азастанны ауылшаруашылыы кешеніні даму баыттары

Кіріспе

Ел экономикасыны уаттылыы оны азба байлытары мен минералды ресурстар базасыны клеміне емес, алысты ааратын экономикалы реформалар стратегиясыны бсекелестікке абілетті жоары технологиялы тауар мен сапалы ызмет жасауа жадай туызуа негізделген жн.

Елбасы Н.. Назарбаев елімізді леуметтік-экономикалы жадайлары мен реформаны іске асуын баалай келе былай деген еді"... жргізіліп отыран саясат пен мемлекетті нарыты экономикаа кшу тжірибесіндегі натылы ызметте тиімділігіні тмен болуы обьективті трдегі кедергі факторлардан баса кейбір жадайларда ойланбай абылданан шаралар мен шешімдерді сер етуінен, тактикалы ателерден болды". Сондытан аграрлы нерксіптік саладаы экономикалы ахуал немі жан-жаты талдауды ажет етеді.

азастан Республикасыны 2030 жыла дейінгі даму стратегиясына дейін жне одан кейін абылданан бсекелестікке абілетті тауар шыарып, ызмет крсетуге баытталан теориялы алышарттарды экономикалы наты крсеткіштерге ластыру ажет жне ол бгінгі кнні ккейтесті талаптарыны бірі. Ол шін, экономистерді пайымдауынша, р ел лемдік шаруашылыта з тауарымен жне ызметімен з орнын табуы тиіс. Десе де, белгілі бір ел ішкі азы-тлік жне киім-кешек сранысын мейлінше зі амтамассыз еткен жадайда ана лтты экономика бсекелестікке абілетті болма жне ол траты экономикалы даму кепілі.

Осы дипломды жмысымда бсекелестікке абілетті экономиканы маызды бір блігі – ауыл шаруашлыы саласыны бсекелестікке абілеттілігін теориялы негіздемеге сйене отырып, ксіпорын мысалында крсетуге тырыстым.

Дипломды жмыстаы талдау материалдар аграрлы саланы зерттеуші алиев Г.., Мдиев Г., Сейтбеков Л.С., Баймхамедова Г., Айтуганова Б., Тілеубергенова М.А. жне таы баса алымдарды ылыми ебектеріне негізделінді.

Даярланан талдау материалдарыны ерекшелігі бсекелестікке абілетті тауар шыару шін болашатаы е бір маызды мселелерді бірі - рылымды згерістер жасау болып табылады, яни мал шаруашылыын алпына келтіріп жне оны одан рі дамыту, ол азы-тлікпен амтамасыз ету талаптарымен аныталады жне ауыл шаруашылыын жргізу жйесіндегі мал шаруашылыыны з ролін амтамасыз ету, сонымен атар, етті мал шаруашылыы, ой шаруашылыы, жылы шаруашылыын дамытуды арастырады.

I – тарау. азастанны ауылшаруашылыы кешеніні даму баыттары.

1.1 азастандаы ауыл шаруашылы рылымдарыны даму баыттары

Аграрлы секторда ылыма жеткілікті дрежеде негізделмей жргізілген реформалар ауыл шаруашылыы німдері ндірісіні лдырауына алып келді, сіресе мал шаруашылыы кбірек жапа шекті. Ауыл шаруашылыы саласыны рылымы, сіресе ондаы сімдік пен мал шаруашылыы атынастары млдем згерді. Мселен, 2002 жылы ауыл шаруашылыыны жалпы німінде (1994 ж. баамен) сімдік шаруашылыы лесіне 80% жне мал шаруашылыы лесіне небрі 20% ана тиесілі (1990 жылы 39% жэне 61% болан) болды. Мысалы, 1 шартты мал басына есептелген шартты саны азайып кеткен 1990 жылы 16,6 млн. бас болса, 2003 жылы 7,5 млн. баса дейін немесе 55%-а кеміген), ал мал шаруашылыы німдеріні жалпы ндірісі 77%-а азайан. Бл жадайда шаруашылы категориялары бойынша мал шаруашылыы саласында айта блістіру згерді: ауыл шаруашылыы ксіпорындарыны лесі біраз азайып кеткен ондаы мал басы саны жне мал шаруашылыы німдеріні ндірісі де кеміген. азіргі кезеде Батыс азастан облысында республикадаы барлы мал басыны 9,8% орналасан (шартты баса есептегенде). Одан да зге ауыл шаруашылыы ксіпорындарында жер клемі аумаы да ысарды. 1 ксіпорына орташа 2100 га жыртылан жерден жне 5500 жайылым жне шабындытан келіп отыр.

Ауыл шаруашылы ксіпорындары негізінен асты ндірісіне мамандандырылан. Бан алыптасан егістік алаптарыны рылымы да ыпал етеді, басаша айтанда азы даылдарына арналан ауматар мал шаруашылыы саласыны дамуына сйкес емес, олар бар боланы орташа есеппен 550-600 шартты басты амтамасыз ете алады. Мндай фактор, шаын клемдегі жер аумаы ретінде, ауыл шаруашылыы ксіпорындарындаы шоырландыру дегейіні те тмен екендігін анытап отыр: 1 ксіпорына орташа МІ 300 баса дейін жне ой мен ешкі 1500 баса дейін. Осы жадайда оны жартысынан астамы 30-35 бас МІ жне 100-250 ой мен ешкі келеді.(1)

Жалпы німдер клемдері бойынша ауыл шаруашылыы ксіпорындарыны негізгі блігі шаын клемді ндіріспен сипатталады: орташа республика бойынша бл крсеткіш 1 шаруашылыа 34 млн. тегені райды.

Тек солтстік ірде ана аздап згешелеу - 1 шаруашылыа жалпы нім клемі 64 млн. теге райды. Біра мндай жадай асты ндіруші ксіпорындар есебінен алыптасып отырандыын айтуа болады. Отстік жне батыс лкелерде кбінесе жалпы нім клемдері бойынша, барынша са ауыл шаруашылыы ксіпорындары рылып отыр, сондай-а жер клемі, мал басы саны, жмыскерлер саны да те аз.

Шаруа ожалытары бойынша жыртылан жер аумаы негізгі массада орташа 10 га келеді, сонымен атар мал шаруашылыы да те са клемде крініс тапан: МІ 20 баса дейін жне 110-а дейін ой мен ешкі. Бл жадайда мал шаруашылыымен 10% ана шаруашылы айналысады. алыптасан ауыл шаруашылы ксіпорындарыны са клемді болып келуі жер клемі бойынша да жне мал басы бойынша да здіксіз технологиялы процесті алыпты жадайда амтамасыз ете алмайды, ол аырында діріс тиімділігіні тмендеуіне келіп жеткізеді. Бсекеге абілетті жне экономикалы жаынан пайдалы шаруашылыты ру ауыл шаруашылыы ксіпорындарыны клеміне айрыша талаптар ояды., оны зі сол жергілікті аграрлы секторды дамуына сйкес болып келуі жн.

Ауыл шаруашылы ксіпорындары клемдерінде, жер аумаы бойынша лкен айырмашылытар байалады, бір облыс ішіндегі лкелерде тымды ндіріс йымдастыру барлы уаытта да длелденген болып саналмайды. Кп кездесе бермейтін ірі ксіпорындармен атар, онша кп болмаса да, те шаын клемдегілер де жиі кездеседі. Шаын ксіпорындара араанда ірі шаруашылытарды басымдыы байалады онда барлы ндіріс факторлары тиімді сйкестік тапан жне кп пайдаланылады, жне соны негізінде жасы орытындылара жетуге ммкіндік мол.

Орташа жне ірі тауарлы ндірістік уаттары мен инфрарылымдары дамыан ксіпорында ызмет етіп жатыр, ауыл шаруашылы ндірістік технологиясы жер клемдері орташа жне ірі жне материалды техникалы базалары тымды пайдалануа ммкіндігі бар мал шаруашылыы объектілеріне ыайланан. Атап тетін нрсе, жаын болашата орташа жне ірі тауарлы ндірісі бар табии-экономикалы жадайлара сйкестілер траты дами алады деуге болады.

Орташа жне ірі шаруашылытарды басымдылытары, жоары дегейлі мамандандыру, ндірісті шоырландыру, рынок бойынша интеграциялау ммкіндіктері сияты факторлармен аныталды. Ірі жне орташа ксіпорын, сіресе сімдік шаруашылыы салаларында, шаынмен салыстыранда басымдыты иеленеді. Оларда крделі аржыны тиімді пайдалануа ммкіндік бар, олар ылыми- техникалы прогресске барынша икемді. Асты ндіруші ксіпорын, егер жыртылан жері 15-18 мы га шамасында иеленген жадайда те жоары пайдалылы дегейін крсетеді.

Шаруашылы ызметінен алынатын таза табысты негізгі массасын шаын ксіпорындар тобы алады, мселен іріні лесіне барлы ксіпорынны 15,4% райды, барлы ауыл шаруашылы ксіпорындарынан алынан таза кірісті 72%-не келеді.

Интенсификациялау дегейіні ктерілу жадайында ауыл шаруашылы ксіпорындарыны клемі, ндіріс кштеріні суі згермейтіндей болып алмайды. Олар здеріні ндіріс кштеріні рбір наты дегейі шаруашылыты интенсифтілік дегейі жне оны мамандандыру жадайы шін здеріні отайлы шекараларын иеленеді.

ртрлі ауыл шаруашылы салалары шін, ндірісті трлі экономикалы жадайларыны ызмет етуі жадайында отайлы клемдер шамалары бірдей емес. Сондытан ауыл шаруашылы ксіпорындарыны клемдері жалпылама емес, белгілі бір мамандандырылан ндіріске ыайластырылады. Мамандандыру ндірісті интенсификациялаумен тыыз байланысты, оны зі бір тектес німдер ндірісіні отайлы шоырлануын амтамасыз етеді. Ксіпорынны отайлы клемдері белгілі бір шаруашылыты мамандандырылуы жне интенсифтілік жадайында ебек ресурстары саны бар болса, барлы негізгі ндіріс факторларын пайдалану жэне е бір тиімді сйкестікті амтамасыз етеді. Ауыл шаруашылы ксіпорындарыны отайлы клемдеріні критериі-бл барлыынан брын жоары ндірісті нтижелері, жоары ебек німділігі жне ндірісті рентабельдігін амтамасыз етеді.

Болашатаы е бір маызды мселелерді бірі рылымды згерістер жасау болып табылады, яни мал шаруашылыын алпына келтіріп жне оны одан рі дамыту, ол азы-тлікпен амтамасызды талаптарымен аныталады, жэне ауыл шаруашылыын жргізу жйесіндегі мал шаруашылыыны з ролін амтамасыз ету, сонымен атар етті мал шаруашылыы, ой шаруашылыы жылы шаруашылыын айта дамытуды арастырады.

1. 2 Ауыл шаруашылыы ндірісіні экономикалы тиімділігін арттыруды негіздері.

ндіріс тиімділігі - экономикалы категория. Ол - ндіргіш кштер мен ндірістік арым - атынасты ке клемді кешенді шарттарыны алыптасуы. Соны нтижесінде кеейтілген дайы ндірістік деріс амтамасыз етіледі.

