<< Пред.           стр. 3 (из 27)           След. >>

Список литературы по разделу

 Ave Regina coelorum (по В. А. Моцарту) ........................... 148
 Ave verum corpus (по В. А. Моцарту)................................. 149
 Carmina burana (по К. Орфу).............................................. 149
 Christus factus est pro nobis (по А. Брукнеру)..................... 156
 Dies irae (Фома Челанский)................................................ 156
 Dissertissime Romuli nepotum (Катулл)............................... 163
 Exultate, jubilate (по В. А. Моцарту)................................... 163
 Fera pessima (Гильом де Машо) ......................................... 164
 Gaudeamus ........................................................................... 165
 Gliscunt corda (Гвидо Аретинский).................................... 166
 In paradisum (по Г. Форе) ................................................... 166
 Lauda Sion (Фома Аквинский) ........................................... 167
 Libera mе (по Дж. Верди).................................................... 171
 Musicorum et cantorum (Гвидо Аретинский) ..................... 171
 О beata et benedicta (по Дж. П. Палестрине)..................... 172
 О sacrum convivium (по О. Мессиану) ............................... 172
 Pange lingua.......................................................................... 172
 Regina coeli........................................................................... 173
 Requiem (по В. А. Моцарту)............................................... 173
 Salve Regina.......................................................................... 174
 Stabat Mater (Якопоне да Тоди) ......................................... 175
 Tantum ergo sacramentum (по Г. Форе).............................. 178
 5
 
 Те Deum............................................................................... 179
 Ut queant laxis ...................................................................... 182
 Veni, creator Spiritus............................................................. 183
 Veni, Sancte Spiritus (Стефан Ленгтон) .............................. 184
 Victimae paschali laudes (Витю) ........................................... 186
 Академическая кантата (Б. Бриттен) ................................. 187
 "Александр Невский" (С. Прокофьев) .............................. 188
 "Благословен" (Песнь Захарии) ......................................... 188
 "Богородице Дево, радуйся" ............................................... 188
 "Величит душа моя Господа" ............................................. 189
 "Жанна д'Арк" (А. Онеггер)............................................... 190
 "К Мельпомене" (Гораций)................................................ 192
 "Лиса и виноград" (Федр)................................................... 193
 Литания лоретанская (по В. А. Моцарту) ......................... 194
 "Метаморфозы" (Овидий) .................................................. 195
 "Ныне отпущаеши" (Песнь Симеона)............................... 195
 "Огненный ангел" (С. Прокофьев).................................... 196
 Ординарий мессы................................................................ 196
 "Отче наш............................................................................ 198
 Песнь песней (по Дж. П. Палестрине).............................. 199
 "Семинарист" (М. Мусоргский)......................................... 202
 Символ веры........................................................................ 203
 Симфония псалмов (И. Стравинский).............................. 203
 Славословие великое........................................................... 204
 "Царь Эдип" (И. Стравинский) ......................................... 205
 Боэций. "Основы музыки" ................................................. 216
 Гвидо Аретинский. "Послание о незнакомом пении" ..... 217
 Грокейо. "Трактат о музыке............................................... 231
 Тинкторис. "Определитель музыкальных терминов" ....... 234
 Цицерон. "Первая речь против Катилины" ...................... 237
 Указатель библейских книг ................................................................. 238
 Алфавитный указатель текстов............................................................ 240
 Список сокращений............................................................................. 242
 Словарь.................................................................................................. 243
 Список литературы............................................................................... 254
 Предисловие
 Когда литургия кончилась, Аббат напомнил монахам и послушникам, что следует готовиться к большой Рождественской обедне. И посему, как принято издавна, время, остающееся до хвалитных, будет отдано совершенствованию хорового пения некоторых песней, положенных к Рождеству. Хотя надо сказать, что эта семья богомольцев и без того в момент служения сливалась в некое единое существо, в единый голос, и чувствовалось, что в обращении долгих и долгих лет создана такая общность, когда как будто одна-единственная душа исторгается в пении.
 Умберто Эко. "Имя розы"
 Роль латинского языка как источника текстов для вокальных произведений огромна. Использование латинских текстов характерно не только для какой-либо отдельной эпохи или стиля, но как бы пронизывает все исторические эпохи, всю профессиональную музыку, прежде всего духовную, но также в большой мере и светскую. Дело не только в тех классических сюжетах, которые черпают композиторы из литературных и литургических источников. Широкое использование латинских текстов в музыке легко объясняется мелодикой латинского языка, его вечной и неизбывной красотой.
