Басару есебiне кiрiспе

Таырып 1. Басару есебiне кiрiспе

1. Басару есебiнi мнi, масаты жне ызметi

2. Басару процесiнi моделi

3. Баскару жне аржылы есеп жйелерiнi салыстырмалы сиппатамасы

4. Басару есебіні негізгі элементтері

1. Басару есебiнi мнi, масаты жне ызметтерi

Басару есебіні дербес оу пні ретінде пайда болуы Американды бухгалтерлер ассоциациясыны (American Accounting Association) тлектерге бухгалтер – талдаушы квалификациясын беріп, басару есебі бойынша диплом алу жнінде 1972 жылы зірлеген бадарламасымен байланысты. Бл жыл бухгалтерлік есепті аржы жне басару есебі болып, ресми трде блінуін айындады.

Отанды экономикада басару есебін жаа былыс трінде арау ателік болар. Бухгалтерлік ызметті атаратын жмысы совет кіметіні кейінгі жылдармен салыстырып араанда, 20-30 жылдарды басында едуір кеірек болан. Сол заманны бухгалтері есептік те, сондай-а жоспарлы – талдамалы жмыстармен де айналысан.

Басару есебін алыптастыру мен дамытуда епті адам болып, ксіпорынны жалпы бухгалтериялы ызметінен калькуциялы (басару) бухгалтерияны блу ажет болады. Екі дербес бухгалтерияны (аржылы жне басару) ру е алдымен ндірісті лаюымен, оны шоырландыруды суімен, капиталды орталытандырумен, ірі компанияларды румен, сондай-а оларда коммерциялы пияларды сатау ажеттілігімен байланысты болып келеді.

Басару есебі жйесіні мні р трлі дегейдегі ксіпорынны басарушыларыны басару шешімдерді абылдауы шін, ажет клемде сезімталды трысынан жинаталан апараттардан трады.

Осыдан басару есебіні негізгі масаты тмендегiлерден трады:

басарушыа жедел басарушылы шешімді абылдауда апаратты кмек крсету;
ксіпорынны экономикалы тиімділігін баылау, жоспарлау жне болжау;
баа белгілеу шін базалы негізін жасау;
ксіпорынны дамуын е тиімді жолдарын тадау.

Басару есебіні атаратын ызметтері атарына мыналарды жатызуа болады:

жедел басарушылы шешімді абылдау жне баылау, басарулы барлы дегейлерінде аымдаы жоспарлау шін ажет апаратпен амтамасыз ету;
басару дегейлері мен бірдей дегейдегі р трлі рылымды блімшелер арасындаы ішкі байланысты ралы болатын апараттарды алыптастыру;
масата ол жеткузіде жалпы ксіпорында жне блімшелерді ішкі ызметіні нтижелерін баалау жне жедел баылау;
ызметті (іс-рекетті) наты нтижесін баалау мен талдау негізінде болашата ксіпорынны дамуын йлестіру жне перспективті жоспарлау.

Ксіпорынны жалпы басару жйесіне жататын жоспарлау, баылау, ынталандыру сияты функцияларын орындауа атысты мліметтерді бухгалтер-талдаушы (бухгалтер-менеджер) дайындайды.

Басару есебiнi пнi болып ксiпорындарды жалпы жне оны жекелеген рылымды блiмшелерiндегi ндiрiстiк ызметi болып табылады.

Басару есебiнде р трлi дiстер мен тсiлдер олданады:

аржылы есептi дiсiнi элементтерi (жаттау, тгелдеу, екi жаты жазу, топтастыру, жинатау, есеп беру);
жоспарлы-экономикалы талдау тсiлi;
индекстiк дiс;
математикалы дiс.

Басару есебiнде басты назар жауапкершiлiк орталытарына – басшылар басаратын рылымды блiмшеге, яни оларды жмысыны нтижелерiне жауап беретiндерге аударылады. Бл кезде блiмшенi басшысыны жауапкершiлiк саласына ол наты сер ететiн шыындар мен тсiмдердi крсеткiштерi кiредi. Жауапкершiлiк орталытары мынадай ажыратылады:

шыындар орталыы;
тсiмдер орталыы;
табыстар (пайда) орталыы.

Басару есебін, аржылы есеппен де, ндірістік есеппен де тедестіруге болмайды.

Басару есебі интегралданан есеп ретінде ол ндіріс шыындарын есептейді, талдайды, жіктейді, баылайды жне жоспарлайды. Сондытан оны масаты ндіріс шыындарын азайту, табысты лайту жне тиімді нім рылымын алыптастыру болып табылады.