Тиімділікті басты мселесі - нарыты экономика жадайында тауар ндірушілерді мддесі шін ттыну кнын ндіру кезінде ресурстарды мейлінше немдеу. Осы жадайда ксіпкерлік ызмет зіні туекелділігіне мліктік жауапкершілігі шегінде йымдастырушылы, ыкты нормативті актілермен аныталып, ндіріс табыстылыыны есебінде жргізіледі.

Тиімділік - лаймалы дайы ндірісті тымды жргізуді алы шарты. Ресурстарды тадау кезінде баламалы нсаларды анытау шін пайдаланылатын сапалы баалау крсеткіші болумен бірге, ол ндіріс резервтерін анытау, ндіріс рылымыны алыптасуын жалпы да тікелей баалау кезінде олданылады. Тауар - аша атынасы жадайында ндіріс тиімділігі тымды экономикалы тиімділікті сипаттайды. Мндай жадай жалпы ндірістік шыындардан ол жеткен нтиже шамасы абсолюттік млшерде арты болып транда ана орын алады. Осындай тымды тиімділік кез келген йымды - ыты шаруашылыты отайлы жмыс істеуіні, кеейтілген ндірісті жргізуді е бір ажетті шарты болып есептеледі. Сондай - а ол материалды ндірісті барлы буынында ылыми - техникалы прогресті дамуы шін зор экономикалы озаушы кшке айналып, ттыну ныны сапасын жасартады. Бсекені салыстырмалы еркін іс - рекет жасаан кезінде ндірісті тиімді жргізудін басты міндеттерін бір уаытта шешуге жол ашатын нарыты тетік « механизм », біріншіден, тауар ндіруді дл сол мезгілде оамды сраныма сйкестігін бааласа «санды жне сапалы жаынан», екіншіден, ойылан міндеттерді тиімді жолмен шешу шін ндіріске жаа тсілдерді енгізуді ынталандырумен бірге, бааны згеруі мен ауытуы, пайда, таы басадай нды категориялар арылы халы шаруашылыында ндірістік ресурстар мен тауарларды аымды нарыты сранымына сйкес блуге, экономиканы отайлы дамуына о ыпал ете отырып, экономиканы тиімділігін арттырады.

Баа нарыты экономика жадайында ртрлі тауарлар нарыыны дамуына, солар арылы жалпы оам клемінде ндірістік ресурстар мен тауарларды блу арылы оамды ндірісті реттеуші рлін атарады. Мндай жадайда рбір ндірістік ресурсты зіне тн баасы болады жне ол тауарлы баа сияты белгіленген ресурсты сранымы мен сынымыны згеруіне байланысты згеріп отырады. Осы бааны рылымы белгілі боландытан, мейлінше аз шыын жмсай отырып, кп нім ндіру шін, соан лайыты ндірістік дерісті тадау ммкіндігі туады.

Жмыс кшіне жоары аы тленген жадайда ндіріс дерісін техникалы жаратандыру шаруашылыты отайлы жргізуге ынталандырып, тмен болан жадайда ндіріс дерісіні ебек сыйымдылыын уаытша тотатып оюа ыпал ететіндіктен, ндірістік ресурстар баасы тауар ндірушілерді арзан ресурстарды ндірістік деріске кеінен олдануа, ал ымбат ресурстарды немдеуге итермелейді. Бл жадайда тауарды баасы оамда ндірістік ресурстарды блуге алай сер еткенін еске алады. Яни бааны калыптасуыны нарыты тетігі келешекте ндіріс тиімділігін арттыруды негізі болып табылма. Нарыты бааны алыптасуы тетік кмегі арылы те тиімді шаруашылы шешімдерін жзеге асыруа ке жол ашпа .

Кейбір ксіпорындар шегінде мндай ыайлы тандауа иек арту ірі шаруашылы кешендерінде ндіріс тиімділігі мен ебек німділігін арттыруды шешуші факторы болма. Екінші сзбен айтар болса, ,барлы табии ресурстарды толыымен пайдаланып, оан толы клемде ол жеткізген жадайда ана экономика алыптаспа.. Осындай жадайда экономика мселелеріні маызы аныталынады. йткені ресурстарды жеткіліксіз млшерде болуы ндірісті толы клемде тауар ндіру ммкіндігін шектейді. Мндаы е басты мселе - е алдымен андай тауарлар ндіру ажет, ал андай трлеріні ажет еместігін шешіп алан жн. Осыан байланысты ндірісті экономикалы суі, барлы табии ресурстарды толы игерілуі, экономикалык тиімділік, бааны траты дегейі, ндірушіні экономикалы еркіндігі, тауарды ділеттілікпен блісу сиякты негізгі экономикалы масаттар алыптасады.

Агронерксіп кешеніні тиімділігін анытау шін, оны масатын, оамны материалды жадайыны отайлануыны жне леуметтік факторларды камтамасыз етуді ескеру керек. Нарыты экономика жадайында ауыл шаруашылыы ндірісіні экономикалы тиімділігіні мселелері - бл е ажетті ауыл шаруашылыы тауарын ндірушілерді мселесі. Бл орайда ндірісті экономикалы тиімділігін арттыру мселесін нарыты экономика жадайында маызды леуметтік-экономикалы факторларды ескермей, арастыру ммкін емес. Бан ндіріс ралдарына меншік трлеріні згеруі де жатады.

Аграрлы саясатты азыы болып есептелінген ірі ксіпорындара иек арту негізінде дрыс болатын. Мндай ндіріс сіресе нерксіп технологияларды олданып жмыс істейтін мамандадырылан ксіпорын ебек німділігін арттыру мен табии, материалды - техникалы ебек ресурстарын тиімді пайдалануды лкен ммкіндіктеріне ие болады. Бірата ірі ндірісті абсолюттеу, шаын жне орта ндірісті, оны ішінде шаруа ожалытары мен жеке осалы шаруашылытарды елемеу республиканы ауыл шаруашылыына нсан келтірері ха .

азіргі кезде экономикалы атынастар мен ндіріс жадайыны згеруіне байланысты нарыты атынастара кшу кезіндегі ауыл шаруашылыы дірісіні экономикалы тиімділігін анытау ажетті дегейде дей алмаймыз. Бл жадай е алдымен баалауды теориялы жне дістемелік аспектілерін натылауды кажет етеді.

Республикамызды Президенті Н..Назарбаев елімізді леуметтік-экономикалы жадайлары мен реформаны іске асуын баалай келе былай дегенді. « ... жргізіліп отыран саясат пен мемлекетті нарыты экономикаа кшу тжірибесіндегі натылы ызметті тиімділігіні тмен болуы объективті трдегі кедергі факторлардан баса кейбір жадайларда ойланбай абылданан шаралар мен шешімдерді сер етуінен, тактикалы ателерден болды». Сондытан ауыл шруашылыындаы экономикалы ахуалды жан-жаты талдау ажет. азір реформалау дерісіндегі ауыл шаруашылыы жадайы мнде дегейде згерді.

1.3 Агронерксіп кешеніні экономикасы – реттеу объектісі ретінде

Республикамызды агронерксіп кешені экономиканы аса маызды саласы жне ол экономикалык, дадарысты жою, тама жне жеіл нерксіпті дамыту, саяси жне леуметтік тратылыты амтамасыз ету жолында шешуші рль атарады. Кптеген жылдар бойы німді ебекке ынталандыру тетіктерін жете пайдаланбаандытан аграрлык, салада тере дадарыс алыптасты. Одан шыуды бірден-бір жолы, сзсіз, осы салада кешенді жне жйелі трде экономикалы реформа жргізу еді. Ал оны алай жзеге асырылып жатандыына талдау жасайтын болса, е алдымен нарыты атынастара кіпу тактикасындаы орын алан ателіктерді атап ту керек. Бл ауыл жне барлы халы шаруашылыында реформа жргізуді стратегиялы баытын жзеге асыруда олдан жасалынан иыншылытар тудырды. уелі кптеген жылдар бойы орталытан басару жадайында алыптасан шаруашылыпен айналысу мен ебек ету психологиясын жекеменшік рістеген жадайа бейімдеу революциялы емес, эволюциялы процесс екені ескерілмеді. сіресе мал шаруашылыын дамытуда жергілікті халыты ебек ету "философиясы" назара алынбады. Эволюциялы згерістер нарыа туге дайын емес ортаа "секіріспен" ауыстырылды.

Агронерксіп кёшеніні 1-ші жне 3-ші сала ксіпорындарыны монополиялы жадайында бааны біржатылы босату, жекешелендірудегі йымды-экономикалы жне хыты ретсіздік, жергілікті жерлердегі з бетімен кетушілік дайы ндіріс процесіні бзылуына, оамдаы дадарысты жадай мен леуметтік шиеленісуді кшеюіне алып келді. Мны зі аграрлы секторды нары жадайына бейімдеу тжірибесін ескере отырып тмендегідей тжырымдар жасауа ммкіндік береді:

- аграрлы секторды ндірістік-леуметтік ерекшелігіне
арай онда нарыты механизмді ешандай шектеусіз жне
тзету енгізусіз "таза" кйінде пайдалану ндірістік потенциалды
олдану тиімділігіні тмендеуін жне леуметтік мселелерді
шиеленісуін тудырады;

- меншік пен шаруашылы жргізуді трлері мен дістерін згерту процесі бсекелес нарыты орта руды алы шарты ретінде мемлекетті баыттауы мен олдауы нтижесінде біртіндеп дамуы тиіс; сондытан кпукладтылы, са тауарлы жеке жне ірі ндірісті (ерікті кооперация негізінде) йлесуі за мерзімге саталады;

- аграрлы сектор нарыты зін-зі реттеуді "бастапы
алаы" ретінде нарыты дамуы шін реттеу мен олдауды ерекше мемлекеттік саясаты енгізілетін эковомиканы бірінші саласы болуы ажет; оны мні - кімшілік емес, экономикалык, ралдарды (баа, салы, несие, т.б.) зара байланысан жйе ретінде пайдалану болып табылады. Е алдымен экономикалы реттеуде жер реформасы - мемлекет дегейіндегі лтты мселелерді амтитын аса крделі процесс. лемдік тжірибеде жерге шексіз жеке меншіктік ыын бермей, мемлекет жне оамдык, мдделерді артышылыын амтамассыз ететін ртрлі шектеулер бар. Мндай хыты беру- масат емес, тек жерді пайдалану тиімділігін арттыру шін пайдаланатын рал. Ауыл трындарын кбірек толандыратын мселе - жерге жеке меншік орнатудан грі, одан алынатыны з ебегінен тускен нтижеге иелік ету хыы. Атап айтанда, кеінен етек алан брыны тжірибені, яни алдымен ауылды бар німін, пайдасын алып ойып, соынан дотация, арыздарын теу трінде біртіндеп айтарудан арылу ммкіндігін беру ажет болды.

Ауыл ебеккерлері жерді сенімді пайдалану шін республи-камызды Ата заымыза сйкес жерді за мерзімге жалга, немесе мірлік мрагерлікке беру те тиімді екенін баса айту керек. Сондытан жер туралы зада бл процессті аяына дейін жеткізу мселесін арастыру те маызды іс екені белгілі.