 Хорошо известно, какое внимание уделялось изучению латинского языка в дореволюционной России. Знание латыни (хотя бы на уровне школьной грамматики) в то время считалось нормой для творческой и научной интеллигенции. В наши дни, когда после семидесятилетней "паузы" начали многотрудно возрождаться утраченные традиции, возвращение к латинской культуре воспринимается естественно. Отрадно констатировать, что занятия латинским языком не являются больше прерогативой филологов. Опыт преподавания латыни в стенах Московской консерватории показывает небольшой, но устойчивый интерес к ней у музыкантов, прежде всего у музыковедов и дирижеров-хоровиков. Неутомимое и дотошное разбирательство в трудностях орфоэпии и грамматики, дебаты по вопросам толкования "темных мест" в трактатах, настоящие исследования исторического фона древних (не только музыкальных!) текстов, которые проводили на семинарах студенты,
 нельзя объяснить одной только профессиональной необходимостью. Это ревностное отношение к латинской традиции дает надежду на то, что тяга к старинным языкам, типичная для Золотого и Серебряного веков русской культуры, не угасла и что мы своим посильным трудом поддерживаем ее в среде музыкантов.
 Итогом разработки курса латыни "с музыкальным уклоном" явилась эта хрестоматия*. Мы постарались не забыть в ней ни одного из наиболее употребительных "музыкальных" текстов, по возможности снабдив их филологическими и другого рода
 комментариями.
 В книге содержится некоторое количество "немузыкальных" текстов, таких, как ода Горация "К Мельпомене" или Первая речь против Каталины Цицерона, мимо которых образованный музыкант просто не может пройти. Кроме того, в этих шедеврах находится ценнейший филологический материал, необходимый для латинских штудий. Так, фрагменты из Екклезиаста, прекрасные сами по себе, можно давать для изучения герундия и перфекта. А начальных строф "Метаморфоз" Овидия, приведенных в хрестоматии, достаточно, чтобы дать основы основ античной метрики и научиться читать гекзаметры.
 Для удобства учебной работы все тексты латинской части хрестоматии пронумерованы. Нумерация стихотворных строк и прозаических предложений во многих случаях условна и призвана служить подспорьем для групповой работы в классе.
 Некоторые тексты (умышленно не все!) мы также даем в русских переводах. В качестве источников оригинальных текстов мы стремились подыскивать лучшие, проверенные издания, а для раздела переведенных текстов - лучшие русские поэтические переводы**. Изредка, в целях популяризации известных оригиналов, мы даем собственные подстрочники для стихотворных и молитвословных текстов.
 Латинско-русский словарь в конце книги не претендует на обширность: его словник и объем реферируемой семантики строго ориентирован на приведенные оригиналы. Так и нужно его рассматривать - как первое подручное средство для работы дома и в классе.
 * Первым опытом отечественной литературы подобного жанра, пожалуй, была небольшая, отпечатанная на ротапринте брошюра под названием "Месса", составленная в Петербурге Е. Д. Светозаровой. Она содержит подборку важнейших литургических певческих текстов с переводами.
 ** В некоторых, специально оговоренных случаях мы намеренно приводим спорные русские переводы, для их дальнейшего анализа совместно со студентами.
 8
 Особую проблему для понимания и толкования латинских текстов составляют знаки препинания. Эта проблема дает о себе знать буквально на каждом шагу. Достаточно сравнить, например, пунктуацию псалмов в критическом издании Вульгаты (а вернее, почти полное ее отсутствие) с "практической" пунктуацией в канонических певческих книгах, таких, как Antiphonale Monasticum. Исходя из характера книги, мы кое-где расставили знаки препинания сами. Эти "учебные" знаки препинания не нужно, конечно, принимать как истину в последней инстанции. Они проясняют текст исключительно в меру нашего разумения.
 ***
 Авторство переводов в русской части хрестоматии указано в каждом отдельном случае. Краткий учебный словарь составлен С. Н. Лебедевым.
 Составители выражают глубокую признательность петербургскому издательству "Композитор" и лично Петру Трубинову, который взял на себя труд сверстать эту непростую в "компьютерном смысле" книгу.
 Работа прошла апробацию на кафедре хорового дирижирования и на кафедре междисциплинарных специализаций музыковедов Московской государственной консерватории. Выражаем признательность заведующему кафедрой хорового дирижирования профессору Б. Г. Тевлину и заведующей кафедрой междисциплинарных специализаций музыковедов профессору В. Н. Холоповой за активную поддержку издания, заведующему кафедрой истории зарубежной музыки профессору М. А. Сапонову за дельные замечания по существу работы, нашему дорогому учителю профессору Ю. Н. Холопову, который в течение многих лет терпеливо приобщал нас к вечным ценностям музыки и к канонам гуманитарной науки.
