ТРКІ ХАЛЫТАРЫНЫ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШІ ЖНЕ ОНЫ КЗДЕРІ

ОЖ 940.2(574)

С. Тжілова

. Мратбаев атындаы № 17 орта мектеп, Тараз .

рбір дуірді елеулі, кезеді оиаларын заманыны белгілі аын-жазушылары дастан-жырлара, ойшылдары тарих-шежіреге айналдырып, шеберлер сулет нерінде бейнелеп алдыран.

Тек тркі халытары мдениетіні ана емес, сонымен бірге бкіл дние жзі мдениетіні тарихында елеулі орын алатын ондай ескерткіштерді мні те зор. Сондай нды рухани мраларды аза жерінде де кптеп жасаландыы бізді халымыз шін лкен матаныш.

Ежелгі мдениет ескерткіштеріні е бір кереметі, бкіл лемге йгілі болан аын тас, жыршы тас – Орхон ескерткіштері (VІІІ .).

V-IX асырларда тркілер оныстанан Алтай, Сібір, Орта жне Орталы Азия жерінде жазу, сызу, егін, дебиет нері, тарих ылымдарыны, діни сенімдерді, Орхон жылнамасы мен Талас аарынан табылан ескерткіштер айа.

Орхон-Енисей жазу ескерткіштері табылан уаыт тркі тілдеріні даму тарихындаы «Кне трік» дуірінде сай келеді. Шыыс Тркі рамында мір срген тайпалар осы Орхон – Енисей жазуын олданып, осы жазу тілінде сйлеген. Орхон-Енисей жазу ескерткіштеріні е кп табылан жері – Орхон, Енисей, Селенгі жне Талас бойы.

Орхон-Енисей жазуы зіні жазу ерекшеліктері мен олдану рісіне сай Орхон-Енисей жне Талас жазуы делініп екі топа блінеді.

Енисей жазба мралары. Оларды блайша аталуы тас бетіндегі сына жазуларыны Енисей бойынан табылумен байланысты. Бан осымша кейіннен Тува мен Хакасия Краснояр лкелерінен де осындай жазбалар табылан. Енисей жазбаларыны жалпы саны - 85 шамалы. Оларды ішінде кіші – гірім жазбалармен атар ірі тестер кездеседі. Енисей ескерткіштері клемі жаынан негізінен шаын болып келеді. Е лкен 10-15 жолдан, е кішісі 1-2 жолдан ана трады. олданылуы жаынан Енисей ескерткіштері – ескі трік жазуыны алашы шыып алыптасан, тараан нсасы. Бл жазу біртіндеп Орхон зені, одан Талас зені іріне тарады. Бл тжырымны шындыа жанасымдылыы жеке табаларды жазылу тсілі мен жетілдірілуінен де байалады. Енисей жазба ескерткіштеріні е кне трлері Минусинск ойпатынан табылан. Бл жазбалар тркі халы белгілі млшерде отырышы болып, металл деушімен айналысанын, мдениетті ел боланын крсетеді.