Жер атынастарын реттеуді негізгі баыттары: а) ауыл шаруашылыында ндірісті негізгі ралы ретінде жерді баасын анытау; ) жерді сапасына арай жер салыыны млшерін белгілеу; б) ауыл шаруашылыына олайлы жерлерді орау мен тиімді пайдалану жніндегі іс-шараларды жузеге асыру, оны ішінде жерді нарлылыыны саталуы мен жасаруын баылау. Ауыл шаруашылыы мен нерксіп німдеріні айырбасындаы біздер уел баста жіберіп алан баа айшылыы н заын сатамауды, ал, натыра айтанда, ерікті баа белгілеуді аидасын дрыс пайдаланбауды салдарынан боланын мір крсетіп отыр. Ауылшаруашылы німіні баасын реттеу жйесі ттынушыларды да, ндірушілерді де мдделерін орауы керек, Нарыты тез арада азы-тлікпен толытыру шін агронерксіп кешеніні 2-ші саласында баа рылу процесі барынша ерікті боланы тиімді. Бл жадайда аграрлы сектор піін ндіріс ралдарын шыаратын барлы монополист ксіпорындар шін (агронерксіп кешеніні І-ші саласы) келісім баасыны жоары млпіерін мемлекет дегейінде белгілеу керек те, ал 3-ші салада ауылшаруашылы йымды рылымы баа белгілеумен айналысаны жн болар еді.

Ауыл шаруашылыында экономикалы арым – атынастарды реттеу шін залогты (кепілдікті) сатып алу операциясы бойынша есеп айырысуды енгізу жніндегі сыныстарды едуір мні бар. Бл жадайда шикізатты деп, дайын німді аланнан со тауар ндірушілерге шикізат ны мен натылы тленген аванс сомасы арасындаы айырмашылыты залогты баа бойынша тлеу ажет. Кепілдіктік-сатып алу операциясын жзеге асыру шін дайындаушы жне деуші ксіпорындарды кепілдікті сатып алу йымдары етіп айта ратын болса нарыты баа рылымын жне ауылшаруашылы тауарын ндірушілерді алатын пайдасын реттеуге жадай жасалынады. Бл операциялар, біріншіден, нарытаы сынысты азайтады, екіншіден - фермерлерге несие беруге мумкіндік жасайды. йткені оны клемі кепілдікке ткізілген ауылшаруашылы німіні млшерімен аныталады. Кепілдікті баа ндіруші олданып отыран бааны тменгі млшерін білдіреді.Пайда табуды е тменгі ажетті млшерін олдау шін жрдемаы дегейін анытау масатында мемлекет масатты бааны белгілеуі тиіс. Сонда ол дайындаушы йымдар арылы ауылшаруашылы тауар ндірушілері табысыны ралу кздерін де реттейді. Осылайша бааны рылу процесін мем-лекетті реттеу механизмі алыптасар еді.

Аграрлы секторда тауар ндірушілерді траты жмыс істеуі шін траты аржы-несие жйесі лі рылмаан. Банк процентіні жоары млшері аша айналымын жне ндірісті тратандыруа ммкіндік бермейді. Негізгі мселелерді бірі -бл аржы орларыны немі жетіспеуі жне ауыла тиімді несие беру механизміні жасалынбаандыы.

Республика халын азы-тлікпен жне нерксіпті шикізатпен амтамасыз ету шін жыл сайын дайындаушы, деуші, сатуіпы йымдарды жне жеіл нерксіп орындарыны тауар ндірушілерімен форвардты, фьючерстік контрактілер жасап, кепілдікті сатып алу операцияларын жзеге асыруы ажет. Сонда тауар ндірушілер алдын-ала процентсіз несие алу ммкіндігіне ие болады. йткені, форвардты операциялар - бл болашатаы німді азіргі сату баасымен контрактілі ткізу де, фьючерстік оперциялар - белгілі бір клемдегі, саладаы бола-шатаы німні контрактісін болашатаы нарыты баа негізінде сату. Алдаы жылды німін сату - бл процентсіз несие алумен атар ауылшаруашылы баалы ааздар нарын руа, траты сраныс пен німді кепілдікті ткізуге, сатып алушыларды аржы орларын тиімді жмсауына жне инфляциялы процесстерді тмендеуіне ммкіндік береді.

Агронерксіп кешеніні шаруашылык, жргізуші субъектілеріне мемлекеттік жне айматы бадарламаларда арастырылан іс-шараларды жзеге асыруы шін 5 жылды млшерге дейін уза мерзімдік несие беру тиімді болар еді. Ол шін мемлекетті аржы-несие саясатында мынадай талаптарды орындау ажет:

мемлекеттік дегейде бекітілген бадарламалара сай
аржы босату;
республикалы жне жергілікті бюджеттерді, меншік
тріне байланыссыз ксіп орындар орларыны, банктерді, дайындаушы жне ызмет крсетуші йымдарды ауылшаруашылыына жмсалатын аржыа лестік атысуы;

- жеілдікті салы салу.

Ауылшаруашылы тауар ндірушілеріні аржы жадайына сатылан німге уатылы есеп 'айырысуды саталмауы атты сер етеді. Сондытан зара есеп айырысуды баылау мерзімін бекіту керек.

Мемлекеттік салы саясатында ауыл шаруашылыына атысты жеілдікпен салы салу арылы оларды ынталанды-рухы функциясын кшейту керек, Салы салуды негізгі объектісі ретінде жалпы табысты ана алу тиімді болар еді.

Жер салыы, оны млшеріні экономикалы негізделуі аса тмен боландытан, жерді сапасы мен нім баасыны згеруін траты анытап тру ажеттігінен негізгі салыа жанама толытырушы ретінде олданылуы ммкін,

азіргі жадайда ттастай республика ауылшаруашылы ксіпорындары бойынша салытар мен тлемдерді млшері жоары болып отыр. ртурлі зерттеулер мен шетел тжірибелері крсеткеніндей салытар мен тлемдер жалпы табысты 20-25%-тінен аспауы керек. 25-50%-ті салы. млшері тек жай дайы ндірісті амтамасыз етеді, ал одан жоары болса ндірісті ысаруына келіп соады.Аграрлы салада салы салу жйесінен жол орына, т.б. трлі даму орларына аудары-латын салытар мен тлемдерді шыарып тастау жн болар еді.

Мемлекетті инвестициялы саясатына келетін болса, рылымды згерістерді жзеге асыруда шетел инвестицияла-рыны маызы зор. Ауыл шаруашылыындаы инвестициялы саясат, барлы меншік тріндегідей, ксіпорындарды материалды-техникалы базасыны сапалы жасаруын, німді деу, сатау жне ткізу базаларыны дамуын амтамасыз етуі керек болады. Ал, леуметтік салада, бюджеттік орлармен атар, шетел инвестициялары да келесі баыттарды аржыландыру шін аса ажет:

мемлекеттік маызы бар табиатты орау шаралары мен
мелиоративтік жмыстар;
жолдарды, электр уатын беру жйелеріні, магистральды
газ жне су бырларыны, телефон коммуникациясыны, ка-
нализация жйелеріні рылысы;

- ауылды денсаулык, сатау, білім беру, мдениет, бала-
баша (жне арттар йі) объектілеріні рылысы мен оларды
амтамасыз ету;

- жоары білімді мамандар дайындау, крделі ылыми зертте-
улер жргізу жне т.б.

Мемлекетті ауыл шаруашылыына атысты экспорт – импорт операцияларын реттеуінде негізгі масат ттыну нарыын то-лытыру жне леуметтік шиеленісушілікті жою. Бл баытта жаын шет елдермен брыны ндірістік жне сауда байланы-старын алпына келтіру тиімді. Сондай-а алыс шет елдермен экономикалы байланысты дамытуды да мні зор. Оны негізін сырта шыаратын внімдер райды: мал шаруашылыы бойынша – жн, ай трілері; егін шаруашылында - асты, мата, кейбір ккніс трлері. Ал сырттан алынатындарына, бірінші кезекте, ауылшаруашылы кішігірім техникасы мен технологиялар жата-ды. Мндай сырты экономикалы іс-рекеттерді жзеге асыру-да мемлекетті белсенді рлі сзсіз ажет. йткені мемлекеттік реггеусіз елімізді зор табиат байлыы пайдасыз болып, талан-таража тсетіні белгілі. Екіншіден, сырттан келінетін німдерді адааламаса ішкі тауар ндірушілерді мддесіне зиян келтіріледі. Бл жерде жалпы халыты мддесін орау масатында мемлекеттік реттеу шаралары батыл жргізілуі тиіс.

Аграрлы салада экономикалы реформаны жзеге асыру, е алдымен, басару жйесін тбегейлі згертуді ажет етеді. Мемлекеттік реттеу шараларын жзеге асыру ісінде мемлекетті жне шаруа ожаларыны функцияларын айын ажыратуды мні зор Мемлекеттік басару органдарыны функцияларын тмендегідей етіп арастыруа болар еді:

- агронерксіп кешеніні, дамуын бюджеттік аржыландыру, баа, несие, салы, инвестицидлы жне леуметтік саясат арылы реттеу;

- мемлекеттік саясат бадарламалары мен ауылшаруашылыыны ркендеу жоспарларын, нормативтік за актілерін жасап дайындау;

мемлекеттік азы-тлік орын алыптастыру;
тбегейлі ылыми-ізденіс жмыстарын йымдастыру;
ылыми-техникалы жетістіктерді енгізу;
халыаралык, экономикалы байланыстарды" реттеу;
инсиекциялы баылау;
жер орын, німді стандарттау жйесін басару;
ветеринарлы баылау.

Жалпы аграрлы атынастарды басару жуйесіндегі міндет - оларды стихиялы трде дамуына, тртіпсіздік жайлаан, басаруа келмейтін жадайа жетуіне жол бермеу болып табылады.

II – тарау Батыс азастан аумаындаы ЖШС ызметін йымдастыру жне жетілдіру

2.1 «Батыр» ЖШС-ні ызметін йымдастыру жолдары.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік «Батыр» азастан Республикасыны задылыы бойынша зады тла болып табылады. Серіктестік рылтайшысы болып ЖШС «Мирас» табылады.

Серіктестік атауы: мемлекеттік тілде ЖШС «Батыр»;

орыс тілінде ТОО «Батыр»

Серіктестікті орналасу мекен жайы: Атырау облысы, Жылыой ауданы, лсары аласы, Мнайшы кшесі. Серіктестікті іс- рекетіні мерзімі шектеусіз. «Батыр» ЖШС-ні айналысатын іс- рекетіні негізгі трлері болып: рылысты – монтажды жмыстар, материалды – техникалы амтамасыз ету, сауда жне коммерциялы іс- рекет, ізденіс – жобалау жне эксперттік жмыстар, рылысты материал, бйым жне растыру ндірісі, т.б. табылады. ЖШС «Батыр» лицензия негізінде жмыс жасайды. Мемлекеттік лицензия № 001427, мемлекеттік тіркелуге тру туралы кулігі № 3507-1915-ЖШС.

Серіктестікті жарылы капиталы 7730 мы теге . Серіктестікті жарылы капиталына салым болып аша, баалы ааздар, заттар, мліктік ы т.б табылады. Серіктестікті млкінде атысушыларды лесі жарылы капиталды 100 пайызын райды. Серіктестікті жоары органы болып ЖШС «Мирас» табылады. ЖШС «Мирас»- ты атысушысы осы ЖШС «Батыр» іс- рекетімен байланысты кез–келген сратарды абылдауа ылы. Атарушы органы болып – директор табылады. Серіктестік іс- рекетіні нтижесін, бухгалтерлік есебін, аржылы жне статистикалы есебін жргізеді. Осы іс-рекетіні нтижесі бойынша алынан таза табысы серіктестік атысушысыны шешімімен блінеді. Серіктестікті ммкін болан зияндары резервтік ор есебінен жабылады.