Е бастысы, басару есебіні негізі болып калькуляциялау мен шыындар жніндегі апараттарды жинатап, йымдастыру болып табылады.

Басару есебіні алыптасуы, деп жазады Карпова Т.П. ол калькуциялы есепті базасында (негізінде) алыптасан.

зіні мазмнды рі крделі ебегінде Друри К. екі терминні екеуінде те жиі синоним ретінде пайдаланады. Мселен, Друри К. оны келесідей оймен тжырымдайды: “ндірістік есеп деп нім запастарыны нын баалау шін ндірістік шыындар туралы мліметтер жиынтыын тсіндірді”, ал “басару есебі” термині шешім абылдау, жоспарлау, баылау жне реттеу сияты басарушылы сипаттаы іс-рекеттерді жзеге асыру шін ажет апараттарды дайындауды білдіреді.

2. Басару процесiнi моделi

Басару есебiн дррыс ынуды ажеттi жадайы, шешiм абылдау процесiн жете тсiну болып табылады.

1-суретте шешімді абылдау процесіні моделі жне лгісі крсетілген. Бастапы бес кезеі шешімді абылдау мен жоспарлауды процесін крсетеді. Осыны ішінде жоспарлау негізінен шешімді абылдаудаы іс рекетті баламалы варианттарын тадауда е лкен роль атарады. Соы екі кезе тадап алынган баламалы варианттарын жзеге асыру масатымен, наты крсеткіштерді тзету мен баалаудан алыптасатын тікелей басару процесін крсетеді.

Жоспарлау процесі Баылау жне реттеу процесі		1. Масаттарды анытау (негізгі баыт)

		2. Іс-рекетті баламалы варианттарын іздеу (стратегия)

		3. Мліметтерді деу жолымен іс-рекетті баламалы варианттары жнінде мліметтерді жинау

		4. Іс-рекетті варианттарын тадау

		5. Шешім абылдау


		6. Наты жне жоспарлы нтижелерді салыстыру

		7. Жоспардан ауытуларды жою бойынша шаралар абылдау

1-сурет. Басару процесiнi моделi

Тап осы масат шін ай сайын бухгалтер – талдаушы менеджерге есеп беріп отыруы керек, атап айтса:

шыарылан німні статистикасы;
ндіріс пен айналым шыындарын есептеу;
шыын есебіні ртрлі сызбасы (схемасы) бойынша аржылы нтижені есептеу (шыару);
жабу сомасын (маржиналды табысын) есептеу;
рентабельды пен тімділік крсеткіштерін есептеу;
ор озалысыны статистикасы;
аша аынын есептеу;
инвестицияны есебін шыару т.б.