Орхон жазуы кне тркі мраларыны ішінде азіргі тркі тектес халытарды бріне орта кне тркі деби тілінде жазылан. Ол кезде сонау Cібірден бастап Орта Азия мен азастан аймаы ттастай Тркі аандыыны ол астына араан болатын. VI асырды ортасында азіргі Солтстік Монолия жерінде бас раан тркі аандыы сол асырды ая шенінде батысы Каспий теізіне, шыысы Корей базына дейінгі аралыты аралы алып жатан лы империяа айналды. Кейін келе Батыс Тркі жне Шыыс Тркі аандыы деп аталатын екі лкен аандыа блініп кеткені белгілі. Солай бола тра, V-VIII асырларда жартастарды беттері мен тас мсіндерге сондай-а кейбір ыдыстарды желгі, тбі жне абыраларына ойылып жазылан кне тркі жазбаларыны ішіндегі е маыздысы – Орхон жазба мралары. Орхон зеніні бойынан табылан бл ескерткіштерді ішінде таса ашалып жазылан 3 тарихи мра ерекше аталады. Оны біріншісі - 731 жылы лген хан інісі Клтегінге, екіншісі – 735 жылы лген Білге аана, ал шіншісі – Тоныккке арналан ескерткіштер. Тоныкк туралы Копенгагиндік профессор В. Томсен мен Клеменц ханымны ебектерінен мынадай малмат ала аламыз: Орхон жазбаларында крсетілгеніндей, Тоныкк деп табылан ескерткіште ол – ш ханны аылшысы жне Білге аанны дасы болан адам. ытай жазбаларында Тоныкк жайлы 716 жылы айтылан. Елтерісті патшалы руында оны осан десі туралы ытай жне Тоныкк жазбаларында толы крсетілген. Кне тркі жазбаларын кейде «руна» жазулары деп атайды. Оны себебі: Сібірде айдауда жрген швед офицері Страленберг пен неміс алымы Д.Г. Мессершмидт кездестірген лпытастардаы зі тсінбейтін жат жазуды з еліні тілінде «руна» жазуы деп атаан еді. Бл сз термин ретінде бертін келе кеінен таралып кетті.

Орхон ескерткіштері оиалар мерзімі, жазу стилі жаынан ескі тркі жазуыны соы – жаа дуірін танытады. Оны бер жаында Орхон жазуы, сір, халы арасына кеінен тараан болу керек. Клтегін ескtрткіштерінде мынадай сйлемдер кездеседі: «Тркі салын тиып, ел еткендеріді де мнда бастым, жаылып кеткендеріді де мнда бастым. Барлы сзімді айтар мгілік таса бастым, бдан арап білідері тркіні азіргі халыны бектері» - дейді.1

Орхон жазбалары осы жадайларды тамаша крінісін берген. Бл жерде брын з мемлекеті болан тркілерді ытайлардан жеіліп, шамамен 50 жыл бойы ытай билігінде болып, кейбір княздар ытай титулдарын абылдап, тркі бектері болудан аландыын айтады. Сонда жай халы: «Мені зімні ханым бар, мемлекетім бар халы едім, енді мені мемлекетім айда, халым айда?» - дей 2 ойсырып, ытайлара шыады. Бдан біз арасындаы кресті, ханны халы кілі ретінде крес жргізгендігін креміз.

Орхон жазбаларында скери кш жне скери рух аншалыты дріптеліп отыранына арамастан одан адамшыла жат пиыл кездеспейді, мдениетті деген халытардан шыан басыншылардан кездесетін атыгездік жне атыгездіктен лззат алу элементтері мнда атымен жо. Жазба ескерткіште империяны ралуы – халыа крсеткен ызметін, келтірген пайдам деп тсіндерді.

Ал скери трмыса келетін болса, рбір, жауынгер соыста ана емес, кнделікті мірде де ержрек рі аылды болуы керек екенін ескертіп отырады.

Жазба ескерткіштегі Білге аан –лкен ел басарушы, Клтегін - з заманыны даты батыры, Тоныкк - рі батыр, рі шешен, жырау, рі кемегер аыл иесі. Тастаы жазбада Тоныкк мемлекет амын ойлайтын басшы трінде суреттелсе, Клтегін з аасы Білге аан кезінде скер басы болан, оны батырлыы сол кездегі ерлікті дара лгісі ретінде беріледі. Сол жазбаларды ішінде кні бгінге дейін з мнін жоймаан шешендік сз лгілері мен ле йастары, маал-мтелдер, арнаулар мен жотаулар молынан кездеседі. Мысалы: «Крур кзум крмес тег бопты, білер білігім білмес тег бопты, «Тн атып»3 деген сияты олданыстар аздаан дыбысты ерекшеліктері болмаса, кні бгінге дейін тілімізде сол кйінде олданылып келеді.