«Батыр» ЖШС-ні іс- рекетінен тскен табысы соы шжылды млімет бойынша жылдан-жыла тмендеген. Бл іс- рекеттерден тскен табыстары 1- кестеде крсетілген.

1 – кесте

німді (жмыс, ызмет) ндіруден тскен табыс клемі мен рылымы.

№

Іс-рекет атауы

2005 жыл

2006 жыл

2007 жыл

мы

теге

лес салмаы %

мы

теге

лес салмаы %

мы

теге

лес салмаы %

рылысты-монтажды жмыстан табыс

150419,2

30,4

146533,5

32,2

143488,8

33,6

Материалды-техникалы амтамасыз ету

111824,8

22,6

106487,08

23,4

104200,2

24,4

Ізденіс- жобалау жмысы

49480

38681,2

8,5

32028,7

7,5

Сауда жне коммерциялы іс-рекет

102918,4

20,8

87374,02

19,2

83274,7

19,5

рылысты материал, бйым жне растыру ндірісі

73725,2

14,9

68260,9

61922,25

14,5

Басалай ызметтен табыс

6432,4

1,3

7736,2

1,7

2135,25

0,5

Барлыы

494800

100

455073

100

427050

100

Е негізгі крсеткіш болып - ндірілген нім (орындалан жмыс, крсетілген ызмет) бойынша табыс клемі мен рылымы табылады. 1-кестеден кріп транымыздай, іс-рекеттерден тскен табыс ны тмендеу тенденциясы крсетіп тр. ЖШС «Батырды» рылысты-монтажды жмыстан табыс баса іс-рекеттерге араанда 33,6 пайыз жоары лес салматы крсетіп тр. Яни, оны барлы ны 2005 жылы 494800 мы тегені раса, 2007 жылы 427050 мы тегені рап тр. Сондай-а, жылдан-жыла, кейбір іс-рекеттен табыс кп тссе, кейбіреумен аз тскен. Мысалы, рылысты- монтажды жмыстан табыс жылдан-жыла тмендеген. Біра, баса ызметтерге араанда е лкен лесті осы іс-рекет алып отыр. Баса ызметтерде жылдан-жыла тскен табыс тмен. Бл, рине, ндірісте басты рлді алатын негізгі ралдара тыыз байланысты. Ксіпорынны іс-рекеті негізгі ралдарсыз алыптасуы ммкін емес «Батыр» ЖШС-ні негізгі ралдарыны клемі мен рылымын 2 – кестеден круге болады.

2 – кесте

«Батыр» ЖШС-ні негізгі ралдарыны клемі мен рылымы.

№

Негізгі ралдарды атауы

2005 жыл

2006 жыл

2007 жыл

мы

теге

лес салмаы

мы

теге

лес салмаы

мы

теге

лес салмаы

имараттар

33322

29,6

49704

37,9

53055

36,7

рылыс

3218

2,9

4314

3,3

4193

2,9

Беріліс ралдары

2441

2,2

3007

2,3

3325

2,3

Машина рал - жабдытары

31136

27,7

48933

37,3

56525

39,1

Клік ралдары

12538

11,1

18018

13,7

19661

13,6

Шаруашылы инвентарь ралы

485

0,4

525

0,4

578

0,4

ндірістік емес масаттаы нгізгі рал

29339

26,1

6683

5,1

7228

Барлы сомасы

112479

100

131184

100

144565

100

2-кестені орытындылай келе, мынадай тжырым жасауа болады: негізгі ралдарды барлы ны 2005 жыл – 112479 мы тегені раса, 2007 жылы – 144565 мы тегені рады. Бл, рине, жаа линиялы нім ндірісі бойынша игеру жне ттынуа байланысты жылдан-жыла сіп транын креміз. ЖШС «Батырды» негізгі ралдарды ішінен машина рал-жабдытардан табыс 39,1 пайыз жоары крсеткішті крсетіп тр. ш жылды негізгі ралдар ны мен лесіне талдау жасаса , кп жадайда, ндірістік масаттаы ралдар ны 2006 жылда алатын лесі баса жылдара араанда жоары болып келеді де, 2005 жылы ндірістік емес масаттаы негізгі рал ныны алатын лесі жоары. Аныталан кезе бойынша ндірістік емес масаттаы негізгі ралдар ны жылдан-жыла тез тмендеуін круге болады. Оны себебі: ксіпорынны алатын табысы кбіне ндірістік масата байланысты боландытан. Жалпы, табысты алу масатында, міндетті трде атарласып шыындар жреді. Сондытан да, аржылы нтижені рмастан брын ндіріске кеткен шыындар рамы мен клемі ажет. Оны 3-кестеден круге болады.

3 – кесте

ЖШС «Батырды» ндіріске кеткен шыындар рамы мен клемі.

№	Крсеткіштер	2005 жыл	2006 жыл	2007 жыл
		мы теге	лес салмаы %	мы теге	лес салмаы %	мы теге	лес салмаы %
1	Материалды шыындар:	396726	83,3	342056	82,4	335267	82,1
	а) шикізат, материал	282983		267247		248137
	б) отын	29400		13107		10200
	в) электр энергиясы	56698		32674		40110
	г) жмыс жне ызмет	11057		13204		12600
	д) клік шыындары	16588		15824		14020
2	Ебекаы шыындары:	65720	13,8	63725	15,8	64236	15,7
	а) ебекаы	52325		50185		49603
	б)ебекаыдан аударым	13396		13540		14633
3	Негізгі ралдарды тозуы	3395	0,7	1975	0,5	2012	0,5
4	Басалай шыындар	10272	2,2	7322	1,8	6808	1,7
	Барлы сомасы	476113	100	415078	100	408333	100

3 – кестеден крініп трандай, ндіріске кеткен шыындар рылымы мен клемі жылдан-жыла тмендеген. Бл ндірісті лдырауына байланысты болып келеді. Егер, шыынны барлы сомасы 2005 жылы 476113 мы тегені раса, ал 2007 жылы ол 408333 мы тегені раан. Яни, оны номенклатурасы бойынша шыын рамы да згерген. Нтижесі бойынша, материалды шыын ны тмендесе, ебекаыа шыындар 2006 жылдан 2007 жыла баранда аздап жоарылап, 2005 жылы айтадан клемі тмендеп кеткен. Ебекаы шыыныны былай згермелі болуы ебекаы оры млшеріне байланысты.

4 – кесте

ЖШС «Батырды» ндірісіні клемі. (мы теге)

№	Крсеткіштер	2005 жыл	2006 жыл	2007 жыл
1	Іс-рекеттен алынан табыс	494800	455073	427050
2	Негізгі ралдар ны	92479	131184	144565
	а) ндірістік	83140	124501	187200
	б) ндірістік емес	29339	6683	7365
3	Жмысшылар саны (адам)	1033	1005	1200
	Соны ішінде: ндірістік персонал саны	523	525
4	Ебекаы оры	35668	42313	43401
5	Жылды соындаы жарылы капитал млшері	7730	7730	7730

4 – кесте бойынша ЖШС «Батырды» іс-рекеттен алан табысы жылдан-жыла тмендегенін креміз. Бл ауылшаруашылы німін ндіруші, жеке сектордан келіп тсетін нім ндірісі ызметтер шін негізгі шикізатты аз болуынан. Бл табыс жеке ксіпкерлерден туындайтын конкуренция серінен де болады. Конкуренция жадайында маызды орынды жмысты сапасы алады. Ал, негізгі ралдарды ны жылдан-жыла скенін креміз. Бл негізгі ралдарды айта баалауа байланысты. Жмысшылар саны ш жылда кп згере оймаан. Орташа айлы ебекаы 2006 жылы 3014 тегені раса, 2007 жылы 2680 тегені райды. Бдан ксіпорынны орташа ебекаысы мемлекетпен кепілденген кіші ебекаыа араанда 13 пайыза жоары екенін байаймыз. Міне, осыан сай ебекаы оры 2005 жылы 35668 мы тегені раса, 2007 жылы 43401 мы тегені райтынын круге болады.

Серіктестік атысушысыны негізгі ытары:

1) Серіктестік іс-рекетінен табыс алу;

2) Серіктестік іс-рекеті туралы жне жаттары туралы апарат алу;

3) Жарымен аныталан ретте серіктестік ісін басаруа атысу;

4) Кредиторлармен есеп айырысаннан кейін алан млік блігіні нын серіктестік ликвидация жадайында алуа ылы.

Серіктестік атысушысы міндеттері:

1) рылтайшы жаттарын талап етуге,

2) Салымды мерзімінде, ретте, тсілдер млшерінде рылтайшы жатымен аралан ретте енгізуге;

3) Серіктестікті коммерциялы пиясы бар мліметін жарияламауа міндетті.

2.2 ЖШС «Батырды» экономикалы ызметін жетілдіру жолдары.

Ксіпорынны аржы жмысы –экономикалы ызметті басты блімі болып табылады.

Ксіпорынны аржы жмысыны негізгі масаты лаймалы дайы ндіріс процессін аржы ресурстармен амтамасыз ету жне блінген аражатты дрыс пайдалануына баылау жасау.

Ксіпорынны аржы жмысыны негізгі блімдері мынадай:

1. аржы жоспарлау. Бл жерде аржылы жоспарыны балансты жоспары, кіріс пен шыыс жоспары, аша озалысы жоспары,жасаталады.

2. Жабдытаушылармен есеп айырсу. Бл жерде жабдытаушылармен келісім-шарт жасаталып, олармен есеп айырсуды жргізу барысындаы ажетті жаттар толтырылады.

3. аржы органдармен есептесу. Бл жерде бюджетпен есеп айырысу бойынша, бюджеттен тыс орлармен есеп айырысу операциялары бойынша мселелер жргізіліп, жаттар толтырылады.

4. Айналым аражаттары. Бл жерде айналым аражатын пайдалану тиімділігімен айналымдылыын дету ктеру бойынша шаралар жасаталып жргізіледі.

5. Несиелендіру. Мнда несиені алу жне айтаруа байланысты есептеулер жргізіліп, жаттар толтырылады.

6. Кассалы операциялар. Мнда ксіпорындаы аржы жмысыны дрыс йымдастырылуына, оларды аржы жадайына байланысты болады

Ксіпорынны есеп саясатын алыптастыру - бл бухгалтерлік есепті жргізуді белгілі бір тсілін наты бір шаруашылы жадайында пайдалануды тртібін белгілеу.

ЖШС “Батырды“ аржылы жне ндірістік есебін, салы есебі мен ішкі аудитін йымдастыруда азастан Республикасыны задылыын есепке алады. Олара жататындар: азастан Республикасыны “бухгалтерлік есеп туралы”, “салы кодексі”, “аудиторлы ызметі туралы”, “бухгалтерлік есеп стандарты” , таы да баса задылы нормативтік актілерді жатызуа болады.

ЖШС “Батырда” бухгалтерлік есеп жмыстары енді ана компьютерлендіруге кшіріліп жатыр. аржы есебі аржылы крсеткіштерді лшеумен байланысты оларды элементтері: табыс пен шыыстар болып табылады.німді сатудан тскен тсімнен, оларды ндірістік зіндік нынан кезе шыындарын шегерген со, алан айырмасы табыс (зиян) болып есептеледі.

