Палiтыка расейскага самаСЮладдзя адносна яСЮрэйскай супольнасцi Беларусi

(1772-1855 гг.)

Вольга СабалеСЮская

Выбар храналагiчных межаСЮ даследавання вызначаны этапамi фармавання палiтыкi расейскiх уладаСЮ адносна яСЮрэяСЮ. АСЮтар бачыць вiдавочнасць уплыву субтАЩектыСЮных фактараСЮ на фармаванне тАЬяСЮрэйскага заканадаСЮстватАЭ i звязвае этапы афармлення юрыдычнага статусу яСЮрэяСЮ Расеi з перыядамi праСЮлення манархаСЮ: Кацярыны II (1762-1795 гг.), ПаСЮла I (1796-1801 гг.), Аляксандра I (1801-1825 гг.), Мiкалая I (1825-1855 гг.). Пачатковая дата - 1772 г., знаменавала ператварэнне яСЮрэяСЮ у падданых Расеi СЮ вынiку падзелаСЮ Рэчы Паспалiтай, што мела вынiкам узнiкненне асаблiвага напрамку СЮ расейскай законатворчасцi i змяненнi СЮ сацыяльна-эканамiчным i палiтычным становiшчы яСЮрэяСЮ Беларусi. Канцавая дата - 1855 г., зтАЩяСЮляецца годам заканчэння праСЮлення Мiкалая I i, разам з тым, завяршэннем асаблiвай, феадальна-прыгоннiцкай эпохi СЮ гiсторыi Расеi. Цараванне яго пераемнiка Аляксандра II унесла кардынальныя змены СЮ жыццё яСЮрэяСЮ, адкрыла для iх новыя магчымасцi СЮ адукацыi, вытворчасцi i палiтыцы, акрэслiла iншы падыход да вырашэння тАЬяСЮрэйскага пытаннятАЭ у Расеi.

З часоСЮ сярэднявечча расейскiя манархi сустракалiся з праблемай яСЮрэйскай эмiграцыi з Заходняй ЕСЮропы. Але яны знаходзiлiся СЮ палоне негатыСЮных стэрэатыпаСЮ пра яСЮрэяСЮ альбо клапацiлiся аб стварэннi добрых умоваСЮ для гандлёвай дзейнасцi СЮласных падданых, а таму непрыхiльна пазiралi на яСЮрэйскiх купцоСЮ. РЖм забаранялi асядаць на прасторах Расеi Аляксей Мiхайлавiч (1655 г.), Кацярына I (1727 г.), Елiзавета I (1743 г.) i iнш. Першай iмператрыцай, якая згадзiлася прыняць прадстаСЮнiкоСЮ яСЮрэйскай супольнасцi СЮ лiк расейскiх падданых, стала Кацярына II (1762-1795 гг.).

тАЬЯСЮрэйскае пытаннетАЭ паСЮстала перад ёй адразу пасля прыходу да улады, калi група вышэйшых саноСЮнiкаСЮ прапанавала дазволiць яСЮрэям утАЩезд у Расею. РЖснавала плётка, што шлях гэтай тАЬчалавекалюбiвай думцытАЭ у галовы царадворцаСЮ масцiлi яСЮрэйскiя капiталы. Але, нягледзячы на iх стараннi, на той час пытанне было вырашана негатыСЮна: Манiфест 1762 г. запрашаСЮ у краiну СЮсiх iншаземцаСЮ, акрамя яСЮрэяСЮ. Але не будзем спяшацца i абвiнавачваць маладую царыцу СЮ спрадвечнай варожасцi да яСЮрэяСЮ цi то СЮ хрысцiянскiм фанатызме, як тое робяць некаторыя гiсторыкi (напрыклад, П.Джонсан [1]). Разумная, добра адукаваная Кацярына, якую нават недобразычлiСЮцы прызнавалi здольным дыпламатам, была выхаваная СЮ Германii, дзе яСЮрэйскае прадпрымальнiцтва з часоСЮ сярэднявечча стала звычайнай справай. Насельнiцтва Расеi было пазбаСЮлена непасрэднага кантакту з прадстаСЮнiкамi яСЮрэйскай супольнасцi i таму мела нямала забабонаСЮ, звязаных з iх незвычайным знешнiм выглядам i звычаямi. Для iмператрыцы гэтага забабону не iснавала. Кацярыне быСЮ вядомы вопыт суседняй Рэчы Паспалiтай, дзе яСЮрэi, выконваючы ролю гандлёва-прамысловага саслоСЮя, знайшлi СЮдалую нiшу i сталi неабходнай часткай аграрнай эканомiкi краiны.