Талас жазу ескерткіштері. Талас зені аарынан табылан ескерткіштер «Талас ескерткіштері» деп аталып жр. Талас зеніні бойынан, ырызстан жерінен барлыы 23 ескерткіш табылан. Таластан табылан ескерткіштер клемі тар клемі зірше те шаын жне сан жаынан да аз.

Талас алабынан 1932 жылы табылан руна жазуы бар алатая та ызытыра тсті. Оны трт ырында да кне тркі алфавитімен жазылан. Бл алатая шыршадан жасалан. Оны ндылыы да осында. Алатая азір Санкт-Петербургтегі мемлекеттік Эрмитажда саталуы. Орхон-Енисей ескерткіштері тектес таба-жазылуы, тастар улиеата тбінен, Талдыоран ірінен, Сарыарадан жне Алматы маынан табылан. Сонымен ежелгі тркі елі белгілі бір аумата мір сріп, зіне лайы жазуын, тілін, зге де мдениетін дамытан. Ежелгі тркі мдениетіні Орталытары Енисей, Орхон, Селенгі, Талас зендеріні бойы, Минуевльск ойпаты, Алтай тауы, азіргі Тува, Краснояр, Жетісу айматары болды. Оан Шыысы Хангай, Сарызеннен, батысы – Карпат тауларына, Отстігі – ытайды Аоранынан, Теріскейі – Ленаа дейінгі аралытаы байта айматы мекендеген трік халытарыны жазу-сызу дстрінен алан барлы мралар енуі. ылым лемінде трік жрттарыны ждігері ретінде танылан жазулар 2500 жылдан бері бар деп есептеледі. зірге млім болан есеп бойынша, кне Трік жазуымен тас бетіне 240-тай ааз бен теріге 310 беттей мтін тсіпті. Маникей ріпімен 554 бетіне жуы мралар, йыр рпімен 1000-а тарта мтіндер, 10-а жуы кітаптар жасалыпты. Араб арпімен жазылан ортаасырлы дниелер аншама жалпы трік халытары XVI асыра дейін оннан астам жазу лгісін олданып, пайдаланан кездерінде ыруар мралар алдыран4 .

рпаа неге болар ататы Клтегін, Тонына, Білге, Бумын аандар рі тарихи, рі деби дастан жырауларды кейіпкерлеріне, сомды тлаларына айналды. Ардаты есімдерді ел жадында сатау шін сол заманны данагой білімдарияры ркениетті белгісі болып табылатын тркілік сына жазумен тас бетіне тсірді.

Тркі тайпаларынан алан бл ескерткіштер кне дуірді оамды мдени, рі деби трмыс-салт міріне хабар беретін ждігерлер азына ретінде бгінгі кні барлы тркі тектес халытара орта мраа айналды. Тркіні сары даласыны ішкі сырын бойына сіірген табалы тастар ас батырды ерлігіндей сан асырларды аттап, з заманыны шындыымен айы-асіретін, амал-рекетін бейнелеп еш згерместен кні бгінге жетіп отыр. Болаша рпаа мра етіп алдыран кне тркілік жазба ескерткіштер ке байта азастанны барлы айматарынан табылып ескерткіштер саны жыл санап сіп жатыр.

Тріктану ылымы кне тркі жазба ескерткіштерін географиялы, мазмнды рі дуірлік мніне арап, Орхон, Енисей жне Талас деп ш топа бледі. Соны ішінде Талас жазбалары азастанны отстік айматарынан табылан ескерткіштерді тікелей жаласы болып табылатын орта асырлы мралар мен тарихи орындар осмы таулы-ыратты, зенді айматарда орналасан. Сан жылдар бойы іздестіруді барысында Орталы Азия территориясында ааш татайшаа ойылып жазылан кне жазу табылды. Бл жазу жйесі зінгі рылымы жне татайа ойыланымен баса тас жазулардан ерекшеленеді. Іле-шала Ертіс зені бойынан ола айнадаы жазу, ал 70-ші жылдары Іле зені бойынан (Есік оранынан) кміс тостаандаы жазу табылды. Мндай тарихи мні зор жазуларды бгінде азастанны кез-келген ірінде з сырын ішіне бгіп жасырып жатаны бізге беймлім.

