Мониторинг туралы жалпы мліметтер. Негізгі міндеттері. Мониторинг жйесіні блок- сызбасы

1-дріс. Мониторинг туралы жалпы мліметтер. Негізгі міндеттері. Мониторинг жйесіні блок- сызбасы.

Экологиялы мониторинг - антропогендік факторлар серінен оршаан орта жадайыны,биосфера компоненттеріні згеруін баылау, баа беру жне болжау жйесі. Сонымен, мониторинг – табии орта кйін болжау мен баалауды, баылауды жй коршаан орта сапасын баскармайды, біра оршаан ортаны орады инженерлік дістерін жасау мен осындай басаруа ажетті млеметтерді даярлайды. Мониторинг тек жеке аудандарды ана емес, сонымен атар бкіл жер шарында амтиды (глобальді мониторинг). Нтижелі баа мен болжамды амтамасыз ету шін, мониторингті рамында ластану кздеріне, табии ортаны ластануына жне осы ластану серлеріне жасалатын баылаулар болу керек.

Мониторинг ымы ке ымда экономикада, нерксіпте, жне баса да баылаулар жргізілетін салаларда олданылады. ылыми оулытара бл ым Стокгольмдегі Б-ны йымдастыруымен (маусым, 1972 ж.) ткен оршаан ортаны орау жніндегі конферениядан кейін енді. азіргі тада мониторинг ымы негізгі ш трлі жмыстардан тратын оршаан табии ортаны баылау жйелері ретінде арастырылады:

оршаан ортаны жадайын жйелі трде баылау.
табии жне антропогендік факторларды серінен табиатта болуы ммкін згерістерді болжау.
оршаан орта жадайын ретке келтіру шараларын басару.

Баылайтын обьектілерді ерекшелігіне, тріне жне баылау дістеріне байланысты мониторингті бірнеше трлерін ажыратады, Мысалы:

Жргізу дістері бойынша мониторингті мынадай трлері бар:

биологиялы (биоиндикаторлар кмегімен);
дистанционды (авиациялы жне космосты);
аналитикалы (химиялы жне физико-химиялы талдау).

Баылау обьектілері бойынша:

оршаан ортаны жеке компоненттері мониторингі (топыра, су, ауа);
биологиялы мониторинг (сімдіктер жне жануарлар дниесі).

Мониторингті негізгі масаттары мен міндеттері тмендегі кестеде крсетілген.

оршаан орта жадайы мониторингіні масаттары мен міндеттері

оршаан орта жадайы мониторингі
Міндеті	Масаты
Баылау	Анытау	Баалау	Болжау	Шешім абылдау	Жетілдіру
оршаан орта жадайыны згеруі	адам іс-рекеті арасында оршаан орта жадайыны згеруіне алып келетін себептері	адам іс-рекеті серін анытап, згерісгерді баылау	оршаан орта жадайында болатын згерісгер	адамны теріс іс-рекеті нтижесіндегі зардаптарды жою	оршаан орта мен оам арасындаы тиімді атынастар стратегиясы

Сонымен, мониторингті технология процестерін алгоритм трінде былай бейнелеуге болады:

лшеу

талдау

сипаттау

моделдеу

дрыс жолын тадау.

Ic-рекеттерді мндай алгоритмі оршаан ортаны кез-келген мониторингіне тн.

Экологтар шін негізгі мынадай мониторинг трлері бар:

Биологиялы мониторинг

- биологиялы орталардаы (организмдерде, биоценоздарда) табии жне антропогендік процестерді баылау (ауыр металдарды, пестицидтерді жинаталуы). Мндай мониторинг тіршілікті оршаан орта компоненттерімен зара барлы байланысын амтиды.

Базалы мониторинг

- жалпыбиосфералы, яни, тек азіргі кездегі ана емес, жаын аралытаы 50-100 жыл ішінде болатын негізінен табии былыстарды баылау.

Биосфералы мониторинг

- биосферадаы згерістерді: атмосфераны шадануы, лемдік су балансы, лемдік мхитты ластануы, рлы пен мхиттаы биологиялы німні згеруі жне т.б. аламды дегейде баылау.

Биоэкологиялы мониторинг

- табии ортаны жадайын оны адам денсаулыына сері трысынан баылау. Адамны тыныс-тіршілігін крсететін крсеткіштер - ауруа шырауы, туылуы, мір сру затыы жне т.б. олданылады.

Геоэкологиялы мониторинг

- табии экожйелердегі згерістерді баылау. Географиялы стационарлы баылауларды жйелеріне сйене отырып, экожйелерді биологиялы німділігі, здігінен тазаруа абілеттілігі, заттарды шекті ммкін концентрациясы крсеткіштері олданылады.

Дистанционды мониторинг

- бл авиациялы жне космосты мониторингті жиынтыы. Кейде бл ыма, крсеткіштері апараттарды жинау орталыына беріліп отыратын, адам аяы басуы иын жерлердегі приборлар арылы алыстан апараттарды беру дістерін (радио, спутник) де жатызады.

Теіздерді ластануы мониторингі

- теіздер мен мхиттардаы суды сапасын білу масатында апараттар алу шін оларды жадайын болжау, баалау жне баылау жйесі. Бл теіз су ресурстарын немді пайдалануа жне оларды ластанудан орау шараларын жргізуге ажет.