3. Баскару жне аржылы есеп жйелерiнi салыстырмалы сипаттамасы

1-кесте

аржы есебі	Басару есебі
1. Апаратты негізгі ттынушылары
Акция иелері жне кредиторлар (наты жне потенциалды), жабдыктаушылар, сатып алушылар, салык службалары мен бюджеттен тыс корларды кілдері, ксіпорында ызмет етушілер, мемлекет.	Шаруашылы субъектісіні менеджерлері, ызметкер, бухгалтерлер, яни блімшелерді оса аланда шаруашылы субъектісіні басарушылы персоналы.
2. Акпаратты арналымы (не шін пайдаланатындыы туралы)
Бухгалтерлік апаратты сырты пайдаланатындар шін (баланс, табыс жне шыыс туралы есеп беру, аша озалысы туралы есеп беру).	Кезедік жоспарлау мен баылау масаттары шін, сондай-а стандаррты емес жадайдарда шешім абылдау шін жне йымдастыру саясатын тадау шін де ажет. Субъектіні басарушылы рамы шін оны ызметіне атысты кез келген акпарат те маызды, тіптен ол есепті объектісі ме немесе жо па, сандык баалауа жата ма немесе жо па деген мселелерден туелсіз трде болуымен маызды. Ішкі басаруды йымдастыру шін, субъект алан табыстар мен ндірістік шыындар туралы апараттарды ндеу мен з уаытында жинауды, тиімді камтамасыз етуді дербес шешуі керек.
3. Акпараттарды жинау масаты
Крделі аржы туралы (акцияны стаушылар) млімет; алан міндеттемелерді тлеу абілеттілігі (кредиторлар, ссудалы капитал иелері); декларацияланан табыс, крделі аржыны жмсалу клемі туралы, мліктерге есептелген салытар, жалакы тлеу абілетілігі туралы млімет (жалдамалы жмысшылар) жне т.б.	Шаруашылы субъектіні (басшыны) аржылы жадайы туралы млімет, німні зіндік нын анытау шін зіндік ны туралы млімет, жоспарлау шін сметалар, аымдаы жедел есеп берулер, ыса мерзімдік шешімдерді абылдау шін болатын шыындар туралы есеп беру, сату баалары, ндіріс шыындары, сраныс, бсекелестік абілеттілігі, тауарды рентабельділігі мен баса шешім абылдау шін (барлы аталан апараттар менеджерлер шін ажет) мліметтер.
4. Реглементеу дегейі
аржы есебін жргізу нормативі жаттар мен заа сйкес регламенттеледі, бухгалтерлік есеп жйесіндегі барлы жазулар шоттарды классификациясына сай келуі керек. Жне міндетті трде аржы есебін жргізу керек. Міндетті мліметтерді брмалаандар мен есеп беру мерзімін сатамаандар жауапкершілікке тартылады.	ндірістік есепті жргізу шаруашылы субъектіні р айсысы шін міндетті болып табылады. йткені калькуляциялаусыз, аржылы есеп беруді жасауа болмайды, барлы алан жадайларда басару есебі кімшілікті еркіне жне оларды шешіміне туелді болып келеді. Ал калькуляциялау дістемесі алдын ала шаруашылыты р айсысыны есептік саясатында регламенттеледі. азастанда орындалатын ндірістік есептік едуір блігі – бл аржылы есеп жйесіні жанама нім. Замен арастылан басару есебіне наты талаптар батыста да, азастанда да жо.
5. Апаратты арналымы (не шін пайдаланатындыы туралы)
Жалпыабылданып стандарталан есеп аидаларына: есептеу, тсініктілігі, мнділігі, маыздылыы, длділігі, шыншылдыы, аякталуы, сатыы, салыстырмалыы, жйелігі т.б. жатады.	Басару есебі есептік нормативтері мен зандылы талаптарына сай келе бермейді, сондытан біршама туелсіз трыда йым-дастырылады. Басару есебіні аидасы шешімді абылдауда пайдалы апараттар беретін ережелер мен тсілдерді тадауда айындалады. Басаша айтанда, нормалар мен шектеулер жо. Басару есебі кп жадайда исына жне тжірибеге немесе жалпы олданатын аидалара негізделген. Осы трыда басару есебіні орталытан-дырылмааны туралы айтуа болады.
6. Есепті жргізуді масаты
аржы есебіні масаты – аржылы жаттарды жасау, аржылы есеп беру, яни осы соны дайын болысымен, масата олы жеткен болып саналады. Бас кітапа кіргізілген барлы шоттар бойынша алдытар мліметтері атал трде аржылы есеп беруде крсетіледі.	Басару есебіні масаты - зіндік ішкі жоспарлау, басару жне баылауды амтамасыз ету. Мнда басару есебі німге араанда, масата жетелейті рал болып табылады.
7. олданылатын лшегіштер
Брімізге белгілі, аржы есебі лтты валютада – азастан тегесімен жргізіледі. Шетел валюталарымен операциялар операцияны жасаан дата бойынша Р лтты банкі бекіткен баамды олданумен азастанды тегемен есептелінеді.	Басару есебінде ашалай да, ашасыз да лшегіштер олданылады – оларды тиімділігіне байланысты. Ке трде: дана, метр, тонна, литр т.б. сияты натуралды крсеткіштер олданылады.
8. Шыындарды топтастыру
