуі шін мыты баспана керек" деген йарыма келіп, батпатан й салып, ааштан мнаралар трыза бастаан. Бларды балшытан жасалан биік абыралармен оршап немесе айналдыра ор азатын. Демек, зге халытара тн тарихи алыпты, дстрді жергілікті халытара сыналап енуі, йді ассоциативті трде орана балануы " My house is my castle " трізді траты тіркестерді тілде алыптасуына негіз болан деп ойлаймыз.

Ал, "з йім - ле тсегім" траты тіркесіндегі "ле" лексемасына Э.В. Севортянны сздігінде берілген анытама бойынша аталмыш тілдік единица тркі тілдеріне монол тілінен енген кірме сз, "сулы, сазды жерде сетін шп; нрлі, жымдылыы шамалы, жмса шп" деген маынаны білдіреді. азіргі танда бл бейнелі орам "Біреуді байлыа толы ке сарайында ысылып, ымтырылып отыраннан грі зінні арапайым, жпыны трінде ксіліп жатана не жетсін" деген ымда олданылады. Жалпы аланда, ос тілдегі ММ-дер арылы берілетін негізгі ой біреу, яни адамны йіне деген ысты сезімі мен йді адам мірінде алатын орны. Біра осы ой аылшын жне каза маалында сол халыты дет-рпына, салт-санасына, дниетанымына байланысты пайымдаулар арылы берілген.

Гендерлік атынаса байланысты этнолингвистикалы ужі.

Адам мірінде отбасыны алатын орны ерекше, себебі ол шаын мемлекет іспетті. Осы шаын мемлекетте йелге артылар жк те, жауапкершілік те айтарлытай. азаты тты босаасында ер адам — отаасы, йді ожайыны, алайда, й ішіні бкіл тауыметі, трмыс-тіршілігі, бала трбиесі, деп пен дет, рухани арым-атынас т.б. барлыы йел адамны зыретінде. Аылшын жне каза тіліні паремологиялы орындаы йелдерді жеке басына атысты маал-мтелдерден йелдерді оамдаы, отбасындаы мдени-леуметтік орнын ааруа болады. Соларды бірнешеуіне тотала кетейік: A good wife makes a good husband (c.c.a.: Жасы йел жасы кйеу жасайды). аза тілінде трбиелік мні зор тіркеске маынапас келетін біратар маал-мтелдер бар:

Жасы йел жаман еркекті би етеді.

Салыстыра арастыранда, халытар менталитетіндегі орта кзарас, зара сйкес ым-тсінік, біркелкі станым байалады.

Жаман йел жасы еркекті трдегі басын крге сйрейді,

Жасы йел жаман еркекті крдегі басын трге сйрейді.

Жоарыдаы "алан йелі жасы болса, елге сыйлы етер" деген ымды білдіретін аза маалында айтылар ой тр мен крді салыстыру арылы жеткізілген. аза халыны когнитивгік санасында "тр" — тек аза шін е астерлі, сыйлы орын.

Зерттеу барысында аылшын жне аза оамдастыында йелдер дрежесін ер адамдардан сл тмендетіп крсететін стеореотипті, пайымдауды орын аландыын білдіретін ММ-дерді жиі кездесетіндігі байалды. Мысалы, аылшын тілінде The death of wives and the life of sheep make her husband rich (c.ca.: йеліні лімі мен ойды мірі ер адамды бай етеді); Women have no souls (c.c.a.: йелдерді жаны жо), аза тіліндегі "Башпал жйрік пары жо, атын шешен, нары жо", "йелді ишшы зын, аылы ыса" маал-мтелдері белгілі бір заман кезеіндегі йел адам дрежесіні крсеткіші іспеттес. Кне заманнан алыптасан азаты ата дстріндей Англияда да орта асырларда балаларыны йлену, трмыс ру трізді мселелерін ата-анасы шешетін, себебі текгі жерді ызына йлену, лына трмыса шыу арылы материалды жадайын тзеп, оамдаы алатын орнын жасартуа ммкіндіктер туындайтын. Жоарыдаы "The death of wives and the life of sheeps makes her husband rich" маалы з заманындаы материалды, рухани дниені тілдік бейнесі болып табылады, яни кне дстрді тілдегі крінісі іспеттес.

Сондай-а, 1918 жылдан бастап жасы отыздан асан йелдерді кейбіріне сайлауда дауыс беруге ыі берілді жне аылшын йелдеріні басым кемшілігі й шаруасымен айналысты немесе жмысшы, атардаы ызметкер болды. Жоары лауазымды ызметкер йелдерді саусапен санарлытай болуы жне оны биік дрежеге ктерілуіні исысыз рескел болып танылуы "Women in state affaire are like monkeys in glass shops" (c.c.a.: кімет басындаы йелдер айна сататын дкендегі маймылдара сайды) бейнелі траты орамнан айын крінеді.