 Сергей Лебедев, Римма Поспелова
 9
 ЛАТИНСКАЯ ХРЕСТОМАТИЯ
 I. ЛИТУРГИЧЕСКИЕ ТЕКСТЫ ПЕВЧЕСКОГО РЕПЕРТУАРА
 Psalmi. Тексты 1-14
 Текст 1* - ERUCTAVIT COR MEUM (Ps 44)
 1 Eructavit cor meum verbum bonum. Dico ego: Opera mea - regi,
 2 Ltngua mea [est] calamus scribae velociter scribentis.
 3 Speciosus forma [es] prae filiis hominum. Diffusa est gratia in labiis tuis. Propterea benedixit te Deus in aeternum.
 4 Accingere gladio tuo super femur tuum, potentissime,
 5 specie tua et pulchritudine tua.
 Et intende, prospere, procede et regna
 propter veritatem et mansuetudinem et iustitiam.
 Et deducet te mirabiliter dextera tua.
 6 Sagittae tuae acutae - populi sub te cadent -
 in corde inimicorum regis.
 7 Sedis tua, Deus, in saecula saeculi [est]. Virga directionis [est] virga regni tui.
 * Цифры в начале строк обозначают номера стихов псалма (версов) по критическому изданию Вульгаты Бонифация Фишера. Поскольку это издание не содержит пунктуации, мы поставили знаки препинания в учебных целях.
 10
 8 Dilexisti iustitiam et odisti iniquitatem. Propterea unxit te Deus, Deus tuus, oleo laetitiae prae consortibus tuis.
 9 Murra et gutta et cassia a vestimentis tuis,-
 a domibus eburneis, ex quibus delectaverunt te
 10 Filiae regum in honore tuo.
 Adstitit regina a dextris tuis in vestitu deaurato circumdata varietate.
 11 Audi, filia, et vide et inclina aurem tuam,
 et obliviscere populum tuum et domum patris tui.
 12 Et concupiscet rex decorem tuum,
 quoniam ipse est dominus tuus et adorabunt eum.
 13 Et filiae Tyri in muneribus [sunt]. Vultum tuum deprecabuntur divites plebis.
 14 Omnis gloria eius filiae regis ab intus. In fimbriis aureis [est],
 15 circumamicta [est] varietatibus. Adducentur regi virgines post eam. Proximae eius adferentur tibi,
 16 adferentur in laetitia et exultatione, adducentur in templum regis.
 17 Pro patribus tuis nati sunt tibi filii. Constitues eos principes super omnem terram.
 18 Memor ero nominis tui
 in omni generatione et generatione,- propterea populi confitebuntur tibi in aeternum et in saeculum saeculi.
 КОММЕНТАРИЙ
 4 potentissime; Antiphonale Monasticum: potestissime.
 5 deducei te mirabiliter dextera tua; cp. Ps iuxta Haebr.: et docebit te terribilia dextera tua; ср. Псалтирь: "И десница Твоя покажет Тебе дивные дела".
 10 in vestitu deaurato circumdata varietate; ср. Ps iuxta Haebr.: in diademate aureo; cp. СП: "в Офирском золоте". Офир - полулегендарная страна в восточной Индии, известная добычей золота и драгоценных камней.
 12 et adorabunt еит; ср. PS iuxta Hebr.: et adora еит; СП: "и ты поклонись ему".
 12 Пунктуация и канонич. деление на строфы в стихах 12-13 сомнительны (двойственный смысл); похожая проблема в стихе 6.
 13 Тир (Tyrus) - древний финикийский город. Отличался богатством и роскошью, но вместе с тем упадком нравов.
 14 ab intus - снаружи (букв. отвне); СП: "внутри".
 11
 Текст 2 - MISERERE MEI, DEUS (Ps 50)
 3 Miserere mei, Deus, secundum magnam misericordiam tuam
 et secundum multitudinem miserationum tuarum.
 Dele iniquitatem meam.
 4 Amplius lava me ab iniquitate mea,
 et a peccato meo munda me.
 5 Quoniam iniquitatem meam ego cognosco,
 et peccatum meum contra me est semper.
 6 Tibi soli peccavi et malum coram te feci,
 ut iustificeris in sermonibus tuis,
 et vincas cum iudicaris.
 7 Ecce enim in iniquitatibus conceptus sum,
 et in peccatis concepit me mater mea.
 8 Ecce enim veritatem dilexisti.
 Incerta et occulta sapientiae tuae manifestasti mihi.