Шыындар элементтері бойынша топтастырылады. Элемент деп ндіріске кеткен бірыай шыын трлері тсіндіріледі. Элементтер бойынша шыындарды топтастыру, мына сратара жауап береді: есепті кезеде ндіріске не жмсалады? Біра айда жне неге аражатты жмсаланы ескерілмейді. Меншік нысанына туелсіз барлы шаруашылы субъектілері шін шыындарды рамы туралы Ережеде экономикалы элементтерді бірттас тізбесі белгіленген: материалды шыындар (кері алдытар кнын ескермегенде немесе есептен шыаранда); ебекке аы тлеу шыындары; леуметтік мтаждытара аударымдар; амортизациялы аударымдар; басалай шыындар.	Шыындарды иеленушілері (тасымалдаушылары) бойынша калькуляция баптарына жіктелген трінде топтастырылады. Шыынды иеленушілер деп сату (ткізу) шін арналан ксіпорынны нім (жмыс, ызмет) трі тсіндіріледі. Калькуляция баптары бойынша шыындарды жіктеу, мына сраа жауап береді: иелері шін ресурстар шін келесі калькуляциялы баптар тн: шикізат жне матералдар; кері алдытар (есептен шыарылады); технологиялы ажеттілікке деген отын жне энергия; азытар; ндірістік жмысшыларды негізгі ебек аылары; леуметтік мктаждытара аударымдар; жалпындірістік шыындар; коммерциялы шыындар; жне т.б.
9.Есепті негізгі объектісі
аржылы есепте шаруашылы субъектіні шаруашылы ызметі бірттас бтін ретінде абылданады. Басаша айтса аржы есебіні объектісі: активтер, меншік капиталы, субъектіні міндеттемесі, яни шаруашылы операциялар болып табылады. аржы есебіні объектілері міндетті трде синтетикалы шотта крсетіледі, ал аналитикалы шоттар субъектіні ызметінде баылаушы ретінде табылады. Басты объектісі – жалпы аланда, шаруашылы субъектіні бір ттас зі болып табылады.	Басару есебінде басты назар жауапкершілік орталытарына – басшылар басаратын рылымды блімшеге, яни оларды жмысыны нтижелеріне жауап беретіндерге аударылады. Бл кезде блімшені басшысыны жауапкершілік саласына ол наты сер ететін (реттеліп отыратын шыындар мен табыстар деп аталытындар) шыындар мен тсімдерді крсеткіштері кіреді. Сондытан, кейде басару есебін есепті жауапкершілігі деп атайды. Басару есебінде мынадай жауапкершілік орталытары ажыратылады: шыындар орталыы; тсімдер орталыы; табыстар (пайда) орталыы; Сондай-а таы да – инвестиция орталыы да болуы ммкін. Сйтіп, басару есебінде жалпы шаруашылы ызметке де, жекелеген ызметтерге де кіл блінеді. Басты объектілері – субъектіні рылымды блімшелері.
10. Есеп беруді жасау кезеі (немесе жйелігі)
аржы есебінде есеп жасауды жйелілігі зады-нормативтік актілермен белгіленеді. Субъектілер жылды есептерді жылдан кейінгі 30 суірден кешіктермей сынады, ал оан дейін тосан сайын, есеп беруге міндетті.	Басару есебінде есеп берулер ажеттілік дегейінде жасалады: ай сайын, апта сайын, ал кейде – жедел (калькуляциялылыты оспаанда – бл есеп трі аржылы есеппен тйіседі). Басты аида – масата лайытылы пен немділік.
11. Апаратты сенімділік дегейі
аржы есебі жатпен расталады, біра оан арамастан, оны баалауы абсолютті наты (дл) емес, дегенмен де натылыы 88-90% болады.	Басару есебіні апараты кбінесе есеп айырысу сипатына ие жне бухгалтерлік есеп шоттардыы операциялармен байланыссыз. Сондытан мнда негізінен шамамен баалаулар пайдаланады. Млліметтерді натылыы 70-80% болады.
12. Апаратты алшатылы дегейі
Каржылы есеп беру коммерциалы пия болып саналмайды. Ол ашы, кей жадайларда оны туелсіз аудиторлармен куландырылады.	Жоарыда айтыландай, басару есебіні апараты детте шаруашылы субъектіні коммерциялы кпиясы болып табылады. Ол жарияланбайды жне жасырын сипата ие.
13. Базалы рылымы
аржы есебі негізі баланыстык тендестікке сай рылады: Активтер=меншікті капитал+міндеттемелер.	Басару есебінде бірдей ксас тедік жо. Оны рылымы объектіні ш трімен аныталады: табыстар, шыыстар, активтер. Басару есебіні кез келген жйесі мына ымдара сйеніп тсіндіріледі: толы зіндік кнымен; дифференцияланан есеппен; жауапкершілік ортылытары бойынша есеппен.
14. аржы нтижелеріні элементерін есептеу
аржы есебі аржылы крсеткіштерді лшеумен байланысты оны элементтері: табыс пен шыыстар болып табылады. німді сатудан тскен тсімнен, оны ндірістік зіндік нына, кезе шыындарын (821,811,831) шегергеннен со алан айырмасы табыс (немесе зиян) болып есептелінеді.	Басару есебінде аржылы нтіжені анытауда млде баса баыттар орын алады. Мселен директ - костинг жйесіне сйкес маржиналды табыс крсеткіші есептелінеді. Одан баса, оны ішінде дстрлі баыттарды да болуы ммкін.
15. Уаытпен байламы
аржы есебі шаруашылы субъектіні аржылы тарихын крсетеді. аржылы есепті масаты – бл алай боланын крсету.	Басару есебі тарихи апараттарды да, болашаа жоспарлау мен баалауды да крсетеді. Басару есебі – бл алай болу керектігін крсетеді.

