АЗА ЕРТЕГІЛЕРІНДЕГІ РЕАЛИЙЛАРДЫ АУДАРЫЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Жоспар
КІРІСПЕ..................................................................................................................3
1.РЕАЛИЙЛАР ЛИНГВИСТИКАЛЫ БЫЛЫС РЕТІНДЕ
1.1 Реалийларды мні мен анытамасы................................................................
1.2 Реалия сздерді термин сздерден ерекшелігі.............................................
1.3 Реалийларды жеткізу тсілдеріні классификациясы.....................................
21. АЗА ЕРТЕГІЛЕРІНДЕГІ РЕАЛИЙЛАРДЫ АУДАРЫЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
2.1 Реалийларды аударуда кездесетін иыншылытар........................................
2.1Кркем шыармада реалийларды олдану ерекшеліктері............................
2.2 аза ертегілерін аылшын тіліне аударуда реалия сздеріні жеткізілу тсілдері....................................................................................................................
ОРЫТЫНДЫ.........................................................................................................
ОЛДАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.............................................................
КІРІСПЕ
Бл жмыс аза ертегілерін аылшын тіліне аударудаы реалий сздерді аударылу ерекшелігін арастыруа арналан. Аударма барысында аудармашылар жиі кездесетін маызды мселелерді бірі тпнса тіліндегі кейбір элементтерді аударма тіліне сай келетін баламасыны болмауы.
Бл алдымен баламасыз лексиканы жне бастапы тілдегі реалия сздерді білдіреді.
Бл тілдік бірліктерді отанды та, шетел де алымдармен зерттелгенін атап айтуы жн. Болгарлы аударматанушылар С. Влахов пен С. Флорин реалия сздерді екі тілде бір біріне сай келмейтін баламасыз лексиканы жеке тобы ретінде зерттеген. Осы зерттеушілер Л.Н. Соболев, Г.В. Чернов, Г.В. Шатков, А.Е. Супрун сияты алымдарды жмыстарын атап теді. С. Влахов пен С. Флорин осындай «аударылмайтын» элементтерге жарты асыр брын назарларын аударды.Реалийларды толы сипаты, жіктелуі мен аударылу тсілдері берілген «Аудармада аударылмайтындар» кітабы жары крді.аза алымдарыны ішінен реалийлара анытама беріп, оларды классификациясын сынан Ж.Жаыпов пен Р. Срсенбаев.
Таырыпты зектілігі: Реалийларды жаратылысы, типтері мен оларды аудару тсілдері мселелері лі кнге дейін толы зерттелмегенінде креміз.лтты-табаланан лексиканы шет тіліне дрыс аударылып, яни маынасы баса тілді тсілдері арылы иын берілетін бірліктер аиаттыы туралы білімді кеейтеді.аза лтты ертегілеріні рамдас блігі болып табылатын реалийлар мселесі ерекше ызыушылыа ие.Дегенмен шет тіліне аударылан аза ертегілері саусапен санарлытай,берілген зерттеу жмысыны зектілігі де осыан негізделген.
Курсты жмысты масаты: Реалия сздерді лексикалы бірліктерді жеке бір тобы ретінде алып,оларды аза ертегілерін аударуда шет тіліне жеткізілу жолдарын арастыру.
Курсты жмысты міндеті:
- Реалия сздерге тсінік беріп ,оларды терминдер мен лакуналардан айырмашылыын арастыру;
- Реалийларды негізгі тсілдеріні классификациясын ;
- Аударма тіліне жеткізілу жолдарын крсету.
Зерттеу нысаны : аза ертегілеріндегі реалия сздерді шет тіліне жеткізілу ерекшеліктері.
Зерттеу пні: Реалия сздерді аударуды негізгі тсілдері.
Курсты жмысты рылымы: Жмыс кіріспеден, екі блімнен, орытындыдан жне олданылан дебиеттер тізімінен трады. Блімдерді атауы, рылымы жне мазмны жмысты таырыбына, масатына жне міндеттеріне сйкес келеді.
Апаратты базасы: Дереккздер ретінде кітаптарды отанды жне шетелдік лгілері, ылыми ебектер, реалия жайлы жазылан зерттемелер мен ылыми негіздері арастырылатын зерттеу ебектері жне аылшын тіліне аударылан аза лтты ертегілірі пайдаланылды.
1. РЕАЛИЙЛАР ЛИНГВИСТИКАЛЫ БЫЛЫС РЕТІНДЕ
1.1 Реалийларды мні мен анытамасы.