 9 Asparges me hysopo et mundabor.
 Lavabis me et super nivem dealbabor.
 10 Auditui meo dabis gaudium et laetitiam.
 Exultabunt ossa humiliata.
 11 Averte faciem tuam a peccatis meis,
 et omnes iniquitates meas dele.
 12 Cor mundum crea in me, Deus,
 et spiritum rectum innova in visceribus meis.
 13 Ne proicias me a facie tua,
 et spiritum sanctum tuum ne auferas a me.
 14 Redde mihi laetitiam salutaris tui,
 et spiritu principali confirma rae.
 15 Docebo iniquos vias tuas,
 et impii ad te convertentur.
 16 Libera me de sanguinibus, Deus, Deus, salutis meae.
 Exultabit lingua mea iustitiam tuam.
 17 Domine, labia mea aperies,
 et os meum adnuntiabit laudem tuam.
 18 Quoniam si voluisses sacrificium, dedissem utique.
 Holocaustis non delectaberis.
 19 Sacrificium Deo spiritus contribulatus [est].
 Cor contritum et humiliatum Deus non spernet.
 20 Benigne fac, Domine, in bona voluntate tua Sion,
 et aedificentur muri Hierusalem.
 12
 21 Tunc acceptabis sacrificium iustitiae,
 oblationes et holocausta.
 Tunc inponent super altare tuum vitulos.
 КОММЕНТАРИЙ
 9 asparges = asperges.
 13 proicias = projicias.
 17 adnuntiabit = annuntiabit.
 19 поп spernet; Antiphonale Monasticum: поп despicies.
 Текст 3 - MISERERE MEI, DEUS (Ps 56)
 2 Miserere mei, Deus, miserere mei,
 quoniam in te confidit anima mea.
 Et in umbra alarum tuarum sperabo,
 donec transeat iniquitas.
 3 Clamabo ad Deum altissimum,
 Deum qui benefecit mihi.
 4 Misit de caelo et liberavit me,
 dedit in obprobrium conculcantes me.
 Misit Deus misericordiam suam et veritatem suam,
 5 et eripuit animam meam de medio catulorum leonum.
 Dormivi conturbatus.
 Filii hominum dentes eorum arma et sagittae,
 et lingua eorum gladius acutus.
 6 Exaltare super caelos Deus,
 et in omnem terram gloria tua [est].
 7 Laqueum paraverunt pedibus meis,
 et incurvaverunt animam meam.
 Foderunt ante faciem meam foveam, et inciderunt in eam.
 8 Paratum cor meum, Deus, paratum cor meum.
 Cantabo et psalmum dicam.
 9 Exsuige gloria mea, exsurge psalterium et cithara, exsurgam diluculo.
 10 Confitebor tibi in populis, Domine.
 Psalmum dicam tibi in gentibus,
 11 quoniam magnificata est usque ad caelos misericordia tua,
 et usque ad nubes veritas tua.
 12 Exaltare super caelos Deus
 et super omnem terram gloria tua [est].
 КОММЕНТАРИЙ
 4 obprobrium - opprobrium.
 13
 Текст 4 - DEUS, IN ADIUTORIUM (Ps 69)
 2 Deus, in adiutorium meum intende!
 Domine, ad adiuvandum me festina!
 3 Confiindandur et revereantur qui quaerunt animam meam.
 4 Avertantur retrorsum et erubescant qui volunt mihi mala.
 Avertantur statim erubescentes qui dicunt mihi: Euge, euge!
 5 Exultent et laetentur in te omnes qui quaerunt te,
 et dicant: Semper magnificetur Deus! qui diligunt salutare tuum.
 6 Ego vero egenus et pauper. Deus, adiuva me!
 Adiutor meus et liberator meus es tu, Domine; ne moreris!
 Текст 5 - VENITE, EXULTEMUS (Ps 94)
 1 Venite, exultemus Domino, iubilemus Deo salutari nostro,
 2 praeoccupemus faciem eius in confessione, et in psalmis iubilemus ei.
 3 Quoniam Deus magnus Dominus [est], et rex magnus super omnes deos.
 4 Quia in manu eius fines terrae,
 et altitudines montium ipsius sunt.
 5 Quoniam ipsius est mare et ipse lecit illud, et siccam manus eius formaverunt.
 6 Venite, adoremus et procidamus,
 et ploremus ante Dominum qui fecit nos.
 7 Quia ipse est Deus noster, et nos populus pascuae eius, et oves manus eius.
 8 Hodie, si vocem eius audieritis, nolite obdurare corda vestra
 9 sicut in inritatione,
 secundum diem temptationis in deserto, ubi temptaverunt me patres vestri. Probaverunt me et viderunt opera mea.