4. Басару есебіні негізгі элементтері

Басару есебіні негізгі элементтеріне тсініктеме беру шін, оны райтын барлы элементтерін зерттеу, мегеру жне айта жете ынуды талап етеді. Бл элементтерді бір жаынан, отанды есептік – аналитикалы жне экономикалы бай мрасы баытынан зерттеу керек болса, баса жаынан – зерттеу, саналы трде олдану жне батысты теория мен басару дістерін мегеру керек.

Басару есебіні элементеріні ысаша сипаттамасын келтірейк (2-сурет).

Басару есебіні масаты болып, наты ндірістік масаттара жетуге жауапты менеджерлерді апараттармен амтамасыз ету. Енді осы белгіленген масата жетелейтін элементтеріне ысаша тсініктеме берейік.

Масаттарды белгілеу		Оптимальды басарушылы шешімді абулдау шін нсаулар жасау


Жоспарлау		Талдау жйесі
	Есеп саясаты
ндірістегі шыындарды жіктеу		Баылау


	Басару есебіні апаратты аындары	Мониторинг (апаратты аындарды басару)
Калькуляциялау (баалау)


Нормативтік есеп		Жауапкершілік орталытары (сегменттер) бойынша жедел есеп

2-сурет. Басару есебіні элементтері

Жоспарлау – кспорынны масаттарын болжамдау мен жоспара айналдыру. Жоспарлауды алашы адамы – ксіпорынны кшті (уатты) жне лсіз жатарын талдау, сосын оны ммкіндіктер мен ауіптерін (SWOT - талдау) зарттеуден трады. Осыны негізінде алдымен кспорынны стратегиясын дайындайды, сосын – жоспар.

Ксіпорынны жоспары ала ойылан масаттара жетуді аншылыты натылыын, ол жолда не кмектесетіндігін, оан жетуге не бгет жасайтыдыын баалауа ммкіндік береді. Жоспар – бл ксіпорынны масаттарыны санды крінісі жне олара жету жолдарын дайындау. Жоспар жалпы кспорын бойынша, сондай-а рбір блімше бойынша да дайындалады.

Басару есебі жоспарлау дістемесін жасауа атысады. Жоспарлау процесінде ксiпорынны службалары мен р трлі блімшелерді іс рекетін йлестіреді, сондай-а жоспарларды кспорынны масаттарына аншалыты сйкес келетінін, осы рекетке олар аншалыты ынталы екенін, аншалыты жоспарды орындауа болатындыын баалайды.

Калькуляциялау – орыс тіліне аударан кезінде зіндік кнды есептеуді білдіреді, немесе оны экономикалы дибиеттерде немі нім шыарумен бір мезгілдегі (немесе атар жретін) ндіріс шыындарыны орытынды немесе екінші кезектегі есебі деп санайды. Сйкесінше, оны негізінде баскарушылыты кптеген зекті мселелерін амтитын проблемалары жатыр, оларды атарында:

німді ндіруге кеткен шыындар, сату баасын белгілеуді базасы болып табылады (сіресе, трансфертік бааны, яни ішкі бааны алыптастыру кезінде);
зіндік кн туралы апараттар ндірісті басару мен болжауа негіз болады.

Біра бан ттенше иын жне ауымды мселені – калькуляциялауды дісін тадауды осу ажет, йткені бл соы ндірісті типіне, оны крделілігіне, ерекшілігіне, ндіріс процесіні затыына, дірістілетін нім номенклатурасына тлуелді болып келеді. Оны (дісті тандау туралы мселе) ксіпорын дербес жргізеді (калькуляция объектісін тадауа сияты), содан со тадап алынан дісі есеп саясатына жазылады да, ол барды аржылы жыл бойында зіні тратылыын сатауы керек.

Сонымен, орыта келе мынаны айтып кеткен жн, калькуляциялау мен шыындар есебіні дісін тадау – бл калькуляциялау объектісі бойынша ндіріс шыындарыны аналитикалы есебіні жиынты дістері мен калькуляциялауды бірліктерін шыаруды тсілдері.