Байыры аылшын оамдастыында алыптасан дептілік дадысы бойынша, трмыса шыкан йел ерін зіні ожайыны ретінде кабылдауы тиісті. Бан бой сынбаан йел соыа жыылатын. 1891 жыла дейін ерлеріні "ер адамны бас бармаынан жіішке " йелдерін руларына, егер аласа блмеге лыптап оюларына зады ытары болан. "A woman, a spaniel, and a walnut-tree, The more you beat them the better they be" (c.c.a.: йел, спаниель (итгі трі) жне жаа аашы ран сайын жасарады), "A woman, an asse, and a walnut-tree, Bring the more fruit, the more beaten they be" (c.c.a.: йел мен есекті жне жаа аашын ран сайын жемісті молыра береді) трізді траты тіркестер жоарыда айтылан келесіз оиаларды орын аландыы жнінде блжытпас тілдік длел болып табылады. аза арасында да мндай жбірлеулерді боланы, лі кнге дейін сирек те болса кездесетіні жне оны деттегі от басында болып тратын елеусіз оиа ретінде танылатыны млім.

Сонымен, гендер категориясына атысты тп тамыры теренде жатан тілдік орамдар екі тілде де молынан шырасады. Олар — белгілі бір лингвомдени оамдастыта алыптасан дниені тілдік белгісі болып табылады. Дниені тілдік крінісі адам-тіл-мдениет-ркениет жиынтыын зерделеу арылы айындала тседі.

Уаыт лшеміне атысты маал-мтелдерді лингвистикалы ужі. Бл таырыпты топтаы бейнелі орамдар уаытты кз ілеспес жылдамдыын, оны боса ткізіп, мірді ксітпеуді, алтын мезетті пайдалы іске арнауды уаыздайды. Мысалы, "Time is money" (c.c.a.: Уаыт — аша); "Уаыт — білгенге азына, білмегенге — быламы", "Ерте тран йелді бір ісі арты, ерте тран еркекті ырысы арты". Туыс емес екі тілді бірліктері уаытты ымды пайдаланып, тынбай ебек етсе, мол азынаа кенелесі деген ымды білдіреді. Аылшын зерттеушілері аталмыш тіркесті казіргі заман аымына сай келіп транымен, кнені кзі екендігін ескертеді жне оны алашы олданысын бізді жыл санауымыз бойынша 320 жылдардаы Теопрастус (Theophrastus) жазбаларымен штастырады.

"There is a time for everything' (c.c.a.: р нрсені з уаыты бар). азаша баламасы: Сабаты ине стімен. Бл аылшын маалы асиетті кітап Інжілді " To everything there is a season, and a time to every purpose under the heaven", (c.c.a.: Аспан астында р нрсені, р масатты з мерзімі бар) деген сиет, негелерінен ышамдалып, траты алыпа енген.

Салыстыра аланда, уаыт маыналы рісіне енетін маал-мтелдерді аздау кездесетіндігі аныталды.

Тілге байланысты маал-мтелдерді этнолингвистикалы "Трбие басы — тіл", орны мен орайын тауып олданса, сзден, яни тілден асан ажап сиырлы кш жо деп білген халы рпаын ойланып, дрыс сйлеуге баулыан. Зерттеу барысында тілге, сзге атысты маал-мтелдерді екі тілде де жиі кездесетіндігі байалды. Мысалы:

Good words cost nothing and are worth much;

Жылы-жылы сйлесе, Жылан інінен шыады.

атты-атты сйлесе, Пыша ынынан шыады; Екі тілге атысты орамдарды жеткізер ойы бір, яни адам жанын жадыратар жасы сзді ндылыы. Аылшын маалында тек жылы сзді мні айтылса, аза маалдары атты сзді адам жанына серін оса жеткізеді. Бір ауыз атты сзді ола ірген тікенге теей келіп, сол бір ауыз атты сзден пыша ынынан шыатынын, лкен дау туатынын ескертеді.

Осы жерде айта кететін жайт, аылшын мен аза маал-мтелдерінде айтылатын ойды кейде орайлас келмей, арама-айшы тсетін тстары да кездеседі. Мысалы, аылшын тілінде: "Stiks and stones may break my bones, but words will never hurt me" (c.c a. Тая пен тастар мені сйегімді сындыруы ммкін, біра сз мені жаралай алмайды) десе, аза маалы керісінше "Тая еттен, сз сйектен теді",— деген пікірді алыптастырады.

Ебекке атысты маал-мтелдерді этнолингвистикалы ужі. Зерделей араса, маал-мтелдер адам баласыны бар міріндегі, трмыс-тіршілігіндегі салаларды барлыын дерлік амтиды екен. Соларды оматы бір блігі — ебек жайлы маал-мтелдер. Мны сыры ебекті тіршілікті негізі, оамны, мірді айнар кзі боландыында болса керек. Кнені кзі іспеттес траты тіркестер тобы келер рпасыз ебек етпегенні ішіп-жемейтінін тсіндіре келіп, оларды ебек сйгіштікке, адал ебек етуге баулиды, жалаулы, бойкйездік, жатып ішер арамтаматытан бойды аула салуа шаырады.