Лингвистикалы былыс ретінде реалийлар баламасыз лексиканы рамына кіреді.Баламасыз лексика аударма теориясында те крделі, аудару барысында кп ебекті талап ететіндігі бізге айын. Осыны білген орыс алымы Соболев те «Егер аударуа келмейтін сздер жайлы айтар болса, бан реалийді на зі жарын мысал » екендігін айтан болатын.
Аударма барысында аудармашы кездесетін негізгі мселе,тпнса тіліндегі жеке бірліктерді аударма тіліне сйкес келетін маыналарыны болмауы. Л.С. Бархударов лексикалы бірліктер мен семантикалы йлесімділікті барлы типтерін 3 негізгі тарауа бледі :
1. Толы йлесімділік ;
2. Жартылай йлесімділік;
3. йлесімділікті жотыы . [Бархударов Л.С. Язык и перевод.]
Бір тілдегі лексикалы бірліктерді келесі бір тілді сздіктерінде млдем кездеспеген жадайда ана баламасыз лексика ымы абылданады.Бл терминді Е.М. Верещагин имен В.Г. Костомаров енгізген болатын. Баламасыз лексикаа «бір лтты зіне ана трмысты,материалды, рухани мдениетінде ана олданылатын, баса елді мдениетінде де,тілінде де кездеспейтін тіпті баса тілге аударуа келмейтін бір сзбен айтанда,баса тілде млдем баламасы кездеспейтін » сздер жатады.»[Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура: Лингвострановедение в преподавании русского языка как иностранного. М.: Русский язык 1983г] И. Левый реалия сздерді «аудармашыны азабы» деп атаан. Біра бл оларды млдем аударуа келмейді дегенді білдірмейді .А. В. Федоров «баса тілге аударылмайтын сз жо, яни, берілген тілді кп таралан сз тіркестерімен сипатталмайтыны жо» деген пікір айтады .Біра бл оларды млдем аударуа келмейді дегенді білдірмейді. В. Федоров «баса тілге аударылмайтын сз жо, яни, берілген тілді кп таралан сз тіркестерімен сипатталмайтыны жо» деген пікір айтады [19, б. 198] лтты реалияны білдіретін сздерді кпшілік олданып жрген шарттар да бар.Тпнсада берілген зат атаулары мен оны образдарын дрыс жеткізу тпнсада бейнеленген болмыс туралы білімді керек етеді.Соы кезде аударматануда елтанудаы сияты, «фонды білім» деген ым алыптасты.[Ж.А.Жаыпов]
Фонды білім – бл «баса елді,баса лтты мір бейнесіні наыз крінісіні жиынтыы» [ Федоров А.В. Основы общей теории перевода. М.: Высшая школа, 1983 ]Оырмандар аударылан шыарманы рбір блшегіне диін ынуы шін сол ел жайлы фонды білімі болан жн. Фонды білімні бл блігіне реалия сздер жатады.Лингвистикада реалия жайлы бірнеше анытамалар бар.
«Реалия» сзі – латын (realis, -e, кпше трі realia- «зат, нрсе») сын есіміні кпше трінен шыан. Сйкес лексикалы категориялар ыпалыны серінен (орыс жне болгар тілдерінде) зат есімге айналды. Онымен (негізінен филология мтіндерінде) материалды трде болып тран немесе болан, кптеген жадайларда маынасы жаынан «мір» ымымен затты, нрсені байланыстырады; мысалы, «европалы (оамды) мірді реалиялары». Сздік анытамаларына сйкес – бл «материалды мдениетті кез келген заты», «классикалы грамматикада бл осы тілде бейнелеу кзарас тарапынан осы елдегі мемлекеттік рылым, осы халыты тарихы, мдениеті, осы ана тілін білетін адамдарды атынастары жне т.б. р трлі факторлар», «сзді атаулы маынасы шін негіз болан материалды мдениетті заттары» [28, б. 283].