Нормативтік есеп орталытандырылан экономика жадайында жаксы дайындалан болатын. Біра ол шын мнінде, ксіпорынны ттастай іс – жзінде пайдалану ажеттілігіне айналмады. Ал бл жадайды мыналармен уделестігін байаймыз: біріншіден, зіне тн нормативтік базасы болмады; екіншіден, нормативтік есеп жйесі мен ндіріс шыындарын баылауды, німні зіндік кнын калькуляциялауды тсілімен де жне дістерімен де тедестіруге болмайды. Бірінші міндет, яни жедел есеп пен ндіріс шыындарына баылау жасау, кспорынны рылымды блімшелері бойынша да, німні негізі элементтері мен жекелеген баптар бойынша да, ндіріс шыындарыны алыптастыру процесін баылауа ммкіндік береді. Екінші міндет - німні зіндік кнын калькуляциялау – есеп объектілері бойынша шолу жасау; шыындарды алгебралы осу жолымен норманы, нормадан ауытуын жне норманы згерісін ескере отырып, ндірілген онімні наты зіндік кнын анытау; наты нім трін калькуляция баптары дегейінде шыындарды тек зіні кнын есептеу сияты масаттарды кздейді. Баса дістерге араанда нормативтік діс біратар басымдылытара ие. Бірата ол ндірістік шыындар есебінде лі жетекші орына ие емес жне де те лсіз таралып отыр шіншіден, жоспарды (норманы) наты крсеткіштерден ауытуы ана есепке алынып отырды. Нтіжесінде жедел зіндік кнды басару жне ауытулар сияты бірде – бір басты міндеттері орындай алмаандытан, нормативтік есепті пайдалану маынасы жойыла бастады. азір нормативтік дісті сас трі Батыстаы “стандарт – кост” жйесі болып табылады. “Стандарт – кост” жйесі зіне мынадай стандарттарды жасалуын енгізеді, атап айтса: ебек пен материалдар шыындарына, сосын осы жасалан стандарттары наты шыындар есебімен салыстырып, стандарттан ауытуларын бліп крсетеді де, наты зіндік кннын алыптасуына баылау жасайды, нтижесінде басару процесіні де бірмаша белсенді масаттарын амтиды.

“Стандарт – кост” (нормативті есеп) жйесі шыындарды жоспарлау жне оан баылау жасау шін басару ралы трінде арастылады. “Стандарт – кост” жйесіні мні мынада – есепке ткен емес болатындар енгізіледі, наыза араанда олайлысы ескеріледі жне пайда болатын ауытулар жекелеген трінде крсетіледі. Бл ауытуларды ресурстар (табыстар) орталытарыны німділігн басару шін немесе оларды кері байланыс ралы ретінде пайдалануа болады.

Жауапкершілік орталытары (сегменттері) бойынша жедел есеп – бл басару есебіні ішкі жйесі, мндай рылым шеберінде шыындар жне нтижелер туралы апараттар беру, крсету, жинатау жне талдау амтылады жне наты менеджерлер мен рылымды бірліктерді жмыстарын баылау мен баалауа ммкіндік береді, сйтіп жауапкершілік орталытары бойынша жедел – басару есебі жйесін райды. Айтыланнан шыатын орытынды; жедел жне басару есебіні зара рекеттілігі шаруашылы операцияларыны есебін крсету барысында оны дістері мен тсілдері бір – біріне еніп кететін жне сабатасып жататын негізде ана ол жетеді.

Нтижесінде, жедел есеп басару есебімен интеграциялды, бл кезде жедел – басару есебі жйесі мен ндіріс шыындарын баылау жне зіндік кнды жедел басару жйесі болып рылады. Жедел есеп шыл трде шыындарды баылауа, кспорынны р трлі дегейлеріндегі нтижелер мен менеджерлермен ызметін баалауа ммкіндік береді, басару механизміні жйесінде дабылшы ролін атарады.

Брімізге белгілі, блімшені есеп беруіні наты мазмны, жауапкершілік орталытары бойынша жедел – басару есебіні ішкі жйесінде олдалынатын дістер мен ралдарды згешелігі, осы жаупкершілік орталытарыны статусына туелді болып келеді.

Бгінгі кні азастанды кспорындарда ш типті жауапкершілік орталытары бар: шыындар орталыы, табыстар орталыы жне инвенстиция орталыы.