На фармаванне рашэння Кацярыны паСЮплывала яе СЮласнае няпэСЮнае на той час становiшча СЮ Расеi. Немка, пратэстантка, хрышчоная СЮ праваслаСЮе, яна iшла да iмператарскай кароны праз змову i палацавы пераварот. Каб утрымацца на расейскiм троне, ёй трэба было набыць у народзе папулярнасць. Шлях да гэтага быСЮ адзiны: неабходна было праводзiць палiтыку, процiлеглую лiнii папярэднiка - Пятра III. Таму асноСЮнымi лозунгамi Кацярыны II сталi шанаванне нацыянальнага рускага i СЮмацаванне праваслаСЮя. Яна не магла пачаць сваё цараванне СЮ краiне, дзе распаСЮсюджана варожае трактаванне яСЮрэяСЮ, з дазволу на iх СЮтАЩезд. Гiсторык 19 ст. Мiхаiл ШугураСЮ прыводзiць наступны запiс Кацярыны СЮ асабiстым дзённiку: тАЬПачаць цараванне СЮказам пра вольны СЮтАЩезд яСЮрэяСЮ было б дрэнным сродкам для заспакаення розумаСЮ, прызнаць жа вольны СЮтАЩезд яСЮрэяСЮ шкодным было немагчыматАЭ [2]. Таму вырашэнне тАЬяСЮрэйскага пытаннятАЭ было пакiнута на няпэСЮны час.

У 1772 г. з падзелам Рэчы Паспалiтай у склад Расеi трапiлi тэрыторыi з амаль 100-тысячным яСЮрэйскiм насельнiцтвам. Як адзначалася СЮжо вышэй, у гаспадарцы Рэчы Паспалiтай яСЮрэi выконвалi асаблiвую ролю. Нельга не згадзiцца з М.МаСЮрахам, якi пiша: тАЬУ канцы 18 ст. яСЮрэй нават пры замаруджаным прагрэсе захаваСЮ старыя i заваяваСЮ новыя пазiцыi СЮ заняпалым лiхвярстве, гандлi, рамястве, арэндзе, вытворчасцi алкаголю. Ён прафесыйна дыферэнцыяваСЮся, зтАЩяСЮляючыся вiнакурам, дробным гандляром, лiхвяром i рамеснiкам цi маклерам у адной асобе. Ён жыСЮ сёняшнiм днём, засвоiСЮ усе прафесii i застаСЮся абсалютным панам грамадскага механiзму экамомiкiтАЭ [3]. Б.Д.Вайнрыб дадае да гэтага эмацыйнага аповяду канкрэтныя лiчбы: на час Чатырохгадовага сейму 3/4 экспарту i 1/10 iмпарту Рэчы Паспалiтай былi СЮ яСЮрэйскiх руках, у 1780 г. СЮсе фабрыкi на Беларусi належалi яСЮрэям [4]. Эканамiчная шкоднасць выгнання яСЮрэяСЮ з нованабытых тэрыторый вырашыла пытанне аб прыёме прадстаСЮнiкоСЮ гэтай супольнасцi СЮ лiк падданых Расейскай iмперыi на iх карысць.