онаа атысты маал-мтелдерді этнолингвистикалы ужі. онажайлы - аза лтыны стімен еніп, сйегіне сіген лы дстрді бірі. ткен асырда поляк саяхатшысы рі зиялысы А.Янушкеевич "Дние жзін аза жайласа, жер шарын тегін аралап шыар едім",- деп аза халыны онажайлылыын риза кілмен баалаан екен. онаа кона болу шін оны таныс болуы, міндес, тендес болуы шарт емес, онаасыны "блінбеген еншім" деп тануыны зі кеінен таралып, дстрге айналан халы жорасыны бірден-бір крсеткіші. Алайда, A constant guest is never welcome. Бір кнгі она — кт, Екі кнгі она- жт трізді траты тлалар жиі келген келген онаты адірін жоалтатынын, оан зі алаандай рмет крсетілмейтінін бейнелі трде жеткізеді. Екі ел маал-мтелдерін талдап-тарату барысында алыс жатан, салт-санасы, дет-рпы, тілі-діні р баса халытарды айтайын деген ой-тжырымы, кзарасы мен мірлік станымдарыны зара сйкес келіп жататындыы аныталды. Мны сыры мірді зінде, адамзатты кріп-біліп, кілге тйген ойында, мірден алан тжірибесінде жатса керек.

Аша, аражата байланысты маал-мтелдерді этнолингвистикалы ужі. аза жне аылшын тілдерінде аша-аражат жайлы маал-мтелдер де кездеседі. Мысалы, " Take care of pence and the pounds will take care of themselves" (c.c.a.: Пнсті немдеп стаса, фунт з-зін немдейді). Теге тиыннан сер, Жылы лыннан сер; Береке бір тиыннан.

Аылшындар фунт пэнстен ралады десе, азатар тегені тиыннан сетінін ескертеді. р елде аша лшемі ретінде абылданан лтты валютаны атауы р трлі болатыны белгілі. Теге, тиын - аза еліні аша эквиваленті. Сонау VI-VIII асырларда ру-лыс нышандары айшыталан тегелерді олданыста боланы, Отырар, Тараз алаларында тегелер шыаран стааналар жнінде тарихи деректер бар.

Аылшын жне аза маал - мтелдеріні этнолингвистикалы

сипаттары

Маал-мтелдер — сздік рамны халы міріндегі арылы кезендерді, арым-атынас пен оамды былыстарды бейнелей сипаттайтын, кілдегі ойды шебер де ымды жеткізетін, ыса да нса тжырым жасайтын, мн-мазмна бай белігі. Демек, халы мір шындыын, кілге тйгенін маал-мтел ретінде з рпаына лгі-неге етіп алдырып отыран. Аталмыш тілдік бірліктер арылы жас рпаты елін-жерін сюге, ерінбей ебек етуге, білім алуа, адал, кішіпейіл болуа ндеп, жалаулы, сек-тірік, матаншаты трізді асиеттерден бойын аула салуа трбиелей білген.

Аылшын тіліні фразеологиясына атысты кешенді зерттеулерімен, дйекті тжырым, пайымдауларымен танымал А.В. Кунин де жоарыда аталан алымдарды кзарасын станады, алайда, аталмыш трата тлаларды рылымды-маыналы ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды "коммуникативтік фразеологиялы бірліктер" деп атап, жеке арауды сынады./21/ Сондай-а, автор рамындаы сыарлары тура маыналы болып келетін маалдар тобын яни, "all is well, that ends well" (сзбе-сз ауд.: стті аягалан істін брі жасы), "Appearances are deceptive" (сзбе-сз ауд.: келбет — аламшы),

"Better late than never" (сзбе-сз ауд.: ештен кеш жасы) трізді оралымдарды фразеологиядан тыс, "фразеологиялы емес траты рылымдар" аясында арастырды.

Маал-мтелдерді жинатап, срыптап, белгілі бір жйеге келтіруде, тілдік бірліктер табиатыны кейбір ырларын айындауда зор ебек сіірген алым Г.Л. Пермяков аталмыш трата тлаларды тілші алымдар тарапынан да, дебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі ажеттігін ескертеді.

Осы "келтірілген ой-пікірлерге жне зіндік зерттеу нтижелеріне сйенер болса, маал-мтелдерді тла тратылыы, тіркес тиянатылыы, маына ттастыы, олдануа даярлыы трізді сипаттары оларды фразеологизмдер атарына осып, осы салада зерттеуге толы ммкіндік береді.

аза жне аылшын тілдеріндегі маал - мтелдерді рылымды

жэне маыналылы ерекшеліктері мен састытары

Паремиология маал-мтелдер мен р алуан анатты-наыл сздерді жан-жаты зерттеуге байланысты пайда болан тіл біліміні дербес те жаа салаларыны бірі. Кркем сз тсілдеріні ішіндегі уаттысы мен нарлысы болып саналатын маал-мтеддер тіл атаулыны баршасына тн, зіндік ерекшелігімен кзге тсетін универсалды былыс. аза тіл білімінде барлы тілдерді екі трлі ызметін атап крсетеді: оны біріншісі оам мшелеріні зара тсінуіне; пікір алмасуына ажетті атынас ралы ретіндегі коммуникативтік ызметі де, екіншісі-мір шындыын, барлы болмысты зінде бейнелеп крсету ызметі. Маал-мтелдерді табиатына тн асиет тілді осы екінші ызметіне байланысты, йткені олар белгілі бір гілде сйлеуші халыты ткен мірі мен барлы болмысыны кугері іспеттес, оны дниетанымы мен, даналыын бойында сатап, атадан балаа, рпатан-рпаа зілмей ауысып келе жатан асыл мра, рухани азына болып табылады.