ндірістік масаттаы негізгі рала ндірістік емес негізгі рала араанда алатын лесі бірнеше есе жоары. Е кплесті алатын негізгі ралдар болып – клік ралдары мен машина жне рал – жабдытар табылады, ал е аз лесін басалай негізгі ралдары алып отыр

Ксіпорында аржылы жмыс бойынша жасалан лкен кзараспен арастырылады. Осы аралан жмысты барлыы ксіпорынны аржылы жадайына байланысты болады.

аржы жмысыны негізгі тапсырмасы болып табысты жоарлау жолдарын іздестіру жне рентабельділігіні жоарлауы, салымдар жне баса да шаруашылы ксіптер, аржылы органдарды алдындаы міндеттерді уаытында жне толы орындау , сонымен атар аржы органдарыны банкті жабдытаушыларды, жмысшыларды ебекаы бойынша міндетті трде уаытылы жне толы орындау міндеті, мекемелер есебінен рационалды басару, басару мен жне тлалармен, олданылан, алынан ралдар аржылы реттеу жне несиелендіру толы белгілеу, айналым орларын сатандыруды амтамасыз ету жне оларды олданылу сері, кассалы жне аржылы жне аржылы операцияларды ереже бойынша алыптастыру.

ЖШС «Батырды» шаруашылы іс-рекетіні соы масатты нтижесі болып пайда табылады. Салы жне зге де тлемдерді тлегеннен кейін ксіпорынны таза пайдасы алыптасады. Осыларды ш жылдаы млшерін білу шін аржылы нтижесінен 5-кестеден кре аламыз. Сонымен е соы крсеткіш – ЖШС «Батырды» аржылы нтижесіне тоталайы.

5 – кесте

ЖШС «Батырды» аржылы нтижесі. (мы теге)

№	Крсеткіштер	2005 жыл	2006 жыл	2007 жыл
1	німді ндіруден тскен табыс (сатудан)	438613	437613	328502
2	ндірілген німні зіндік ны	417823	356830	247849
3	німді сатудан тскен таза табыс	368434,9	367594,9	275941,7
4	Жалпы табыс	20790	80783	80653
5	Жиынты табыс	49388	10764,9	28092,7
6	Кезе шыындары	37756	80616	79755
	Соны ішінде: жалпы жне кімшілік шыындар	8370	25556	31904
7	ндіру шыындары	22276	54031	47196
8	Пайызды шыындар	-	1029	655
9	Негізгі іс-рекеттен алынан кіріс (зиян)	-16966	167	898
10	Негізгі емес іс-рекеттен алынан кіріс (зиян)	41560	-	-866
11	Салы салуа дейінгі кдімгі іс-рекеттен кіріс (зиян)	31704	167	32
12	Корпоративтік табыса салы	9511	50,1	9,6
13	Салы салудан кейінгі кдімгі іс-рекеттен кіріс (зиян)	22192,8	116,9	22,4
14	Ттенше жадайлардан алынан кіріс	-	-	-
15	Таза кіріс, пайда	22192,8	116,9	22,4

німді ндіруден тскен табыс жылдан-жыла сетінін креміз. Жалпы табысын табу шін: Жалпы табыс = німді ндіруден тскен табыс - ндірілген німні зіндік ны. Ал, німді сатудан тскен таза табысты анытау шін уелі німді ндіруден тскен табыстан С стаймыз. Яни, 438613*15% = 70178 мы теге, содан со німді сатудан тскен таза табыс = 438613 – 70178 = 368434,9 тегеге те. Жиынты табысты анытау шін = німді сатудан тскен таза табыс - німні зіндік ны = 368434,9 – 417823 = - 49388 мы тегеге те. Негізгі іс-рекеттен алынан кіріс немесе зиянды жабу шін = жалпы табыс – кезе шыындары = 20790 – 37756 = - 16966 мы тегеге те. Салы салуа дейінгі кдімгі іс-рекеттен алынан табысты анытау шін = негізгі іс-рекеттен алынан кіріс + негізгі емес іс-рекеттен алынан кіріс = - 16966 + 41560 = 31704 мы теге. Корпоративтік табыса салыты анытаймыз 31704*30% = 9511 мы теге. Салы салудан кейінгі кдімгі іс-рекеттен алынан кіріс (зиянды) табу шін 31704 – 9511 = 22192,8 мы тегені рады. Таза кіріс немесе пайданы табу шін салы салудан кейінгі кдімгі іс-рекеттен кіріс – ттенше жадайлардан алынатын кіріс = 22192,8-0 = 22192,8 мы теге.

Таза кірісті бір блігі резервтік капиталды алыптастыруа жне толытыруа аударылады. Сондай-а , таза пайда немесе кіріс ткен жылда шыан зиянды жабуа жмсалады.

2.3 Облысты агронерксіп кешені экономикасыны азіргі жадайы

Батыс азастан облысыны агронерксіп кешені айма экономикасыны біршама ірі жне маызды секторларыны бірі болып табылады. Оны негізін жалпы айматы нім нында лесі 6,2 % болатын ауыл шаруашылыы райды.

Облысты ауыл шаруашылыы бидай, арпа, ара бидай, тары, сиыр еті, ой еті жне жылы етін ндіруге мамандануда. Жалпы нім рылымында днді даылдар – 28,5%-ды, ет – 32,4%, ст – 17,4%, картоп - 2,7%, ккніс - 2,1%, жмырта -1,2%, жн - 0,7%, майлы даылдар - 0,4%, баша даылдары - 0,4%, жеміс-жидек - 0,5%, баса німдер – 13,7%-дан келеді.

Соы жылдары ауыл шаруашылыында экономикалы су байалады. 2000 жылмен салыстыранда біршама жоары арын 2002 жылы - 19,8%, 2003 жылы – 24,2% байалынды, 2004 жылы ауыл шаруашылыыны даму арыны 11,8% -а тмендеді, ал 2005 жылы 3,3% ктілуде (1 диаграмма).

1 – диаграмма

Ауыл шаруашылыы жалпы німіні 2000 жыла салыстырмалы баамен % -бен физикалы клем индексі

Ауыл шаруашылыы тауар ндірушілеріні экономикасы мен аржылы жадайыны ныаюы е алдымен, Айматы аграрлы азы-тлік бадарламасы шараларын орындау есебінен жзеге асандыын ескере кету керек. 2003 – 2005 жылдары облысты агронерксіп кешенін дамытуа 7,4 млрд. тегеден астам, соны ішінде республикалы бюджет аржысы есебінен – 5,1 млрд. теге, облысты бюджеттен – 0,7 млрд. теге, баса кздерден – 1,6 млрд. теге баытталды.

Ауыл шаруашылыы тауар ндірушілерін кктемгі-далалы жне егін жинау жмыстарын несиелендіру бойынша мемлекеттік олдау, жану-жау материалдар, минералды тыайтыштар, жоары репродукциялы тым нын субсидиялау, ауыл шаруашылыы техникаларын жаарту ауыл шаруашылыы тауар ндірушілеріні егіс алаптарын жылдан жыла сірулеріне ммкіндік берді.

2005 жылы днді даылдар алабы 2000 жылмен салыстыранда 81,9% -а сіп, 701,7 мы гектарды алды. Астыты жалпы тсіміні 2001-2004 жылдарда орташа аланда клемі 492,5 мы тонна немесе 2000 жылмен салыстыранда 62,6 % -а артты.

Сонымен атар, асты ндірісі трасыз алпында алуда, днді даылдарды німділігі ауа-райы жадайларына байланысты жыл сайын крт былып, 2002 жылы – 9,2 ц/гектарды, 2003 жылы – 10,1 ц/гектарды, 2004 жылы – 5,7 ц/гектарды, 2005 жылы – 4,0 ц/гектарды рады.

Мал шаруашылыында шошаны оспаанда, мал басы мен старды траты су тенденциясы байалады. 2004 жылы 2003 жылмен салыстыранда ірі ара мал басы - 6,3 %-а, ой мен ешкі - 5,5% -а, жылы – 2,7% -а, с - 49,4% -а сті. Жемдік астыты ымбаттауына байланысты шоша басы – 21,5% -а кеміді.

Ірі ара малды республика бойынша жалпы мал басы санындаы лес салмаы - 7,9 % -ды, шоша - 2,1% -ды, ой мен ешкі - 5% -ды, жылы – 4,5% -ды, тйе - 2,8 % -ды, с - 3,4% -ды райды.

Жнді тымды ой басыны ысаруымен байланысты жн німін азаюын оспаанда, соы ш жылда мал шаруашылыыны німі сіп келеді. 2004 жылы шаруашылытарды барлы санаттарында 66,0 мы тонна ет немесе 2003 жылды дегейінен - 103,6%, сиыр сті – 208,8 мы тонна (103,5%), жмырта - 52 млн. дана (128,9%), ой жні - 1434 тонны (82%) ндірілді.

Соы он жылдыта ауыл шаруашылыы ндірісінде мал шаруашылыы лесіні 1994 жылы 35 %-дан 2004 жылы 57% -а дейін артуымен рылымды ілгерілеушіліктер болды (2 диаграмма).

2 – диаграмма

ндіріс салалары бойынша ауыл шаруашылыыны

жалпы нім рылымы, %-бен.

сімдік шаруашылыыны лес салмаы 1994 жылы 65%-дан жне 1999 жылы 10% -а шиеленіскен жадайа дейін жетті. Бндай рылымды жылжу 1995 – 1999 жылдары (1995, 1996, 1998, 1999 жж.) жиі рашылы салдарынан болды, мал шаруашылыына араанда сімдік шаруашылыыны лдырауы айтарлытай жылдам жрді. Асты ндірісін мемлекеттік олдау ндіріс клемі мен сімдік шаруашылыы лесін 2003 жылы 48%-а дейін сіруге ммкіндік берді, 2004 жылы ол 43%-а дейін ысарды, 2005 жылы тмен німділікке байланысты одан рі 30%-а дейін тмендеу ктілуде.

2007 жылы жадай бойынша ауыл шаруашылыы ндірісінде 4,2 мы шаруа (фермерлік) ожалытарын, 352 ауыл шаруашылыы ксіпорындары мен 100 мы трындарды жеке осалы шаруашылытарын осанда 4,6 мыдай ауыл шаруашылыы рылымдары есепте бар.

Соы 10 жылда ауыл шаруашылыы ндірушілеріні рылымын талдау, АК-дегі оамды ндіріс дадарысы ауыл шаруашылыы ндірісі клемінде шаруа ожалытары мен трындарды жеке осалы шаруашылытарыны лес салмаыны суіне алып келгендігін крсетіп отыр (3 диаграмма).

3 – диаграмма

Шаруашылытар санаттары бойынша ауыл шаруашылыы німі рылымы

2005 ж.

1995 ж.

Жалпы нім рылымында трындар шаруашылытарыны лесі - 1995 жылы 32%-дан 2005 жылы 65%-а дейін, шаруа ожалытары лесі - 2%-дан 23%-а дейін артты. Ауыл шаруашылыы ксіпорындарыны лес салмаы 66%-дан 12%-а дейін ысарды.