 10 Quadraginta annis offensus fui generationi illi et dixi: Semper errant corde!
 14
 11 Et isti non cognoverunt vias meas, ut iuravi in ira mea, si intrabunt in requiem meam.
 KOMMEHTAPИЙ
 9 inritatione = irritatione.
 Текст 6 - CANTATE DOMINO CANTICUM NOVUM (Ps 95)
 1 Cantate Domino canticum novum, cantate Domino omnis terra.
 2 Cantate Domino, benedicite nomini eius. Adnuntiate diem de die salutare eius.
 3 Adnuntiate inter gentes gloriam eius, in omnibus populis mirabilia eius,
 4 quoniam magnus Dominus et laudabilis valde. Terribilis est super omnes deos,
 5 quoniam omnes dii gentium daemonia, at vero Dominus caelos fecit.
 6 Confessio et pulchritudo in conspectu eius, sanctimonia et magnificentia in sanctificatione eius.
 7 Adferte Domino patriae gentium, adferte Domino gloriam et honorem,
 8 adferte Domino gloriam nomini eius. Tollite hostias et introite in atria eius.
 9 Adorate Dominum in atrio sancto eius. Commoveatur a facie eius universa terra.
 10 Dicite in gentibus quia Dominus regnavit, etenim correxit orbem qui non movebitur. Iudicabit populos in aequitate.
 11 Laetentur caeli et exultet terra, commoveatur mare et plenitudo eius.
 12 Gaudebunt campi et omnia quae in eis sunt. Tunc exultabunt omnia ligna silvarum
 13 a facie Domini quia venit, quoniam venit iudicare terram. Iudicabit orbem terrae in aequitate et populos in veritate sua.
 KOMMEHTAPИЙ
 7 adferte = afferte.
 15
 Текст 7 - CANTATE DOMINO CANTICUM NOVUM (Ps 97)
 1 Cantate Domino canticum novum, quoniam mirabilia fecit.
 Salvavit sibi dextera eius et brachium sanctum eius [est].
 2 Notum fecit Dominus salutare suum.
 In conspectu gentium revelavit iustitiam suam.
 3 Recordatus est misericordiae suae
 et veritatem suam domui Israhel.
 Viderunt omnes termini terrae salutare Dei nostri.
 4 Iubilate Domino omnis terra,
 cantate et exultate et psallite.
 5 Psallite Domino in cithara,
 in cithara et voce psalmi,
 6 in tubis ductilibus et voce tubae corneae,
 iubilate in conspectu regis Domini.
 7 Moveatur mare et plenitudo eius,
 orbis terrarum et qui habitant in eo.
 8 Flumina plaudent manu.
 Simul montes exultabunt
 9 a conspectu Domini,
 quoniam venit iudicare terram.
 Iudicabit orbem terrarum in iustitia
 et populos in aequitate.
 КОММЕНТАРИЙ
 2 salutare - субстантивное употребление инфинитива; СП: "спасение".
 5 СП: "Пойте Господу с гуслями" (!).
 9 venit; возможна двоякая грам. трактовка: как praes. ind. act. и как perf. ind. act.
 Текст 8 - BEATUS VIR QUI TIMET DOMINUM (Ps 111)
 1 Beatus vir qui timet Dominum.
 In mandatis eius volet nimis.
 2 Potens in terra erit semen eius.
 Generatio rectorum benedicetur.
 3 Gloria et divitiae in domo eius [est],
 et iustitia eius manet in saeculum saeculi.
 16
 4 Exortum est in tenebris lumen rectis.
 Misericors [est] et miserator et iustus [est].
 5 Iucundus homo qui miseretur et commodat.
 Disponet sermones suos in iudicio.
 6 Quia in aeternum non commovebitur.
 7 In memoria aeterna erit iustus.
 Ab auditione mala non timebit.
 Paratum [est] cor eius sperare in Domino.
 8 Confirmatum est cor eius. Non commovebitur
 donec dispiciat inimicos suos.
 9 Dispersit, dedit pauperibus.
 Iustitia eius manet iti saeculum saeculi.
 Cornu eius exaltabitur in gloria.
 10 Peccator videbit et irascetur.
 Dentibus suis fremet et tabescet.
 Desiderium peccatorum peribit.
 КОММЕНТАРИЙ
 7 paratum cor eius sperare; переводить sperare сущ.
 Текст 9 - IN EXITU ISRAHEL (Ps 113)

<< Пред.           стр. 3 (из 27)           След. >>

Список литературы по разделу