Маал-мтелдерді е бойында поэзияа тн жинаылы, нділік, саздылы, йас ыратылы байалады. Онда басы арты бір сз болмайды, барлыы з орнында екшелген, срыпталан, жымдаса біріккен, ішкі мазмнына сырты формасы сай ндестік тапан болып келеді. В.Виноградов маал-мтелдерді траты сз тіркестерімен бірге зерттелуі ажет дейді. йткені оларды маыналы бірліктері траты сз тіркестеріндегідей дстрлі, сазды жне дайын кйінде олданылады.

аза тілінде маал-мтелдерді брі негізінен жай сйлем тріндегі траты сз тіркестеріне жатады, яни олар тласы жаынан за уаыттан бері алыптасып, белгілі бір формада траталган, мазмны жаынан бірттастыа ие болан жай сйлем типтері. рылымы жаынан аза жне аылшын тілдеріндегі маал-мтелдерді зара састытары жиі кездеседі:

1. Бйры райлы сйлемдер:

1)Make hay while the sun shines-

Темірді ызанда со.

2)Let sleeping dogs lie –

Жатан жыланны йрыын баспа.

3)Cut your coat according to your cloth –

Крпее арай ксіл.

4)Catch the bear before you sell his skin –

ашпаан сиырды зынан дметпе.

5)First think, then speak –

Ойнаса да ойлап сйле.

2. Болымсыз трдегі бйры рай, яни тыйым салу;

1)Never say die - Салы сра кетпесін.

2)Don't count your chickens before they are hatced -

Тігілмеген етігіді матама,

орылмаан етігіді атама.

1)Donft cross a bridge before you cote it- Байыбына бармай бал ашпа.

2)Don't hallo until you are out the wood -Асатпай жатып, лды деме.

3)Don't look a gift horse in the mouth- Аланды білген-анайы, бергенді білген

сыпайы.

4)Don't trouble until trouble troubles you - Жатан жыланны йрыын

баспа.

3. Шартты райлы сйлем трінде:

1)When cat is away, the mice will play- лан дыа ласа, рбаа лаында ойнар.

2)If it were not for hope, the heart will break- мітсіз шайтан.

4. Болымсыз жай сйлемдер трінде:

1)All are not friends that speak us fair - Жалан дос кзіе матар, сырт айналып сойылын сатар.

2)All are not hunters that blow the horn - Мылты стаанны бэрі ашы емес.

3)All are not thieves that dogs bark at - Ит ргенні брі ры емес.

Маал-мтелдерде халы сзді барынша немдеп олданады. Тіпті кейде сз тастап кетіп отырады. Мысалы: "No sweet with out some sweat" деген маалда бастауыш та баяндауыш та, ал "Аыл-жастан, асыл-тастан" дегенде "Шыады" сзі алып ойан.

Маал-мтел рылыс жаынан сырттай сас болып келгенмен, оларды мазмнды тйіндеуінде, ойды шешуінде зіндік ерекшелігі байалады.

Маалдарда бір-біріне сай арама-айшы ымдар мен нрселерді салыстырып, шендестіру арылы ой-пікірді айындау тсілі басым болып келеді.

Мысал:

Аылшын баламасы	азаша баламасы
"It is useful to lock the stable door, when the steed is stolen"	«Аыматы аылы тстен кейін кіреді, ырысы кеткенні, иті ры кеткен со реді»
Business before pleasure	Ебек тбі-бейнет, Бейнет тбі-зейнет.
East or West, home is best	Туан жердей жер болмас, Туан елдей ел болмас.
Great boast, small roast	Сзге кп-іске жо.
No sweet with out some sweat	Жылай-жылай жер азса, Кле-кле су ішерсі.

Маал-мтел тласына тн дстрлі тратылы (оны паремиология «клише» деп атайды.

аншама берік жне тіл шін нормаа айналан стандарт болса да, абсолюттік ым емес, ол тілді тарихи дамуына байланысты, крші тілдерді серінен, сондай-а тілді ішкі даму задылытарына сйкес, стильдік олданыса сз зерерлеріне сз саптау шеберлеріне байланысты ертрлі згерістерге тсіп отырады. Біра бл згерістер маал-мтелдерді жалпымазмунына, маынасына, бкіл тіркеске негіз днекер болып тран образ бейнеге бленденуі сан келтіре оймайды./25/

Маал-мтелдерді осылайша ртрлі згерістерге, тлалы модификациялара шырауы салдарынан пайда болан, тіл практикасында бір-а рет олданыс табатын трлерін инварианттар деп атаймыз.