Негізгі ндірушілер са тауарлы трындарды жеке шаруашылытары болып отыр. Олар ауыл шаруашылыы німіні жалпы клемінен 87% ет, 93% ст, 75% жмырта, 80%-дай жн, 86% картоп, 82% ккніс, 71% баша німдерін ндіреді.

Облысты азіргі ауыл шаруашылыы экономикасы жадайы ндірісті бсекеге абілеттілігіні тмендігімен сипатталады. Талдау крсеткендей, салырт даму мен тмен тиімділік жадайыны негізгі факторлары:

- аграрлы бизнесті экономикалы активті субъектілерін алыптастыру дерісіні аяталмауы. Ауыл шаруашылыы німдерін ндіру клемінде орта жне ірі шаруашылытарды лесі лкен емес жне 10%-дан арты рамайды. са тауарлы жне табии ндірісті (трындар шаруашылытары) басым болуы облысты аграрлы секторын дамытуда теріс крініс табады: ндіріске ылыми-техникалы ілгерілеу жетістіктерін енгізу, ндірістік дерістерді интенсификациялау мен механизациялау ммкіндіктері шектеледі, ауыл шаруашылыы німдеріні сапасына баылау тмендейді.

- аграрлы салада рыноктік ортаны тмендеуі жне рыноктік конъюктураны крт былуы

Ауыл шаруашылыы німдері ндірісіні рентабельділігі экономиканы баса салаларымен салыстыранда лкен емес жне жекелеген жылдары ауыл шаруашылыы німі ндірісі шыынды болады (6 кесте).

6 – кесте

2004-2007 жылдардаы ауыл шаруашылыы ксіпорындарыны рентабельдік дегейі (%-бен)

	2004ж.	2005 ж.	2006ж.	2007ж.
ауылшаруашылыы ксіпорындарыны рентабельдігі	2,4	0,3	16,8	-0,7
о.і. сімдік шаруашылыы	5,5	- 0,2	26,7	4,7
мал шаруашылыы	- 12,7	2,8	-1,0	- 4,5

Ауыл шаруашылыы жне нерксіптік німдерді баа диспаритетіні суі жаласуда, бл ауыл шаруашылыы ндірушілеріні инвестициялы ммкіндіктері мен рентабельдік дегейін одан рі тмендетеді.

- ор ммкіндігіні нашарлауы жне ауыл шаруашылыы салаларыны технологиялы артта алуы. Білікті басарушы жне жмысшы кадрлармен амтамасыздыыны нашарлауы жаласуда.

Ауыл шаруашылыы айналымынан 8 млн. га жер, соны ішінде 50 мы га суармалы жер шыарылды. Топыраты табии нарлыыны тмендеуі байалуда, немі айталанып отыран рашылы егін шаруашылыыны туекелдігін арттырып отыр. Ауыл шаруашылыы машиналарыны негізгі трлеріні ескіруі 75-80%-а жетті, мишина-трактор паркін жаартпайтын болса, 2010 жылы делетін егіс алабыны трттен бірі ысаруы ммкін.

2007 жылы жалпы айта деу салалары бойынша азыты німдер ндірісі клеміні суі тенденциясы саталуда. Таам німдеріні физикалы клеміні су индексі 2006 жыла араанда 3,7 %-ды рады (4 диаграмма).

4 – диаграмма

Таам нерксібіні ткен жылдардаы

физикалы клем индексі (%-бен)

2007 жылы 9,1 млрд. тегеге таам німдері ндірілді, бл делінетін нерксіп рылымыны 33,0%-ын жне жалпы айматы німні 3,5 %-ын рады.

н ндіру саласында 81,9 мы тонна н шыарылды, бл 2006 жылдан 7,8%-а кп, нан пісіру 7184 тоннаны немесе 0,8%-а, кондитерлік бйымдар шыару 33,0%-а сті, макарон бйымдарын жасау 1,2 мы тоннаны рады немесе 33,5%-а азайды.

Ет саласында ет жне ет німдері ндірісі 1805 тоннаны рады немесе 2006 жылдан 4%-а кп, 692 тонна шжы бйымдары (10,9%-а кп) шыарылды, ет консервілерін жасау 11,9%-а сті.

Ст саласында ірімшік жне сзбе ндірісі 559 тоннаа сті немесе 2006 жыла араанда 19,1%-а кп, сонымен бірге сары май ндірісі 2 есеге, майонез 31%-а, ст німдері 13,8 %-а, балмзда 15%-а азайды (5 диаграмма).

5 – диаграмма

2002-2004 жылдарда азы-тлік тауарларын ндіру клеміні динамикасы (тонна)

Жалпы аланда, ндірісті суіне арамастан ауыл шаруашылыы німдерін деу лесі жоары емес: асты - 24%, ет - 14,5%, ст - 5,8%, ккініс пен жеміс 1%-дан да аз. Етті, стті, ккініс пен жемісті негізгі клемі азы-тлік рыноктарында шикі жне делмеген кйінде ткізіледі.

Сонымен бірге, облысты азы-тлік рыноктарында шетелдік ндірушілер тарапынан бсекелестік жылдан-жыла сіп келеді. 2005 жылды атар – желтосаны аралыында облыса 3,2 мы тоннадан астам импортты ет німдері, ст німдері 2,3 мы тонна, майлар мен сімдік майы – 3,1 тонна, астытан делген таам німдері: н – 3,1 мы тонна, майонез – 0,4 мы тонна, балмзда – 0,5 мы тонна келіп тсті (7 кесте).

7 – кесте

2004 жылы негізгі азы-тлік німдерімен амтамасыз етілу

(мы тонна)

Аграрлы сектор трындарды з ндірісі есебінен нан німдерімен, ет, стпен толытай, картоппен - 65%, ккніспен - 86%, жмыртамен - 90%-а амтамасыз етеді.

III-Тарау. азастандаы ауылшаруашылыы кешендеріні ызметін жетілдірудегі стратегиялы баыттар.

3.1 АК салаларын ылыми амтамасыз ету жне инновциялы деулерді енгізу

Ауыл шаруашылыы ндірісіні траты суіне ол жеткізу, облысты аграрлы секторыны бсекеге абілеттілігін жне инвестициялы тартымдылыын арттыру тек ндіріске ылым мен техниканы алдыы атарлы жетістіктерін (инновоцияларды) енгізу негізінде ана ммкін.

АК-дегі ылыми зерттеулер мен инновациялы дамуларды масатты олдау, сондай-а, облысты ылыми мекемелерін Бадарламаны жзеге асырушы белсенді атысушылара жне АК йымдарымен те ылы арым-атынас субъектілеріне айналдыру жадайында ылыми техникалы ілгерілеу (ТІ) жетістіктерін зіліссіз дерісте енгізуге ол жеткізу ммкін.

Облысты аграрлы ылымы Жгір хан атындаы Батыс азастан аграрлы-техникалы университетімен жне ндіріске енгізген жадайда облысты аграрлы сектор экономикасын сапалы жаа дегейге ктеруге ммкіндік беретін, перспективалы зеттеулері бар Орал ауыл шаруашылыы тжірибе станциясымен сынылды.

Осылай, Орал ауыл шаруашылыы тжірибе станциясы Н.М.Тулайков атындаы Самара АШЗИ-мен бірігіп, Альбидум – 653 жне Лютесценс -29 жмса бидайларын будандастырудан дара тадау дісімен алынан Волгоуральская жазды бидайыны жаа перспективалы сорты шыарды. німділігі жаынан сорт Саратовская-42 стандартынан асады, онымен салыстыранда тозады аракйе мен бидайды оыр татына, рашылыа тзімді, жалпы нан пісіру баасы - 4,8 балл. Сорт 2004 жылдан бастап аудандастырылан жне аымдаы жылы олар 10 мы га алапа егілді. Келесі аудандастырулар шін Жайы – 1 арпасы, Тран 150 СВ жне Тран 170 СВ жгерісі, Мерей еркекшбі мемлекеттік сорт сынауынан теді. Станцияларда еркекшпті жергілікті селекциясыны сорттарын шыару жніндегі жмыстар жаласуда, днді даылдар сорттарын сынау жргізіледі, днді даылдарды (сафлор, рапс) жне кп жылды шптерді сіру технологиялары жасалынды.

ндіріске енгізу масатында: днді даылдарды сіруді ылал ор сатау технологияларын олдану, ра дала аймаы жадайында траты ауыл шаруашылыы ндірісін амтамасыз ететін далалы ауыспалы егістерді трлі схемаларыны тиімділігі, картопты жеке тріні тым шаруашылыы, кшетсіз даылдар негізінде интеркалярлы оспалармен алма кшеттерін сіру ммкіндігі, кшім жылысы тымын сатау жне жетілдіру, ала шетіндегі айматарда ст ндірісі технологиясын жасау жне жетілдіру, герефорд тымдарыны асыл тымды жне тауарлы німі йретілуде.

Жгір хан атындаы БАТУ-ні инновациялы-консалтингілік орталыы емдеу-сауытыру шараларыны диагностикасына, йымдастыруа жне ткізуге, ауыл шаруашылыы малдарыны селекциялы-асыл тымды жоспарын растыруа ылыми-практикалы кмек крсетеді, орталыта селекция жне тым шаруашылыы, сімдіктерді орау жне карантині, ветеринарлар дайындау жне айта дайындау бойынша біліктілігін арттыру курстары жргізіледі.

Проблемалар:

Сонымен атар, ауыл шаруашылыын ылыми амтамасыз етуде проблемалар бар, олара жататындар: агронерксіптік кешен саласында ылыми зерттеу тжірибелік растыру жмыстарын аржыландыру дегейіні жеткіліксіз болуы, ылыми-зерттеу йымдарыны нашар материалды-техникалы базасы, ылыми мекемелерді тмен инновациялы ызметі.

Бндай зара рекетті йымдастыру жне аржыландыру шін мемлекет тарапынан ажетті кмек жо.

Шаралар:

Бадарлама 2006-2010 жылдар аралыындаы кезеде тмендегідей негізгі баыттар бойынша мемлекеттік олдауды біратар шаралары жзеге асырылатындыынан шыып отыр:

дамыан елдер дегейіне жетуге аграрлы ылымды аржыландыруды кеземен арттыру;

бастапы зеттеулерден бастап жне ылыми-технологиялы зерттеулерді нерксіптік жзеге асырумен, соны ішінде, ндіріске ылыми зерттеулерді енгізу механизмін жасаумен аяталатын ылыми-инновациялы дерісті барлы тізбегін наты институциональды амтамасыз ету;

агронерксіптік ндірісті шешуші баыттарына зерттеулерді шоырландыру, елімізді леуметтік –экономикалы дамуына жне лемдік ылым дамуыны тенденцияларына сйкес,

АК-ні басым баыттары бойынша берік жне олданбалы зерттеу бадарламаларын алыптастыру жне жзеге асыру;

3.2 АК-ін кадрлы амтамасыз ету

азіргі уаытта АК-ні ауыл шаруашылыы ксіпорындарын барлы дегейдегі білікті мамандармен амтамасыз ету жадайы те иын болып отыр, бл ндіріске ойылып отыран, дайындау дегейі азіргі заманы талаптара сйкес келетін, АК-ді басару кадрларымен жне мамандарымен амтамасыз ету ажеттігін ояды.

Облысты 4046 ауыл шаруашылыы ксіпорындарыны ішінде тек 440-ы ана білікті кадрлармен амтамасыз етілген, оларда 1006 маман жмыс жасайды, соны ішінде 342 агроном, 328 мал дрігері, 36 инженер-механиктер бар.