Сйтіп, барлы апараттарды игеріп алан со, кспорын басшысы барлы аржылы – шаруашылы ызметіні мониторингісін, яни кспорынны наты уаыт режимде тіп жатан процестерін адаалауды; ыса уаыт жедел есеп беруді жасауды; масатты нтижелерді наты жетістіктермен салыстыруды жзеге асырады. Осындай салыстыруларды негізінде кспорынны кшті жне лсіз жатарына; оларды згеру арына; сондай-а кспорыны жмыс істеуге тура келетін сырты жаымды жне жаамсыз тенденцияларыны арынды дамыуна орынтынды жасалады. Ішкі жне сырты ортаны жадайларыны згеруі мынадай масатты параметрлерді айта арауа алып келеді: жаа жадайда аншылыты ойылан масатты оптимпльды екенін тексеру ажет; кспорын ткен згерістерді ескеріп ала ойан масаттара жете ала ма? Масатты параметрлерді згерісіні негізінде, сондай-а кспорынны зіндік болжамыны кшті жне лсіз жатарыны згеруі, масата жетуді іс - рекеті бойынша жасалан жоспарды тзетеді жне осы жаа, айта аралан жоспар іске асады, яни мониторингілік зерттеулер рісі тыталады.

Сонымен, басару есебі жйесінде жинаталан барлы апаратты негізінде баылау жзеге асылырады, яни кспорынны ызметінде іске асырылан фактілерді реттейді жне баалайды.

Жоарада келтірілген басару есебі жйесіні барлы элементтері – жоспардан мониторингісіне дейін жоспарды жзеге асыру, яни ол бірінші кезекте – ауытулар, нтижелер мен жоспарларды талдау ммкіндігін амтамасыз ету шін ажет.

ткенді, азіргіні, болашаты талдауа болады. ткенді талдау ксіпорын ткен ызметіні нтижесін баалауа баытталан (Ксіпорын ойылан масата жетті ме? Оан не кмектесі, не кедергі болды? Ксіпорын лсіз жне кшті жатары андай?). азіргі кездегі талдау ксіпорын азіргі болмысы андай жне андай баытта ол дамып отыранын анытауа кмектеседі. Болашаты талдау мынаны баалайды: ксіпорын ойылан масата жете ме, андай ммкіндіктер оны алдында ашылады, андай тукелдермен атыысады. Талдауды осы барлы трлері басару есебі жйесі аясында жзеге асырылады.

Талдауды негізінде басарушылы шешімдерін абылдау шін нсаулар жасалады. Басару есебі, алыптасып отыран ахуалды ескере отырып, сондай-а келешектегі ммкіндігі мен ауптілігін анытайды да, кспорында андай баламаны рекет етіп отыран анытайды жне сол баламаны аншылыты ойылан масата жеткізілетіндігі туралы зерттеулер жргізіледі.

Сйтіп, басару есебіні басты масаты – кспорынды басару жйесін ойылан масаттара жету шін баыттау.

Сондытан, басару есебіні масаттарды белгілеу, жоспарлау, шыындарды жіктеу, калькуляциялау, нормативтік есеп, жауапкершілік орталытары бойынша жедел есеп, баылау, талдау, апаратты аымдарды басару жне басарушылы шешімді абылдау шін нсаулар дайындау сияты р трлі элементтерді зіне біріктеретін крделі конструкция болып табылады.

зіні интегралдандыру нтижесінде басару есебі синтетикалы есепті амтамасыз етеді, яни ксіпорын ызметіні ткеніне, азіргісіне жне болашаына бтіндей трысынан арап, ксіпорынны алдында тран мселелерді кешенді трде шешуге жне анытауа баытталан. Бндай тсіл негізінен ндірісті дістемесі (жалпы сапаны да басаруды оса аланда) мен жоспарлауды есеп саласындаы соы жетістектері ретінде баалануы керек, ал бл з кезегінде ксіпорына баытталан аржылы апаратты жйелерді дайындау шін жай жне исынды негізін алыптастыруа ммкіндік береді.

Ксіпорынны есептік саясаты деп оларды тадап алан бухгалтерлік есепті жргізу тсілдеріні жиынтыы тсіндіріледі. Шын блек, басару есебіні шоттар жйесін йымдастыру ммкіндіктері сынылады. Сонымен бірге есептік саясат ндіріс запастарын баалау жне баалауды барлы ш тсілін олданады, яни наты толы, толы емес жне нормативтік, сондай-а ксіпорында негізі ралдары амортизациясын есептеу тсілі мен жанама шыындарды, німні жекелеген трлеріні (шыындарды жатызу объектілеріні) арасында тарату тсілі тадап алынады.