Инвариантты, згерістер авторлы тек з еркіне, асыл тасты ер ырынан бір крсетіп былта білетін шебердей, маал-мтелдерді кркемдік рнегін, образы мен бейнелеушілік серін, эмоция-экспрессивтік уатын бойында сатай отыра, пайдаланатын талантына байланысты.

Маал-мтел инварианттары бірде оларды компоненттеріне инверсия жасау арылы, бірде оларды тсіріп, иллипсис трінде айту арылы, бірде дербес екі трлі маал-мтелдерді элементтерін зара шебер иыстыру арылы, т.б. жолдармен жасала береді.

1. Компоненттерін згертіп айтуа байланысты инварианттар: «ыры жт ырын болса да ажалды лер, ыры жыл ырын болса да ажалсыз адам тірі алар» деген... (М.Маауин «ияндаы ыстау», 37-бет)

«A living dog is better than a dead lion» (From the Bible)

"Haslit was unable to appreciate the writer till he was dead-that he thought a dead ass better than a living lion".

Маал-мтелдерді жеке элементтері ана саталатын инварианттар:

«тірікті йрыы бір-а ттам, Есеней оай тсінді... аза айласыны йрыы бір-а ттам (.Мсірепов Ш.Ж, 5-том, 400-бет)

"The last straw breaks the camel's back" "He can't stand to the last straw" (Martin Eden, p 45)

Компоненттеріні орнын ауыстыруына байланысты инварианттар: Аса ой тстен кейін маырайды.

- Уай, жарандар! Бл тстен кейін маырайтын аса ой дейсідер ой. (М.уезов, Абай жолы 1-том, 82-бет)

"All is not gold that glitters"

It will be an age not, perhaps, of gold but at least of glitter (Arnold "The English Word)

Маал-мтелдерден біз белгілі бір халыты этнос болмысын, оны рухани-затты мдениетін, дниетанымын, салт-дстр, дет-рып, наным-сенімін, т.б. туралы бай информация табамыз.

аза маал-мтелдері мал шаруашылыына, саятшылы-с баптауа, кей кездері егіншілікке байланысты болса, аылшын тіліндегі маал-мтелдеріні кп блігі бабаншылы саласын амтиды.

Мысалы:

Аылшын

Маынасы

азаша баламасы

The rotten apple injures its nature

Шірік алма табиатын бзады

Бір мала бір арын майды

шірітеді

Acorns were good till bread was founded

Адамны

тоышарлыына

байланысты

Тойанда тотыны еті топыра татиды. арын тойса, арта лем сасиды.

Айтылан сздер, зінділер халыты кілінен шыып, ке олданыса кз болса бірте-бірте анатты сзден маал-мтелге айналады. Шекспирден алынан кейбір зінділер аза тілінен з баламаларын тауып жатады: Brevity is the soul ofwit- Аз сз-алтын.

Rieh gifts are poor when givers prove unkind –

айыптан тапан алтыннан асаал берген бата арты, айыры жо жаыннан жаы жасы жат арты.

Аылшын

Маынасы

азаша баламасы

A little learing is

dangerous

To err is human

Who shall deeide

When doetors disagree

Шала оу ауіпті

Жол білмеген

адастырады,

Жн білмеген

шатастырады.

Жаылмас тя Жо.

Ауру азайса, туіп

ауырады.

деген сздерде де дл аударылады.

Тілі бар халы, халы,

Тілі жо халы-балы. (Шерхан)

Талап, ебек тере ой,

анаат, раым ойлап ой,

Бес асыл іс, білсеіз. (Абай) /43/

Адасанны алды-жн,

Арты-сопа. (Абай)

Аылшын ауыз дебиетінде кп кездесетін кейіпкерлер маал-мтелдерден де з орындарын тапан.

Аылшын

Маынасы

азаша баламасы

A good Jack makes a good Jill

Жасы ер адамны йелі де жасы

Жасы йел жігітке

біткен ба,

Жасы жер, жайлы

амыс алтын та.

Жасы йел теі жо

жолдас, тбі жо сырлас.

Jak off all trades and master of none

р істі басын шалу

Аузымен астау шапан, олымен жаа жара алмас.

ай халы болмасын, билік пен байлыы сйенген абырой-ататы мысылдап отыран. Аылшын тілінде бл аарлы Цезарьды атымен байланыстырылса, аза дебиетінде бай-болыстарды мысала келіп еді.

Ceaser`s wife is above suspicion

Цезарды йелі кдіктен жоары

Аузы исы болса да, бай баласы сйлесін.

р халыты тлім-трбиеге байланысты маал-мтелдері сол халыты менталитетінен хабар береді.

Аылшын	Маынасы	азаша баламасы
Leopard can not change his spots	Колбарыс з датарын згерте алмайды.	Стпен сіген мінез, сйекпен кетеді не ара киізді анша жуса да аармайды
As hungry wolf	Аш асыр	Ашты ас талатпайды

ОРЫТЫНДЫ

"аза жне аылшын тілдеріндегі маал-мтелдерді лингвистикалы жне этнолингвистикалы сипаты" деп аталан тарауында маал мен мтелге анытама беріліп, зара орта тстары жне айырмашылытары айыдалды. Сондай-а, зерттеу нысаны болып отыран трата тлаларды коммуникативтік, кумулятивтік ызметіне, леуметтік мні мен айнар кздеріне сипаттама берілді. аза жне аылшын тілдері бойынша маал-мтелдерді зерттеуге арналан ылыми ебектерге жалпылама шолу жасалып, аталмыш тілдік бірліктерді топтастыру станымдары айындалды. Этнолингвистика ылымыны бастау алуы, алыптасу кезендері, аза жне аылшын тіл білімінде зерттелуі де осы тарауда баяндалды.