рлытаы суларды ластануы мониторингі

- су ресурстарын немді пайдалану жне оларды ластанудан, рап кетуден орау шараларын жргізу шін рлытаы суларды жадайы туралы апараттар алу масатында болжау, баалау жне баылау жйесі. Су сапасыны крсеткіштеріне -температура, минералдану, рН, тсі, еріген оттегі, дмі, ауыр металдар, мнай німдері, фенолдар, пестицидтер жне е бастысы натрий, калий, кальций, магний, хлор, сульфат, карбонат, нитрат иондары жатады.

Ластаушы кздер мониторингі

- ластаушы кздер арылы су обьектілеріне, атмосфералы ауаа, топыраа блінген заттарды млшерін жне ластану дегейін болжау, баалау жне баылау жйесі.

Айматы мониторинг

- антропогендік серге шыраан лкен нерксіп орындары, алалар жне оларды айналасындаы айматар биосферасы туралы апарат алу шін баылау.

Классификациядаы мониторингтерді дегейіне сйкес - халыаралы жне айма аралы басару дегейлері аламды дегейлермен байланыста болуы, ал лтты - айматы дегеймен байланыста болуы керек.

Экологиялы мониторинг жйесінде биологиялы мониторингті, яни, экожйені биотикалы рамы мониторингі ерекше роль атарады. Биологиялы мониторинг - бл оршаан табии ортаны жадайын тірі организмдер кмегімен баылау. Биологиялы мониторингті негізгі дісі - биоиндикация, антропогендік факторлара байланысты биотадаы кез-келген згерістерді есепке алып отыру.

Адамзат рекетіні сер етуі астында биосфера кйіні згерісін анытау шін баылау жйесі ажет. Мндай жйені азіргі уаытта мониторинг деп атау абылданан. Мониторингті рамына ызметті келесі негізгі баыттары кіреді:

оршаан табии ортаа сере ететін факторлара жне оны кйіне баылау жасау;
Табии ортаны наты кйін баалау;
Табии орта кйіні дамуын болжау жне осы дамуды баалау

Бгінде антропогендік згерістер мониторингі жйесіні рылымынанытау шін оны бірнеше блоктара екі блу арылы дрыс адам жасалып отыр, яни “баылаулар”, “наты кйін баалау”, “кйді болжау”, “болжанатын кйді баалау”, блоктары лі кнге дейін олданылатын геофизикалы ызметтері осындай сызба бойынша жасалан.

“Баылаулар “ жне “Кйді болжау” блоктары бір-бірімен тыыз байланысты, йткені оршаан орта кйін болжау оны азіргі кездеп кш туралы апарат колда бар кезде ана ммкін болады (тікелей байланыс). Болжам жасау, бір жаынан, табии орта куйін згеру задылытарын білуде, осы кйді сандык есептеу ммкіндіктері мен сызбасынын болуын мезейді, екіннші жаынан болжамны баыты айтарлытай шамада бакылау торабыны крамы мен крылымын анытау кажет (кері байланыс).

Баылау немесе болжам нтижесінде алынан, табии орта кйін сипаттайтын мліметтер адамзат ерекетіні ай саласында колданылуына байланысты баалануы керек (арнайы тадалан немесе жасалан критерийлер кмегімен). Баалау, біржаынан, сер етулерден болан шыынды анытаса, келесі жаынан - адам рекеті шін оптимальді жадайларды талдау, іс жзіндегі экологиялык резервтерді аныктауды крсетеді. Осы тектес баалауларда оршаан табии ортаа тсетін шекті жктелімні ммкін болатын мндері есептеледі.

Табии ортаны кйі туралы жне оны згеру тенденциясы туралы мліметтер табиатты корау шараларын жасауда негіз болады жне экономиканы дамытуды жоспарлаанда ескеріледі.

Суретте мониторингті коршаан табии орта кйін баскару жуйесіндей орны керсетілген. Сызбада энергетикалык жэне акпараттык аындар шартты трде осылган.

Биосфера элементі Б кйіні денгейімен бірге (А) куйіні серіне шырай отырып,

Сурет. 2. Мониторингті коршаан орта кйін басару жйесіндегі орны езшщ кйін ауыстырады.

(Б -> Б').

Мониторинг жйесіні кмегімен (М) осы згерісті “фотографиясы” шыады, ал бастапкы кй мумкіндіктері бойынша мліметтерді жалпылануы, азіргі кездегі жне болжанатын кйді баасы мен талдауы жзеге асырылады. Осы апарат негізінде ылыми-техникалы кадамдар (Н) мен экономикалык мумкіндіктер (Э) дегейіне байланысты, экологиялык-экономиалык баалауларды ескере отырып, антропогендк есер етулерді токтауы немесе шектелуі бойынша, биосфера элементіні ары карай “емделуі” немесе профилактикалык беріктігі бойынша шаралар колданылады. Сонымен атар, жоарыда аталан адамдарды комбинациясы да ммкін болады.

Мониторинг туралы жалпы мліметтер. Негізгі міндеттері. Мониторинг жйесіні блок- сызбасы