Облысты АК шін кадрлар мен мамандарды дайындаумен 12 ксіптік мектеп, 2 колледж жне 1 жоары оу орны (Жгір хан атындаы БАТУ) айналысады. Оларда 3210, оны ішінде ксіптік мектептерде – 2479, колледждерде - 731 адам оытылады. Оыту ауыл шаруашылыы профиліні 30 мамандыы мен 21 ксібі бойынша жргізіледі.

Проблемалар:

Ауылды ксіптік мектептерді оыту-материалды базасы нашар, оыту мектептерінде оулытар (оулытар мен методикалы ралдар), жаа технологияларды пайдалану жне практикалы дайындытан ту шін базалы ксіпорындар жо деп айтуа болады.

Оу орындарына 12700 га ауыл шаруашылыы жерлері бекітілген, оны 4900 га егістік жне 7800 га пішендіктер мен жайылымдар, р трлі лгідегі 59 тракторлар, 36 автокліктер мен 12 комбайндар бар.

азіргі ауыл шаруашылыы машиналары мен техникаларыны паркі ескірген, ксіптік мектептерді (лицейлер) азіргі заманы ауыл шаруашылыы техникаларымен нашар жабдыталуы жастарды аграрлы профилді мамандытары мен жмысшы ксіптерін игеруге тартуды тежеуші факторы болып табылады.

Шаралар:

азастан Республикасыны 2006-2010 жылдара арналан агронерксіптік кешенін траты дамытуды Тжырымдамасына сйкес АК ажеттілігін азіргі заманы талаптара сйкес келетін, тмендегідей мамандытар бойынша білікті мамандармен амтамасыз ету жоспарлануда:

жоары білімді: ауыл шаруашылыы ндірісіні инженер-механигі, агротехникалы сервис инженер-механигі, инженер-гидротехник, инженер-технолог (ет, ст, астыты деу бойынша, тері, макорон, кондитер бйымдарын деу бойынша), азы-тлік німдеріні инженер-механигі, агроном-тымшы жне т.б.

орта ксіптік білімді: ауыл шаруашылыы техникасыны ызмет крсету жне жндеу бойынша техник-механигі, ауыл шаруашылыы ндірісін механизациялау бойынша техник-механигі, техник-электрик, техник-гидромелиоратор, азы-тлік німдеріні технологы (ет, ст німдеріні, ккніс консервілеріні, астыты деу бойынша, тері, макорон, кондитер бйымдарын деу бойынша, сімдік майы ндірісі бойынша) жне т.б. Барлыы 232 арнайы орта білімді мамандарды дайындау жоспарлануда. Сондай-а азастанны дниежзілік сауда йымына кірер алдында німді стандарттау жне сертификациялау бойынша мамандарды дайындау жоспарлануда. Барлыы 803, оны ішінде 2006 жылы – 214, 2007 жылы – 151, 2008-2010 жылдары - 146 мамандарды дайындау жоспарлануда.

Жмысшы кадрларды дайындау масатында Бадарламада 2006-2007 жылдары Бкейорда жне аратбе аудандарында 2 жаа ксіптік мектеп ашу, ауыл шаруашылыы профиліндегі жмысшы кадрларды дайындайтын ксіптік мектептерге жаа ауыл шаруашылыы техникаларын, машиналар мен жабдытарын сатып алуа аржы блу арастырылуда.

Бадарлама шараларында барлы дегейдегі аграрлы білім беретін мекемелерде оытуды мерзімділігі мен агронерксіптік кешен ажеттілігін ескере отырып, басшы жмысшыларды, мамандар мен жмысшы кадрларды ксіби айта дайындау клемін лайту жне біліктілігін арттыру арастырылуда. Жыл сайын 900-ден аз емес кадрларды біліктілін арттыру жоспарлануда.

3.3 Облысты агронерксіптік кешенін ажетті ресурстар мен оларды аржыландыру кздері

Облысты агронерксіптік кешенін траты дамыту жне осы Бадарламада арастырылан масаттара жету тек бадарлама шараларын белгіленген клемде аржыландыру жадайында ана ммкін. Барлы ммкін кздерден аржы тартып алмай, ауыл шаруашылыы мекемелерін за мерзімді жне орташа мерзімді несиелендіру шін жадайлар жасап алмай, аграрлы ндіріске ылыми-негізделген технологиялар мен инновацияларды енгізу ммкін емес (45 кесте).

45 кесте

Бадарламаны іс-шараларын аржыландыру клемі

№	Іс – шара	Болжалан шыыстар (млн. теге)	аржыландыру кздері
		2006	2007	2008	2009	2010
1	АК субъектілері шін ауыл шаруашылыы німдерін айта ндеу жнінде ауыл шаруашылыы техникасы, технологиялы жабды, арнайы техника, жабды лизингісін йымдастыру	530	540	550	560	570	Республикалы бюджет
		57,2	117,2	124,3	131,1	165,2	Баса кздерден
2	Ке ауымды егістік жне жинау техникасын шыару шін инвестициялар тарту	330					Баса кздерден
3	Ауылды ксіптік мектептер мен лицейлер шін азіргі заманы техника жне жабдытар сатып алу				40	40	Облысты бюджет
4	Кктемгі далалы жне егін жинау жмыстарын жргізу шін ажетті тауарлы- материалды ндылытарды (ЖЖМ) нын субсидиялау	150,9	150,9	150,9	150,9	150,9	Республикалы бюджет трансферттер
5	Ауыл шаруашылыы даылдарыны тым шаруашылыын дамыту (бірегей жне элиттік тымдар)	15,4	15,4	15,4	15,4	15,4	Республикалы бюджет трансферттер
6	Отанды ауыл шаруашылыы тауар ндірушілеріне сатылан тымдарды 1 репродукциясыны нын ішінара арзандату	-	-	-	40,8	43	Облысты бюджет
7	ндірілетін ауыл шаруашылыы даылдарыны німділігі мен сапасын ктеруді олдау (минералды тыайтыштарды субсидиялау)	9,0	9,2	9,4	9,8	10	Республикалы бюджет трансферттер
8	Асыл тымды мал шаруашылыын дамытуды олдау	39,9	40,3	40,7	41,1	41,5	Республикалы бюджет трансферттер
9	Ауыл шаруашылыы тауар ндірушілеріне су жеткізу жніндегі ызметтер нын субсидиялау	23,6	25,2	25,2	30	30	Республикалы бюджет трансферттер
10	Жерлерді агрохимиялы зерттеу жргізу	9,0	9,0	9,0	9,0	9,0	Республикалы бюджет
11	Ауыл шаруашылыы даылдарыны сорттарын сынау	3,8	3,8	3,8	3,8	3,8	Республикалы бюджет
12	Асыл тымды мал шаруашылыын олдау (жоары классты асыл тымды малдарын сатып алуды, стауды йымдастыру жне ндірісті кеейтуге сімтал тлін сіру)	28,1	29,8	31,6	33,5	35,5	Облысты бюджет
13	Ст-тауарлы фермаларын руа несие блу	48,5	98	97	150	200	Облысты бюджет
14	Мемлекеттік олдан рытандыру пункттеріні ызметін йымдастыру	-	-	-	26,4	31,7	Облысты бюджет
15	Жануарлар мен старды ауруларын диагностикалы зерттеулер жнінде іс- шараларды орындау	21,2	22,2	23,4	24,5	25,7	Республикалы бюджет
16	Ауыл шаруашылыы жануарлары мен старыны аса ауіпті ауруларына арсы крес жніндегі эпизотикалы арсы іс – шараларды орындау	71	74,6	78,2	82,2	86,3	Республикалы бюджет
17	Мемлекеттік мал сою пункттерін (аладарын) ашу	39	39	39	39	39	Республикалы бюджет
18	Мемлекеттік мал орымдарын йымдастыру	45	45	45	45	45	Ауданды бюджет
№	Іс – шара	Болжалан шыыстар (млн. теге)	аржыландыру кздері
		2006	2007	2008	2009	2010
19	Отанды тауар ндірушілеріне арзандатылан тым улаыштар мен гербицидтер сатып алуа мемлекеттік олдау крсету	2,4	2,4	2,4	2,4	2,4	Республикалы бюджет
20	Аса ауіпті зиянды организмдерге арсы крес жргізу	192,9	218	215,8	215,8	215,8	Республикалы бюджет
21	Зиянды жне аса ауіпті организмдерді дамуы мен таралуына баылау жргізу	52,6	62,5	57,5	57,5	57,5	Республикалы бюджет
22	Карантиндік зиянкестерді сімдіктер ауруларыны жне арам шптерді таралу ошатарын табу, ошауландыру жне жою жнінде іс-шараларды жргізу	23,5	24,3	24,3	24,3	24,3	Республикалы бюджет
23	Арнайы оймалар (орымдар) салу жне тыйым салынан рі ажетке жарамсыз пестицидтерді, сондай-а пайдаланылан пестицидтерден босаан тыларды кмуді йымдастыру	-	-	-	6,0	6,0	Облысты бюджет
24	Тымды жне отырызылатын материалды сортты жне егістік сапасыны сараптамасын жргізу	5,2	5,2	5,2	5,2	5,2	Республикалы бюджет
25	Асты абылдау ксіпорындарында асты абылдау кезінде баылау сынамаларыны сараптамасын йымдастыру	-	-	-	4,2	4,2	Облысты бюджет
26	Халыаралы стандарттар талаптарына сйкестігіне карай ндірісті сертификаттауа баыттылан ауыл шаруашылыы німін кайта деу жніндегі ксіпорындарды шыыстарын ішінара субсидиялау	3,2	16,0	24,0	24,0	24,0	Республикалы бюджет
27	Коммуналды ауыл шаруашылы рыногыны жарылы капиталын алыптастыруа	-	-	-	10	10	Орал аласы бюджеті
28	«Мал німдері корпорациясы» арылы дайындау инфрарылымын ру жолымен мал шаруашылыы німін ндіру, айта ндеуді жне сатуды олдау	100	100	100	100	100	Республикалы бюджет
29	Картоп – ккніс оймаларын айта жаарту	1,5	2,0	3,0	3,0	3,0	Облысты бюджет
30	«Аграрлы кредиттік корпорациясы» А-ны жарылы капиталын лайту арылы ауылды несие серіктестіктеріні желісін кеейту жне олара кредит беру	800	900	950	1000	1050	Республикалы бюджет
31	Ауыл ксіпкерлігін олдау жне шаын кредит беру жолымен ауыл халыны табысын арттыру	60	70	80	90	100	Республикалы бюджет
32	айта деу ксіпорындарыны айналымдаы аражаттын толытыруа екінші дегейдегі банк кредит ресурстарын тарту	250	300	350	400	450	Баса кздерден
33	Ауыл шаруашылы тауар ндірушілерін кктемгі - далалы жне егін жинау жмыстарын жргізуі кезінде негізгі жне айналымдаы аражатты сатып алуа несиелендіру	300	350	400			Республикалы бюджет
34	Агронерксіп субъекталарын несиелендіру кезінде сыйаы ставкасын теу	-	-	-	61	61	Облысты бюджет
35	Жрмеке-крме іс- шараларын ткізуді йымдастыру	-	-	-	2,0	2,0	Облысты бюджет
36	Ет деу ксіпорнын ру				370		Баса кздерден
37	Ст ндеу зауытын ру			450			Баса кздерден
	Жиыны			450	370
	Барлыы	3212,9	3270,0	3905,1	3807,9	3657,4
	с.і республикалы бюджет	2452,6	2678,0	2804,2	2484,9	2560,8
	жергілікті бюджет	78,1	129,8	131,6	366,9	426,4
	ауданды жне Орал аласы бюджеттері	45	45	45	55	55
	баса кздер	637,2	417,2	924,3	901,1	615,2

Бадарлама шараларын жзеге асыру шін жалпы ажетті аржы 17853,3 млн. тегені райды. Бадарламаны аржыландыру рылымында е лкен лес салматы республикалы бюджет аржысы – 12980,5 млн.теге (72,7%), жергілікті бюджет – 1377,8 млн.теге (7,7 %), баса кздер – 3495,0 млн. теге (19,6 %) алады.