А. В. Федоров реалияны тпнсаны сзі ретінде анытайды. «Ол тек ана айматы былысты білдіретін, баса халыты трмысында жне тсінігінде болмайтын нрсе» [19, б. 283].Г.Д. Томахинны анытамасы бойынша реалия – бл «белгілі бір лтты мдениетіндегі рухани,тарихи факторларды білдіретін сздер. Жне де лтты фольклорлы кейіпкерлерді,мифологиялы дние танымды білдіретін сздер. [ Томахин Г.Д. Реалии в языке и культуре//ИЯШ., 1997 г.] Дегенмен бізді зерттеулеріміз болгарлы алымдар С. Влахов мен С. Флоринні анытамасы толыырак деп тапты.«Реалия – белгілі бір халыты трмысты мірін сипаттайтын (мдениет,леуметтік жне тарихи даму жадайы) заттар мен былыстар атауы.Бл сздер сол елді тарихи бояуын бейнелейтін келесі бір аудару тілінде наты баламасы жо,сондытанда ерекше жеткізілу тсілдерін талап ететін сздер». [ Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. М.: Международные отношения, 1986 г. ]. « Аударма барысында екі елді тілдері ана емес, мтіндері,мдениеттері мен сол мтіндегі жадайлары да арама арсы болып келеді. [ Родионова Л.З., Левит Д.С. Роль фразеологических средств и фоновых знаний в повышении общеобразовательного уровня//Язык и культура: библиографический аспект проблемы. Уфа: РИО Госкомиздата БАССР, 1990 г.]«Жйе сияты мдениеттер де зіні рамына тілді осып алады.». [ Языкова Е.В. Интерпретация текста и проблемы художественного перевода//Язык и культура: библиографический аспект проблемы. Уфа: РИО Госкомиздата БАССР, 1990 г.] Реалия сздер кез келген тілде кездеседі, олардды зіне тн лтты бояуы бар.
Г.Д Томахинні ойынша тілдерді салыстыру барысында баса тілдік реалиялар мен формаларды арасындаы сйкессіздіктерді атап крсетуге болады. Баса тілдік реалиялар сйкессіздігі келесі жадайларда байалынады:
1.Реалия тек бір тіл тобына ана тн ал екінші топта бл сздер кездеспейдію М/лы: Drugstore (AE), the chemist’s (BE) – дріхана.[Томахин Г.Д. Реалии-американизмы. М.: Высшая школа, 1988 г.]
2.Реалия екі тілдік топа да тн, біра оларды біреуінде реалия ерекше крсетілген. М/лы: Clover leaf (AE) – машинаны ш баытта ашылу жолдары. ТомахинГ.Д. Реалии в языке и культуре//ИЯШ.- 1997 г.]
3.ртрлі ортада сас функциялар трлі реалиялармен беріледі. М/лы: hot dog (AE) – тоаш нан, soda fountain (AE) – кафе – балмзда
4. сас реалиялар ртрлі болады. М/лы: cuckoo’s cell – ккекті шырылдауы (орыстарды сенімдерінде енді анша мір среміз дегенді білдірсе, американдытарды сенімдерінде трмыс ру тойына дейін ыза анша жыл бар дегенді білдіреді) Баса тілдік формаларды сйкессіздігі аударма тіліне ене отырып трліше болып келеді.Бл реалиялар сйлемде септеу жне трге байланысты — згеріп отырады, ал аландары жіктелмейтін категорияларды олданылады.
Реалия сздерде тіл мен мдениет арасында жаынды крініс табады: материалды жне рухани мірде жаа реалия сздерді пайда болуы тілімізде олара сай келетін сзді пайда болуына септігін тигізеді.Реалияны ерекшелігі оны сиппаттайтын элементтерінде.
Как языковое явление, наиболее тесно связанное с культурой, эти лексические единицы быстро реагируют на все изменения в развитии общества; оам дамуына сер ететін лексикалы бірліктер тілдік былыс сияты мдениетпен тыыз байланысты.Оларды арасынан неологизмдерді,тарихи сздерді, архаизмдерді рашан бліп арастыруа болады.Оларды райсысы аудармада жеке бір тсілді керек етеді.
Реалия сздерді термин сздерден ерекшеліктері
Алашы кезекте реалия сздерді терминдермен састыы бірден кзге тседі.Баса лексикалы бірліктерден терминдерді лкен айырмашылыы терминдер наты анытамалы ымды,былысты білдіреді.бір ана маынаны білдіреді жне синонимдері болмайды,оларды ішінде маыналары жаынан тарихи шектеулер де кездеседі.Бларды барлыы реалий сздерде де кездеседі.Бірата реалия сздер баламасыз лексикаа ал, термин сздер аударма тіліне сай баламалары бар негізгі тілдік бірлікке жатады.