Маал-мтелдер — халы тарихы, оны леуметтік тіршілігі, аыл-негесі, даналыы мол крініс тапан, ой длдігімен, ышамдылыымен ерекшеленетін тілдік бірліктер болып табылады:

- маал кп жадайда лгі, неге, сиет айтуа рылады. Ал мтел, сз тіркесі, алыптасан наышты орамды сйлемше трінде келіп, кілдегі ойды емеурін арылы жеткізеді жне наты тжырым, орытынды пікір жасалмайды;

- аылшын тіл білімінде маал мен мтелді ара жігі наты ажыратылмай, бірттас траты тіркес ретінде арастырылады;

- маал-мтелдер зге траты сз орамдарына (анатты сз, наыл сз т.б.) араанда, тла жаынан ышам, мазмны жаынан ттас, мбебап болады;

- маал-мтелдерді тласыны тратылыы мен тілде брыннан "дайын" материал ретінде олданылатын сипаттары оларды фразеологизмдер атарына осып, осы салада зерттеуге толы ммкіндік береді;

- этнолингвистика мен лингвомдениеттануды жалпы тіл білімінде наты сала болып алыптасан тсында маал-мтелдерді тілдік сипатын сараптап ана ою жеткіліксіз, оларды лтты ерекшеліктерін, этнолингвистикалы сипатын ашу — бгінгі тадаы зекті мселелерді бірі;

- маал-мтелдерді этнолингвистикалы табиатын айындауда Табиат - Адам - оам" деп аталан ш бірлестікгі амтитын идеографикалы классификация тиімді;

- біратар аза жне аылшын макал-мтелдеріні рамы мен рылымы жне маынасы трысынан зара сйкестіктері байалды, абсолютті эквивалент, яни тебе-те балама трлері де кездеседі;

- аылшын маалдары кбіне бір сйлемнен ана ралса, аза маалдарыны басым кпшілігі екі, не бірнеше тарматы болып келеді. аза маал-мтелдеріндегі айтылар ойды баса бір жадай, не былыспен салыстырыла жеткізуін тілдік ерекшеліктер санатына жатызуа болады;

- кейбір аза маал-мтелдеріні кндерегі аза оамында алыптасан билер институтымен, яни Майы, Тле, йтеке есімдерімен, Абай, Ыбырай, Жамбыл т.б. шыармаларындаы мазмнды сз лгілерімен, оам айраткерлеріні анатты сздерімен, жмбатар жне діни мазмндаы шармалармен, тыыз байланысты;

- аылшын тіліндегі маал-мтелдерді рамында елді-мекендерді, атаулары мен кісі есімдері жиі кездеседі;

- туыс емес тілдердегі біратар маал-мтелдерді зара маыналас болып келу аза жне аылшын халытарыны мір тжірибесіні, кзі жетіп, кекейіне тйген ой-тжырымдарыны састыымен, астастыымен байланысты;

- тіл-тілдегі макал-мтелдер рбір халыты трмыс-тіршілігі, дниетанымы мен дет-рпы, салт-дстрі жнінде апарат кзі, яни днинені тілдік бейнесі болып табылады;

- ртектес тілдерді маал-мтелдерін саластырмалы трде зерттеу жмыстары жалпы тіл білімін теориялы трыдан соны тжырымдармен толытыра тседі жне кейбір практикалы мселелерді шешімін табуына септігін тигізеді.

ГЛОССАРИЙ

1) My house is my castle- з йім-ле тсегім

2) Good mаnnеss tаке the а mаn- Адамды адам ететін оны дептілігі

3) Make hay while the sun shines- Темірді ызанда со

4) First think, then speak - Ойнаса да ойлап сйле

5) Let sleeping dogs lie -Жатан жыланны йрыын баспа

6) Better late than never- Eштен кеш жасы

7) Time is money-Уаыт -білгенге азына, білмегенге -быламы

8) Stiks and stones may break my bones, but words will never hurt me-Тая еттен, сз сйектен теді

9) Don't trouble until trouble troubles you - Жатан жыланны йрыын

баспа.