азіргі кезде ежелгі тркі тайпалы одатары мір срген айматардан руникалы жазумен ойылып жазылан й-трмысына ажетті заттар, ой тастар табылып жатыр.

Орталы Азия мен азастан жерлерінен табылып жатан руникалы тркі жазбалары Орхон табаларынан зіндік ерекшелігімен дараланады. Мнда Орхон немесе Енисей зендері аарларынан табылан, жазулардаы барлы табалардан блек згеше жазылан кне ріптер кездеседі. Мны зі тркі жазуы жйесіні ертеден алыптасан, жйелі ліппе, жазу мдениетімізді тереде екенін аартады.

Ежелгі тркі туралы Орхон материалдарынан баса да табылан археологиялы материалдар баршылы. Бл материалдарды оып білу лі кнге дейін кешуілдеп, наты тарихи деректерді крсететін мліметтерді кбінен лі басы ашылмай келеді. Оан мына жадай да себеп болды. Х асырда исламды уаыздаушылар (арабтар мен тркілерді здері) здеріні ислама дейінгі жазбаларына арсы шыып, брын жасалан тркі мдениетін ислам дініне ран етті-быжыа айналдырды, аыры мыт болды. Бл саясат кеес кіметі, кезінде де толастамады. «Пантюризим» деген желеумен Тркі мдениеті уындалды. Ол саясат тіпті азір де шырасады. Мысалы, Мскеуден шыатын «Молодая гвардия» журналыныі (1990-№12№-256 бетінде) жамбылды А. Хмелов азастандаы тіл саясаты туралы сыаржа пікір айтты: «Мектеп, техникум, жоары оу орындарында бл тілді (аза тілін) алаыз, аламаыз зорлап оытады» деп жазды. «зімні слу орыс тілім транда, аза тіліні не керегі бар?» деп ана оймай, жалан айтып, «аза, ырыз трізді кшпелі халыта жазу,сызу атымен болмаан» - деп бл халытарды кемсітеді. «арап отырсам, збек, ырыз, азатарды рпіні брі орыстардан алынан. Ендеше ондай тілді йретуді не мнісі бар, - деп орытады.

Кшпенділер з тарихы VI асыр да Орхон-Енисей бойындаы абыра жаа, ескі тркі ріптерімен ойып жазанда5 орыс халы лі тарих сахнасында жо еді. Орыс жерінде кириллицаны келіп тууына лі 300 жылдай уаыт бар еді. Осыларды А. Хмелев мырза білсе «кшпенді халыта ріп деген айдан болсам» деп ауа жойылмас еді.

ХІХ асырды алашы ширегінде біраз малматтарды зі шыарып тран «Сибирский вестник» журналында Григорий Спасский жариялайды. Оны мааласы кп кешікпей латын тіліне аударылады да, Орхон ескерткіштері баса елдерді алымдарына да белгілі бола бастайды. Бл хабарды естіген фин археологиялы оамы 1875 жылы Минусинскіге екі рет экспедиция жіберіп, 1889 жылы «Енисей жазбалары» деген атпен 32 таблицалы, 8 фотосуретті атлас жариялайды. Ескерте кететін бір жай, жазбаларды ліппесі табыланша бл мраларды фин алымдары з халыны ескерткіші деп танып келген. Алайда бл пікірді негізсіз екендігін олар кейін мойындады.

1889 жылы орыс зерттеушісі Н.М. Ядринцев Орхон зеніні бойынан, Енисей зені саасынан табылан ескерткіштерден лдеайда лкен белгісіз табамен жазылан зулім, олдан ашалан трт абыралы биік тасты креді.