Терминдер ылыми дебиеттер мен зерттеулерде олданылады.Ал реалия сздерді кп блігі кркем дебиеттермен тыыз байланысты.ылыми мтіндерде реалийлар жай ана сйлемдер ызметін атарады.[Тмхн 1988 г] Реалия сздер табии жолмен халыты сз жасау нерінен туындайды. [Т88 г.] Терминдер заттарды атын білдіріп,осы заттарды тарауы арылы кеінен олданылады ал реалия сздер сол пайда болан елді мдениетінде, тілінде траты орын алады.Термин сздер кшейтпелі немесе серлі емес,ал керісінше реалия сздерге осы белгілер ие.
Бл туралы С. Влахов пен С. Флорин терминдер аудару тілінде баламасы бар лексикалы бірліктерге жатады,ал реалия сздер жоарыда айтып кеткеніміздей баламасыз лексикалы бірліктерге жатады.Жне реалия сздерді кптеген блігі кркем дебиетке жатады. Ол рбір елді зіндік лтты тіл жйеселді лтты тіл жйесінде ерекше орын алады.Ал терминдер белгілі бір лта тиесілі емес,олар жалпылай олданылады.Реалия рашанда пайда болан елге тиесілі.Терминдерден ерекшелігі олар баса тілге аударыланда з шыу тегінен аутымай зге тілге аударылу барысында ерекше аударманы олдануды талап етеді.Кейде халыаралы дегейде олданылатын реалия сздер де болады.Дегенмен оны реалия сздерден ажыратуа болады.
Реалия сздер терминдерден здеріні шыу тегіне байланысты да ажыратылады. [Секирин П.В, 1990 г.]Реалия сздерді терминдерден ерекшелегіні маыздылыын 1958 жылы Г. В. Чернов крсетті.1) жалпы олданысы яни бастапы тілде сйлеушілерге таныстыы жне баса тілде сйлеушілерге жаттыы 2) (В. П. Берков)
Реалийларды жеткізу тсілдеріні классификациясы
Реалия сздерді беретін маынасына арай, бірнеше топа бліп арастыруа болады.Олар тарихи сздер, этномдени сздер жне т.б.
Осыан байланысты реалийларды жеткізу тсілдеріні ртрлі классификациясы бар.
1) С.И. Влахова пен С.П. Флорина классификасы бойынша :
Баса алымдара араанда С.И. Влахова пен С.П. Флорин классификасы аны. Олар зата байланысты, уаыта байланысты, мекенге байланысты таырыпты топа бліп крсетті.
Реалия сздерді затты классификассиясына заттар мен былыстар жатады. Жне затты маынасына байланысты таыда ш топа блінеді:
Географиялы реалия сздерге, жер-су аттар: табиат былыстары, белгілі бір жерді мекендейтін жануарлар мен сімдіктер трлері жатады. Этнографиялы реалия сздерге, халыты мдениетіне жататын сздер,блар дет-рып, дстр,діни ызметтер жатады.
Уаыт а байланысты реалия сздер тарихи жне заманауи болып блінеді.
Тарихи реалия сздер белгілі бір дуірмен немесе леуметтік топпен байланысты болып келеді.Олара тарихи оиалар, жаттар,саяси,діни жне леуметтік топтар жатады. азіргі кезде лкен маыза ие тарихи реалия сздер бар, оларды аудару те иын болып келеді.Тарихи реалия сздер азіргі реалия сздерге арсы болады.Заманауи реалия сздер азіргі тілдерде олданылады да азіргі кездегі ымдарды атайды. Г.Д. Томахин заманауи реалийлар мен тарихи реалийларды тарихи сздер мен жаа сздер сияты бледі: «Кнерген сздер – жиі олданыса тспейтін реалия сздер, ал Неологизмдер- азіргі кезде туындаан реалия сздер» [Томахин 1988: 8].
Реалия сздерді жергілікті классификациясы бір немесе екі тіл ішінде арастырылады. Егер бір тілді арастырса, мнда зіндік реалия сздер немесе баса тілдік реалия сздер деп алып араса болады. Баса тілдік реалия сздер з ішінде таы да екіге блінеді:
- лтты реалия сздер- барлы елге белгілі реалия сздер;
- Жергілікті реалия сздер-бір ана тілге немесе диалектіге байланысты;
- Микро жергілікті реалия сздер –белгілі бір шаын аумаа тиісті,осы аума ішінен шыпайды мысалы: ала немесе село.