10)When cat is away, the mice will play- лан дыа ласа, рбаа лаында ойнар

11) Take care of pence and the pounds will take care of themselves-Теге тиыннан сер, Жылы лыннан сер

12) The rotten apple injures it`s nature- Бір мала бір арын майды

шірітеді

13) Ceaser`s wife is above suspicion- Аузы исы болса да, бай баласы сйлесін

14) All are not friends that speak us fair - Жалан дос кзіе матар, сырт айналып сойылын сатар

15)All are not hunters that blow the horn - Мылты стаанны бэрі ашы емес

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР

1. Иностранные языки в школе//2005

2. Маал – мтелдерде аылшын сабаына олдану// Иностранные языки в школе, 2005, 3

3. Smith W. С, Сowie А.Р., Маскіn Rаnd Мс.Саіg І.К., Тауlог А., Whiting В.J., Seidi J., Мс Моrdiе W., Ridout R. Аnd Witting С, Аррегsоn G. L., Lindа аnd Rоgеr lаvеll, А.В. Кунинні сздіктері мен кркем деби шыармалары олданылды.

4. Жсіпова Р.Б. Аылшын жне аза тілдеріндегі маал – мтелдерді синонимдік мні// аз У Хабаршысы – Филология сериясы // N 3- 2003

5. Аргингазина Ш.Б. Аылшын жне аза тілдеріндегі етістікті фразеологизмдерді лексика – семантикалы сипаты// Алматы – 2004

6. Аылшын жне аза тілдеріндегі етістікті фразеологизмдерді синонимдігі// АГУ им. Казахстанская филология: проблемы и перспективы. – Алматы – 2002

7. Аылшын – аза тілдеріндегі кейбір састытар туралы // азастан

мектебі – 2001, N 3

8. Аылшын – аза тілдеріндегі сздіктер, 2001

9. Адамбаев Б. Аылшын жне аза маал – мтелдеріні рылымды жне маыналы састытары //Алматы-1996, 17 б.

10. Словарь употребительских английских пословиц//Москва-1985

11. Иманбаева К. Маал-мтелдерді олдану//Аылшын тілі мектепте,

2006,№ 3

12. Жабыбаев М.. Маал – мтелдерді аылшын сабаында

пайдалану//азастан мектептеріндегі шетел тілдері// № 3, 2005

13. Кеесбаев I. - аза тіл білімі туралы зерттеулер.- Алматы: ылым, 1987. - Б.22.

14. Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии. Воронеж: Изд-во Воронежского университета,1989. -192 с.

15. Стенова С. аза тіліндегі ос таанды фразеологизмдерді тілдік жне поэтикалы табиаты: Докт.дисс. Алматы, 1997. -260 б.

16. Айтбаев .. «Аудармадаы фразеологиялы былыс» - Алматы: ылым, 1975. -14 б.

17. Современный русский язык.(Под ред. Д. Э. Розенталя)- М.: Высшая школа, 1979.-С. 56)

18. Срсенбаев Маал – мтелдерді аударылуы//Алматы-1998-177

19. Бейсенов . аза топыраыда алыптасан алиятты ой кешу рдістері. Алматы: ылым, 1994. -168 б.

20. Морозова Л.А. Художественные формы пословиц // Вопросы жанров русского фольклора. Москва: Изд-во Московского университа,1972. -с.3-16.

21.А.В. Кунин Маал – мтелдерді рылымды-маыналы ерекшеліктеріндегі "коммуникативтік фразеологиялы бірліктер//М., 1981-77

22. Пермяков Г.Л. Пословицы и поговорки народов Востока. Москва: Наука, 1979. -671 с.

23. Абердиева Б. Лексика-фразеологиялы жйедегі мифтік-танымды рылымдар: Канд. дисс. Алматы, 2001. -114 б.

24. Манов М. Аыл-ой ресі. Алматы: азастан, 1980. - 172 б. 21. б.

25. Ахманова О.С., Гюббент И.В. Вертикальный контекст как филологическая проблема // Вопросы языкознания. М., 1977. N3. — С.49.

26. Ерназарова 3. Сйлеу тілі синтаксисінін прагмалингвистикалы аспектісі. Алматы, 2001. - 194 б.

27. Сдуаасов Ж. аза тіліндегі бір рамды сйлемдер. Алматты: Білім, 1996. - 202 б.

28. аза тіліндегі жай сйлем тріде келген маал-мтелдерді крьгльімды ерекшеліктері // Н.Сауранбаев жне аза тіл білімі.Алматы,2000, 76-81 б.

29. аза тіліндегі маал-мтелдерді варианттылыы // Тіл дегейлері жне оларды зара атынасы (ылыми маалалар жинаы). Алматы,2000, 72-79 б.

30. Маал-мтелдерді кркем шыарма тілінде берілуі // Мдениетаралы коммуникация жне аударманы ккейтесті мселелері. Халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. Алматы: Абылай хан атыдаы МХ ТУ,2001 419-421 б.

31. Фразеология жне маал-мтелдер // аза тілі мен дебиеті. N8,2001, 50-52 б.

32. аза маал-мтелдеріні жасалуыдаы этнолингвистикалы уждері//Тркітану мселелері: бгіні мен болашаы. Халыаралы гылыми-практикалы конференция материалдары. Алматы: аз. мем. ыздар педагогика институты, 2001, 236-239 б.

33. аза макал-мтелдеріні логика-семиотикалы жне прагматикалы сипаты // Тілтаным-Языкознание. N1,2001,66-71 б.