Н. Ядринцев таса мынадай сыпаттама береді: биіктігі - 3,5 метр, тменгі ені - 1,32 метр, жоары жаыны ені – 1,22 метр. Биіктеген сайын жіішкере береді, жоары блігі рнектелген. Тасты трт жаы бірдей жазылан. Батыса араан бетінде ытай жазуы да, алан абырасы бірдей руналы жазумен толан.

Н. Ядринцевті айтуына араанда, ескерткіштен 25 метрге дейін созылан аласа дес жатыр. (кейінгі зерттеуді нтижесінде бл ытай кірпішінен жасалан абыра екендігі аныталды). Осы абыраны жанынан басы жо, мрамордан жасалан 7 тркі статуясы табылан. Ескерткішті батыс жа бетінде басы бір-біріне араан, ираан екі хайуанны мсіні бар (алымдар мны мазара кіретін есікті белгісі болу керек деген болжам айтады). Ал осы кіре берістен райсысыны арасы 10-12 метрден, беттері шыыса араанадам мсіндес сын тастар зындыы 4,5 шаырыма дейін созылып жатыр екен. Мият зерттеуді нтижесінде лгі мсіндерді осында жерленген кісіні тіршілігінде лтірген дшпандарыны келбеті екені жне айындалып отыр.

Кп кешікпей Н. Ядринцев Россия археологтарыны VІІІ конгресінде алымдарды назарын сло Орхон бойындаы кне мралара аударады. Осыдан бастап брын тек Енисей ескерткіштері деп ана аталып келген жазбалар енді Орхон, яки Орхон-Енисей жазулары деген ата ие болады.

Шамамен VІ асырды орта кезінде Жетісу, Алтай, Орталы Азияны мекен еткен трлі ру-тайпалар бірігіп, Трік аанаты деп аталатын мемлекет раны тарихтан жасы млім.

Міне, сол ежелгі тркі дуіріні оамды, деби мдени мірін жыр еткен ажайып дастандар бар. Блар – «Клтегін», «Білге аан», жне «Тоныкк» жырлары деп аталады. Бдан 1250 жыл брын лкен лпытастара ашап жазылан осы деби ескерткіштер идеялы мазмны жаынан да, кркемдік шеберлігі трысынан да кні бгінге дейін оушысын тадандырып, тамсандырып келеді.

Руна жазуындаы ждігерліктер жанры туралы соы кезге дейін ртрлі пікірлер айтылып жр. Бларды біресе прозалы шыарма десе, екінші жолы поэзиялы туынды деп

келеді. Ал кейінгі кезде, сірее, крнекті совет алымы И. В. Стеблеваны «VІ – VІІІ асырлардаы тркі поэзиясы» деген ебегі басылып шыаннан кейін руна жазуындаы деби мралар поэзиялы туынды деп танылады.

«Сонымен атар дл Стеблеваны ымындаыдай, ескерткіштегі сз біткенні брін бірдей аыл-тегіл ле деуге болмайды. азаты «озы Крпеш – Баян слу», «Алпамыс», «обыланды» трізді йгілі жырларында кездесетін ле арасындаы лисса-тсіндірме кркем ара сздер мнда да кездесіп, араласып отырады. Кне тркі авторлары, зімізге бден аны азаты батырлар жырларындаыдай, болаша жорытарды немесе ткен оианы аынды тсілмен, лкен пафоспен баяндай отырып, здеріне елеусіз деп есептеген сттерді жыр арасында ара сзбен жеткізіп те отыран. детте мндай прозалы жолдарды кркем болуы шарт емес, керісінше тусінікті болу жаына баса мн берілген. Осы задылыты Клтегін, Білге аан, Тоныкктерге арналан ш шыарманышеуінде де кездестіреміз. з кейіпкерін дріптеуде, оны жойын соыстарда крсеткен есепсіз ерліктерін среттеуде сан трлі бояуды, бейнелеу тсілдерін мол пайдалана отырып шабытпен жырлаан автор бір ст прозалы баяндауды да олданады. Мны біз кне тркі ламаларыны эпикалы мра жасаудаы алыпты, дстрлі дісі ме деп ойлаймыз.»1

«Клтегін» жырындаы мынадай ле жолдарына назар аударайышы:

аны судай аты,

Сйегі тау боп жатты...