Екі тілде реалия сздерді баса тілге жат, біра ,бір тілге ана тиесілі зіндік реалия сздер деп арастырса болады.Бірнеше тілдерді арастыра отырып реалия сздерді бір аумаа тиесілі, ауданды немесе барлы халыты лексикасына кірген біра з бояуын сатап алан интернационалды деп блуге болады.
С.И. Влахов пен С.П. Флориннен кейін И.С. Алексеева те реалия сздерді жадайлары туралы айтады. Ситуациялы реалии сздер дстрге,халыты дет-рпына, осы тілде сйлеушілерге жне т.б жадайлара байланысты болып келеді.
Ситуативті реалия сздерге мысал ретінде имылмен крсететін тілдік, халыты мысалдарды алып арауа болады. Ситуативті реалия сздерді білмеу мтінні маынасыны брмалануына немесе мтінді тсінбей, екі трлі ойды стануа алп келеді.Баса реалия сздерге араанда ситуативті реалия сздер ерекше аударманы талап етеді. Аудармашыны міндеті осы реалия сздерді танып, оырмандара жеткізу жне тсіндіру.
2) Классификация Д. Томахинні классификациясы:
Бл классификация бойынша реалия сздерді ш топа бліп арастырамыз.
- Ономастикалы реалия сздер
- Географиялы (топонимдер)
- Антропонимдер
3) В.С. Виноградов классификациясы бойынша :
В.С. Виноградов басаша классификацияны сынады.Виноградов мны
« бір лта немесе бір халыа тиесілі сол халыты тілінде ана олданылатын деуметтік-мдени сздер деп арастырады.» [Виноградов 1978: 87].Ол реалия сздерді келесідей топа бледі:
- трмысты реалия сздер (й-жй, киім-кешек,тама,ебек трлері ,лтты валюта белгілері, лшем бірліктері, музыкалы аспаптар,лтты би тобы,лттыбелгілер мен ойындар);
Этнографиялы жне мифологиялы реалия (этникалы жне леуметтік былыстар, Тірі,аыз болан орындар т.б);
Табии лем реалия сздері(животные, растения, ландшафт, пейзаж);
реалии государственно-административного устройства и общественной жизни (административные единицы и государственные институты, общественные организации, партии; промышленные и аграрные предприятия, торговые заведения; основные воинские и полицейские подразделения и чины; гражданские должности и профессии, титулы и звания);
ономастические реалии (антропонимы, топонимы, имена литературных героев, названия компаний, музеев, театров, ресторанов и т.п.);
ассоциативные реалии (вегетативные символы, анималистские символы, цветовая символика, фольклорные, исторические, литературно-книжные аллюзии и языковые аллюзии).
О том, что реалии могут нести определенную фоновую информацию, говорит также Г.Д. Томахин. При этом он выделяет коннотативные и денотативные реалии, причем эти два вида противопоставляются друг другу. Денотативные реалии - это лексические единицы, семантическая структура которых целиком заполнена фоновой лексической информацией. Коннотативные реалии обозначают простые понятия и вместе с тем выражают их смысловые и эмоциональные оттенки. Коннотативные реалии находят свое материализованное выражение в компонентах значений слов, в оттенках значений слов, в эмоционально-экспрессивных обертонах, во внутренней форме слова. К коннотативным реалиям могут относиться:
) слова, выступающие в качестве символов, например цвета, животные, растения;
) фольклорные, литературные, исторические аллюзии, они содержат намеки на образ жизни, черты характера литературных и фольклорных персонажей, на исторические события, мифы, предания;
) языковые аллюзии, указывающие на какую-либо пословицу, поговорку, крылатую фразу.
.2.4 Классификация реалий по языковой форме
Необходимо также сказать о том, что реалии могут классифицироваться по языковой форме. Реалии могут быть выражены отдельными словами, сокращениями, словосочетаниями, предложениями. Особую трудность для понимания представляют названия, которые принято употреблять в сокращенном виде. Реалии-аббревиатуры представляют собой номинативное сочетание, объединенное в одном слове, например колхоз, УВД. Форму сокращения часто имеют реалии, относящиеся к языку средств массовой информации, политической и военной лексике.
К реалиям-предложениям относятся, как правило, устойчивые выражения, которые содержат в себе слова, обозначающие реалии. Реалиями могут быть фразеологизмы, пословицы, поговорки, крылатые выражения, которые могут быть поняты только в данной лингвокультуре.
АЗА ЕРТЕГІЛЕРІНДЕГІ РЕАЛИЙЛАРДЫ АУДАРЫЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