Сір, барлы осы аталан міселелер басару есебіні кдіреттілігі болып табылады, йткені ол ндірістік есеппен жне німні зіндік кнын калькуляциялаумен байланысты

Таырып 2. Басару есебіндегі шыындарды жіктелуі

1. Шыындарды жіктеуді негізгі баыттары

2. німні зіндік нын, табысты анытау жне орларды баалау

шін ндірістік шыынны жітелуі.

3. Шешім абылдау жне жоспарлау шін шыынны жіктелуі.

4. Баылау жне реттеу прцесін жргізу шін шыыынны жіктелеуі.

1. Шыындарды жіктеуді негізгі баыттары

“Шыындар” ымына ндіріс шыыныны пайда болуымен байланысты активтерді азаюы немесе міндеттемелерді артуы енеді [13].

Шыындар деп – тауарлара немесе ызметтерге тленуі ажет болатын ттынылатын ресурстарды (ашаларды) айтады [27].

Басару есебінде шыындар р трлі масаттар шін, р трлі дістермен жіктелуі ммкін.

К. Друри [6] басару есебіні масаттарына сйкес шыындарды есепке алуды ш негізгі баыттарын арастырады.

німні зіндік ны, орларды баалау

Шешім абылдау,

жоспарлау шін

Баылау, реттеу

процессін жргізу шін

Кіріс шыындары жне ткен шаты шыындары

Тікелей жне анама шыындар

ндірістік на кіретін (ндірістік), есептік кезе шыындары (ндірістік емес)

Айнымаллы, жартылай айнымалы; траты жне жартылай траты шыындар

айтарылмайтын (ткен кезе шыындары)

Алдаы кезе жне ткен кезе шыындары.

Баламалы (альтернативтік) шыындар.

Жойылатын жне жойылмайтын шыындар

Инкрементті (спелі, сімді). Маржиналды (шектеулі, шекті)

Реттелетін жне реттелмейтін шыындар.

Баыланатын жне баыланбайтын шыындар.

Тиімді жне тиімсіз шыындар.

Дрыс шешім абылдау шін оны андай шыындар мен табыстара жетелейтінін білу керек. Сондытан басару есебінде шыындарды жіктеуді негізгі масаттарыны бірі – ол басшыа тек згеруіне ыпал етуге болатын жне наты мселеге туелді шыындарды ана бліп крсетуден трады. Бл шыындарды – релевантты деп атайды.

2. німні зіндік нын, табысты анытау жне орларды

баалау шін ндірістік шыынны жітелуі.

Кіріс шыындары – бл болашата табыс кзі болатын брыннан алынып ойан жне олда бар ресурстар. Баланста – бл шыындар актив ретінде крсетіледі.

ткен шаты шыындары – табыс алу шін жмсалан жне бдан былай табыс келу абілетін жоалтан шыындар. Олар орларды баалауа осылмауы керек жне есептік кезеде сатылан німні ндірістік шыынны рамында крсетіледі.

Тікелей деп - німні наты трлерін ндірумен байланысты шыындарды айтады жне де олар німні зіндік нына тікелей енгізіледі.

Жанама деп – бірнеше нім трлерін ндіру шін жалпы сипатта нына тарату дісіні кмегімен жанама трде есептелінеді.

Халыаралы бухгалтерлік есеп беру стандарттарына сйкес “ндірістік нім орларын ” баалау шін тек ндірістік шыындар ана німні зіндік нына кіруі керек. Сондытан басару есебінде шыындарды келесідей есептейді:

1. німні зіндік нына кіретін (ндірістік)

2. Есептік кезе шыындары (ндірістік емес)

німні зіндік нына кіретін шыындар 3 элементтен трады:

тікелей материалды шыындар;
1. тікелей ебекаы шыындары;
2. жалпы ндірістікшыындары (жанама).

Кезедік немесе ндірістік емес шыындар – тікелей ндіріс процесімен байланыссыз ндірістік емес сипаттаы шыындармен крсетілген.

2. Шешім абылдау жне жоспарлау шін шыынны жіктелуі.

ндіріс клеміне тікелей туелді згеретін шыындарды – айнымалы шыындар деп аталады (мысалы, негізгі материалдар).

Жиынты айнымалы шыындар - ндіріс клеміне сызыты туелдікке ие (1сурет, А), ал айнымалы шыындарды нім бірлігіне шаса, онда ол траты дегейде болып келеді (1сурет, Б).

шыындар, теге

нім бірліктері, дана

А) жиынты Б) нім бірлігіне