Бек лдары л болды...

Пк ыздары к болды...

Тізеліні бктірдік,

Бастыны екейттік...

Еліміз айта ел болды,

Халымыз айта халы болды.

Міне, осы ерлік пен ездік, соыс пен бейбітшілік, лды пен туелсіздік жайында тебірене толайтын ажайып жыр жолдарын аын бдан бір мы екі жз елу жылдай брын жазыпты. Демек, рбір шумаы сем айшы-рнектерге, сезім толаныстарына, жанды бейнелерге толы бгінгі ресі биік поэзияны айнар-бастауы, тп тамыры кне тарихты тиы тереінде жатаны ой.

Кне трік аанаты дуірінде, длірек айтса VІІІ – асырда рбір рпі лпытаса ашап жазылан, рбір сзі адамны жан жйесін еріксіз тебірентетін, рбір шумаы астарлап айтылан ой-толаныстарына толы, адым замандардан саталып, бізге жеткен сз патшасы бгінгі оырманына да мірін жргізеді – оан эстетикалы лззат беріп, ой мен сезім леміне жетелейді. иыннан иыстырып, айтар сзін айшытап, ажарлап, сан трлі бояумен былтып жеткізген ежелгі заман аыныны шеберлігіне таырап, талантына тнті боласыз.

Адамзатты кркемдік таламы ерте замандардан бастап дамыанын длелдейтін ажайып кркем сз ескерткіштері тек кне тркілерде ана емес, зге халытарда да жиі шырайды. Мселен, ежелгі вавилон еліні «Крмегені жо кісі» деп аталатын батырлы поэмасы бізді заманымыздан брыны екі мыыншы жылдар шамасында жазылыпты. Бл адамны слулыы мен лылыы, батырлыы мен асылдыы жайындаы гимн деуге болады. Ал, енді нді жртыны бдан да ертерек жазылан «Махабхарата» деген кркем туындысы адам бойындаы асыл асиеттерді жырлауа арналан. Бл дастан он тоыз кітаптан трады, жалпы клемі екі жз он трт мы жол ле болып келеді.

Пайдаланылан дебиеттер.

1. Бартольд В.В. Соч.,5.-М.,1968.-С.45

2. Бейсенбайлы Ж. Бітігтастаы Білге танушы «Егемен азастан» 2002, 28 суір.

3. Ертедегі аза дебиеті, Хрестоматия, Клтегін. (кіші жазу) Алматы, 1967, 29 б.

4. Есенлов Е. Кне тркі жазба ескерткіштеріндегі осымшалар. Алматы, 1976. 10б.

5. Келімбетов Н. Ежелгі дуір дебиеті. Алматы, Ана тілі 1991.

6. Жолдасбеков М. Асыл арналар. Алматы, Жазушы 1990.

1 Ертедегі аза дебиеті, Хрестоматия, Клтегін. (кіші жазу) Алматы, 1967, 29 б.

2 Сонда

3 Есенлов Е. Кне тркі жазба ескерткіштеріндегі осымшалар. Алматы, 1976. 10б.

4 Бейсенбайлы Ж. Бітігтастаы Білге танушы «Егемен азастан» 2002, 28 суір.

5 Бартольд В.В. Соч.,5.-М.,1968.-С.45

ТРКІ ХАЛЫТАРЫНЫ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШІ ЖНЕ ОНЫ КЗДЕРІ