Бадарлама аясындаы аржыландыру рылымы тмендегідей (6диаграмма).

6 – диаграмма

Республикалы бюджет есебінен аржыландыру

2006-2010 жылдары облысты АК дамытуа республикалы бюджеттен тартылатын аржы-12980,5 млн. тегені райды. аржы ресурстары: агронерксіптік кешенді техникалы айта жабдытауа - 2750,0 млн. теге, сімдік шаруашылыын траты дамытуа - 322,4 млн. теге, мал шаруашылыын дамытуа - 203,5 млн. теге, ветеринарлы ауіпсіздікке - 704,3 млн, теге, фитосанитарлы ауіпсіздікке - 1478,6 млн. теге, нім сапасын баылауа - 117,2 млн. теге, ауыл шаруашылыы німін ткізу инфрарылымын дамытуа - 500 млн. теге, АК аржылы инфрарылымына - 6904,5 млн. теге баытталынатын болады.

Жергілікті бюджет есебінен аржыландыру

2006-2010 жылдары Бадарламаны жзеге асыруа облысты бюджет аржысынан 1377,8 млн. теге блінетін болады, оны ішінде бірінші репродукциялы тым баасыны бір блігін арзандатуа – 83,8 млн. теге, асыл тымды мал шаруашылыын олдауа – 158,8 млн. теге, ст-тауарлы фермаларын йымдастыруа – 593,5 млн. теге, олдан рытандыруа – 58,1 млн. теге, ксіптік мектептерді материалды-техникалы базасын ныайтуа - 80 млн. теге, АК асты абылдау кезінде баылау сынамаларын сараптауды йымдастыруа – 8,4 млн. теге, ккніс оймаларын айта жаартуа - 12,5 млн. теге несие, кктемгі- далалы жне егін жинау жмыстарын несиелендіру кезінде сыйаы ставкасын теуге - 122 млн. теге, крме-жрмеке шараларын ткізуге -4,0 млн. теге, арнайы оймаларды (орымдарды) салуа жне тыйым салынан жне жарамсыз пестицидтерді, жне олардан босаан тыларды йымдастыруа-12,0 млн. теге б лу жоспарлануда.

225 млн. теге сомасындаы ауданды бюджет аржысы мал орымдарын йымдастыруа, бдан баса Орал аласы бюджетінен - 20 млн. теге коммуналды ауыл шаруашылыы рыногын жарылы орын лайтуа баытталынатын болады.

Баса кздерден аржыландыру

2006-2010 жылдары Бадарлама шеберінде баса кздерден 3495,0 млн. теге клемінде несие тарту кзделіп отыр.

Бл аржыларды ішінде техника жне технологиялы жабдытар сатып алу лизингісі 595 млн.тегені, айта ндеу ксіпорындарыны айналымдаы аражатты толытыруа коммерциялы банктер несиелері - 1750 млн.тегені, ауыл шаруашылыы техникаларын шыару бойынша инновациалы жобаларды жзеге асыруа инвестиция - 330 млн.тегені, ет ндеу ксіпорынны жне ст зауыты рылысы бойынша инвестициялы жобаларды жзеге асыруа несие - 820 млн. тегені райды

орытынды жне сыныстар

Жалпы німдер клемі бойынша, республикадаы ауыл шаруашылы ксіпорыдары шаын клемді ндіріспен сипатталады. Нарыты атынастара кшу кезіндегі ауыл шаруашылыы ндірісіні экономикалы тиімділігі ажетті дегейде емес, сондытан бл саланы экономикалы ахуалы немі жан-жаты талдауды ажет етеді.

«Батыр» ЖШС-ні айналысатын іс- рекетіні негізгі трлері болып: рылысты – монтажды жмыстар, материалды – техникалы амтамасыз ету, сауда жне коммерциялы іс- рекет, ізденіс – жобалау жне эксперттік жмыстар, рылысты материал, бйым жне растыру ндірісі, т.б. табылады.

3 – кестеден крініп трандай, ндіріске кеткен шыындар рылымы мен клемі жылдан-жыла тмендеген. Бл ндірісті лдырауына байланысты болып келеді. Егер, шыынны барлы сомасы 2003 жылы 476113 мы тегені раса, ал 2005 жылы ол 408333 мы тегені раан. Яни, оны номенклатурасы бойынша шыын рамы да згерген. Нтижесі бойынша, материалды шыын ны тмендесе, ебекаыа шыындар 2004 жылдан 2005 жыла баранда аздап жоарылап, 2003 жылы айтадан клемі тмендеп кеткен. Ебекаы шыыныны былай згермелі болуы ебекаы оры млшеріне байланысты.

Мемлекеттік аграрлы азы-тлік бадарламасын жзеге асыру шеберіндегі мемлекеттік шараларды іске асыру жобалары жасалды. азіргі кезде АК рісінде 2000 астам стандарттар жне техникалы жадайлар ызмет еткенімен, оларды 80% астамы 2005 жылдан брын абылданандар,

3000 нормативтік актілер азіргі талаптара сай емес, олар айта арауды талап етеді.

Техникалы сервисті сенімді рі сапалы йымдастыру шін мыналар ажет: техникалы ралдар рыногы, ызмет крсету рыногы, сыным мен сраныма толы туелділікті амту, ызмет крсету сапасына йымды - экономикалы жне ыты кепілдік.

Сервистік жмысты ауыл шаруашылы ксіпорындарыны здері немесе арнаулы жндеу ксіпорындары жне даярлаушы-зауыттарда атаратын болады.

Дегенмен, кейбір болжамдар бойынша, егер тама нерксібі ірі отанды жне шетелдік инвестициялар обьектілеріне ккніс пен жеміс-жидектер нерксіптік трге арналып, жаа жне модернизацияланан ксіпорындар тарапынан делуге тсуі артатыны аны.

АК жйесінде мліметте жинауды арнаулы сапасы ретінде стратегиялы маркетингтік талдау жзеге асырылатын болады.

Пайдаланылан дебиеттер тізімі

1. Назарбаев Н.А. Стратегия-2030.- М.,1997 г.

2. Программа развития сельскохозяйственного производства на 2000-2002 годы. Республиканское совещание работников агропромышленного комплекса (8 февраля 2000 г., г.Астана). // Панорама № 6.- 11 февраля 2000 г.

3. Айтуганов Б. Развитие агропромышленного комплекса. –

Транзитная экономика, 1998 г.

4. Баймухамедова Г. Сущность, содержание и функции рынка, средств производства и услуг в условиях рыночной экономики.// Вестник с-х науки Казахстана № 8.- 2003 г.

5. Баймуратов У.Б. Национальное экономическая система.-Алматы: ылым, 2000 ж.

6. Гиззатова А.И. Дифференцияция регионов Казахстана по уровню беспеченности продовольственными ресурсами.-М.: НИИЭСХ, 2002 г.

7. Калиев Г.А. Законодательное обеспечение развития АПК в Казахстане. // Вестник с/х науки Казахстана № 5.- 2003 г.

8. Сейтбеков Л.С. Приоритеты научно-технической политики АПК Казахстана. // Вестник с-х науки Казахстана №10.-2003 г.

9. Мадиев Г. Тенденции развития сельхоз формирований. // Вестник с-х науки Казахстана №3.- 2004 г.

10 .Тлеубергенова А. азастан республикасы ауыл шаруашылыы экономикасында азіргі кезде алыптасан проблемалар. Актуальные проблемы экономики Западного Казахстана. АПК и социальная сфера в условиях рынка: Тезисы международной научно-практической конференций. - Орал: ЗКГУ,2001г.

11.Шомкекова Б. Ксіпкерлікті дамыту мселелері. // аржы-аражат № 8-9.- 1999 ж.

12.Регионы Казахстана, 2002. Статистический сборник/Под ред. А.А.Смайлова.- Алматы, 2002 г.

1З.Казахстан и его регионы. // Ежеквартальный журнал №1.-2003.Г.

14. А.Б. Оспанов. аза ауыл шаруашылыын механикаландыру жне электендіру ылыми-зерттеу институтыны елімізді агроинженерлік ылымын дамытудаы ролі.// Жаршы 2003 ж №10.

15.Л.С.Сейтпеков азастан агрондірістік кешенін ылыми- техникалы амтамассыздандыруды басты баыттары.// Жаршы 2003 ж №9.

16.А.К.Крішбаев. азастан Республикасындаы асты ндірісіні жай-кйі жне проблемалары.//Жаршы 2003 ж №11.

17. А.А. Колашников, М.М. Мсекенов. Ауыл шаруашылыты азіргі жадайда егін суару ресурстарын немдеу. // Жаршы 2004 ж. № 8

18. А. Машев. Ауыл шаруашылыы ндірісіні экономикалы тиімділігін арттыруды ілімдік негіздері.2003 ж. №5.

19. Н. Я. Коваленко. Экономика сельского хозяйства. Курс лекций Москва 1998 г.

20. Казахстан и его регионы.// Ежеквартальный журнал № 1-2003 г

21. М. Н. Малыш. // Аграрная экономика. Учебник. Санк-Петербург 2002 г.

22. Н. А. Попов. Экономика сельского хозяйства. Учебник. Москва 1999 г.

23. . Е. баев, Ж. О. Ихданов, А. Ш. Крібай. Аграрлы сектор экономикасы мемлекеттік реттеу мселелері. (Оу ралы) Алматы «Экономика» 1997 ж.

24. Ескараев. О. К. « Агропромышленная интеграция: проблемы, перестройка». Алматы, « Кайнар», 1998 г.

25. Еспаев. С. С. «Углубление аграрной реформы: проблемы, пути и механизм реализаций», КазГосИНТИ Алматы 1995 г.

26. . Р. Президентіні Жарлыы, за кші бар «Жер туаралы» // Егемен азастан, 11 атар 1996 ж.

27. Медеубеков . . «азастан агронерксібі: экономикасын йымдастыру жне басару». айнар, Алматы, 1990 ж.

нім	ндіріс	лтты норма бойынша ажеттілік	алды (+), Жетіспеушілік(-)
нан німдері	276,9	170	106,9
картоп	32,7	50,2	- 17,5
ккніс	31,6	36,5	- 4,9
баша даылдары	14,0	14,8	- 0,8
ет (сойылан салмата)	32,3	31,3	1,0
ст	208,8	208,0	0,4
жмырта, млн. дана	51,9	57,7	- 5,8

1994 ж.

азастанны ауылшаруашылыы кешеніні даму баыттары