34. Аылшын-азак маадцарыны салыстырмалы сараптамасы // Мир языка. Н. М. рманбаевты 75-жылды мерейтойы рметіне йымдастырылан "Мышление-Язык-Лингводидактика" атты ылыми конференция материалдары. Алматы, 171-174 бб.

35. Аылшын-аза маалдарыны этнолингвистикалы ерекшеліктері // Мир языка. "Аударманы ккейкесті мселелері" атты халыаралы ылыми конференция материалдары. Алматы, 2001. 208-210 бб.

36. аза маал-мтелдеріні зтнолингвистикалы сипаты// Мир Языка. Казастан туелсіздігіні 10 жылдыы мен Абьшай хан атыдаы Кяза мемлекеттік халыаралы атынастар жне лем тілдері университетіні 60-жылдыына арналан "Лингвистиканы ккейкесті мселелері жне шет тілдерін оытуды дістемелері" атты халыаралы ылыми-тжірибелік конференция материалдары. Алматы, 2001. 187-190 бб.

37. Кісі есімдері мен мекен атауларына атысты макал-мтелдерді этнолингвистикалы сипаты // "Тіл лемі". М. М. Копыленконы еске алу рметіне арналан халыаралы ылыми-тжірибелік конференция материаддары. Алматы, 2002. 112-115 бб.

38. Гендерлік атынаса байланысты маал-мтелдердегі этнолингвистикалы мотивтер // Тіл талымы. Алматы, 2003. 215-21866.

39. Табиат кбылыстарына байланысты аылшын жне аза маал-мтелдері // Поиск-Ізденіс. Серия

гуманитарная. Алматы, 2003. 189-191 бб.

40. аза макал-мтелдеріні этнолингвистикалы сипаты //Вестник КазНУ им. Аль. Фараби. Серия филологическая. Алматы, 2003. 207-210 бб.

41. I.V.Arnold, «The English Word», Мскеу «Высшая школа», 1986 жыл.

42. .айдар, аза тіліні зекті меселелері, Алматы, «Ана тілі», 1998 жыл, Беттері 25-26,221-227.

43. .Трманжанов. азаты маал-мтелдері, Алматы «Раритет», 2004 жыл.

44. А. Нысаналин. азаты маал-мтелдері, Алматы «АЗапарат», 2004 жыл.

45. .Есентемірова, Тілашар, Алматы «аза энциклопедиясы», 1992 жыл, Беттері 147-149.

ОСЫМША

АЗА ЖНЕ АЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ МААЛ – МТЕЛДЕРДІ ТРЛЕРІ

Аылшынша	азаша
All are not saints that go to church	Мазара баранны брі ишан емес
All are not hunters that blow the horn	Жылтыраанны брі алтын емес
All bread is not baked on one oven	Бес сауса бірдей емес.
All covet, all lose	Екі кемені басын стаан суа кетеді
Appearances are deceptive — never judge from appearances; the devil lurks behind the cross; the still sow eats up all the draff; dumb dogs are dangerous	Адам аласы ішінде, мал аласы сыртында; Сырты жалтырауытыц іші калтырауы
As the fool thinks, so the bell clinks	Жарыма жаза жок, Жындыа сот жо
At open doors dogs come in	Ашы тран есіктен ит те кіреді, мысы та кіреді
The belly has no ears; hungry bellifes have no ears	Аш бала то баламен ойнамайды, То бала еш нрсені ойламайды. арны ашты — лаы кере
Blind men can (should) judge no colours	Соыр адам бояу ажыратпас
Blushing is virtue's colour	ялу — сыпайылык белгісі
Calamity is man's true touch stone	Дос, басына іс тскенде танылады. Адам мен адам токшылыта бір кездеседі, Жошылыта бір кездеседі
A carper will cavil at anything. Брюзга ко всему придирается	Жаман теке сзіскек, Жаман жігіт рыска
A clean hand wants no washing	Ары тазаны— жаны таза
Cowards die many times before their deaths	орка кнде лeді
Despair gives courage to a coward	оракты уа берсе батыр болады
The devil is not so black as he is painted; the devil is not so ill than he's called; the devil is no worse than he's called; the lion is not so fierce as he is painted	Сайтанны затынан аты рейлі
No sweet without some sweet	Тзе алмаса бейнетке. алы жетпес зейнетке
Business before pleasure	Алдымен жмыс, содан со тыныс
Jack off all trades and master of none	р істі басын шаланы – нтижесіз аланы
Little strokes fell great cars	Ебек етсе – емерсі
Bread earned hard work is sweet	Ашы ебектен ттті нан
If you want to get rid of poverty the work; If you want to be rich – work	Кедейлік кетсін десе – ебек ет, молшылы жетсін десе – ебек ет
A friend in need is a friend indeed	Ерді кебенек ішінде таны
A man can dire but once	Ер жігітке екі лмек жаз
Cowards are cruel	ора — мейірімсіз, Жаман — айырымсыз

АЫЛШЫН ЖНЕ АЗА МААЛ-МТЕЛДЕРІНІ РЫМДЫЛЫ, МАЫНАЛЫ ЕРЕШЕЛІКТЕРІ ЖНЕ САСТЫЫ