Перад царыцай паСЮстала нялёгкая праблема вызначэння юрыдычнага статусу яСЮрэяСЮ. З першага позiрку расейскае заканадаСЮства адносна яСЮрэяСЮ кацярынiнскiх часоСЮ здаецца незразумела супярэчлiвым: у iм знойдзецца нямала i спрыяльных, i абмежавальных мераСЮ. Гэткае хiстанне можна растлумачыць уплывам на палiтыку Кацярыны II розных грамадскiх сiлаСЮ. Вялiкае СЮздзеянне на светапогляд царыцы, як вядома, мелi францускiя асветнiкi, якiя жадалi зрабiць з яСЮрэяСЮ тАЬдобрых грамадзянаСЮтАЭ коштам перавыхавання на еСЮрапейскi лад i адмовы ад iзаляванасцi, цi, па выразу Х.ХаСЮмана, тАЬкаланiзацыi светаСЮспрыманнятАЭ [5]. Але i СЮ асветнiкаСЮ па гэтаму пытанню не было адзiнства поглядаСЮ. Вальтэр, якога Кацярына лiчыла сваiм настаСЮнiкам, уласцiвым яму iранiчным тонам распавядаСЮ пра яСЮрэйскую карыслiвасць, фанатычнасць, нянавiсць да хрысцiянаСЮ i СЮсведамленне святога абавязку руйнаваць апошнiх пры дапамозе лiхвярства [6].

Здаецца, вучанiца пераСЮзыходзiла настаСЮнiка СЮ талерантнасцi. З першых крокаСЮ Кацярына II падкрэслiвала роСЮнасць яСЮрэяСЮ з iншымi падданымi iмперыi i сваё жаданне кiраваць iмi згодна са справядлiвым законам: тАЬВеравызнанне гандляра не павiнна служыць падставай нi для якога адрозненнятАЭ. Забараняецца прымушаць яСЮрэяСЮ сялiцца СЮ гарадах, гандлярам дазволена тАЬз горада адлучацца, толькi б яны падаткi плацiлi спраСЮнатАЭ [7].

Першыя заканадаСЮчыя акты адносна яСЮрэяСЮ захавалi стан, якi iснаваСЮ у Рэчы Паспалiтай. ЯСЮрэйская супольнасць была абкладзена падушным падаткам, якiя, як i раней, збiралi кагалы. Яны выконвалi таксама ролю органаСЮ мясцовага самакiравання i вырашэння канфлiктаСЮ [8]. Улада кагалаСЮ была СЮзмоцненая правам выдачы пашпартоСЮ [9], без якiх яСЮрэi не маглi вольна перамяшчацца па краю. Але адначасова дзяржава пакiдала сваiм яСЮрэйскiм падданым альтэрнатыСЮную магчымасць пазбавiцца ад уплыву кагала, праз пераход у купецкi стан. Тады яны павiнны былi СЮносiць прама СЮ магiстрат працэнтны збор, а не шматлiкiя кагальныя падаткi [10]. Акрамя таго, Кацярына II першай у ЕСЮропе робiць крок да эмансiпацыi яСЮрэяСЮ, дазваляючы iм удзельнiчаць разам з iншымi купцамi i мяшчанамi СЮ мясцовым самакiраваннi. У рамках асветнiцкай тАЬпалiтыкi перавыхаваннятАЭ заахвочваСЮся пераход да хрысцiянства. Праз хрышчэнне неафiт набываСЮ правы, якiмi карысталiся iншыя вольныя падданыя расейскай кароны [11].

Але раптам сiтуацыя змянiлася. РЖмператрыца СЮказам 1791 г. абмежавала тэрыторыю пражывання, а з 1 лiпеня 1794 г. павялiчвае яСЮрэйскiя падаткi СЮдвая [12]. Прычына ахаладжэння Кацярыны II да яе яСЮрэйскiх падданых вельмi простая - цiск гандлёва-рамесных слаёСЮ горада. Занепакоенае магчымасцю яСЮрэйскай канкурэнцыi маскоСЮскае купецтва падало ёй у 1790 г. прыгавор пра тАЬпагрозу руйнавання ад яСЮрэяСЮтАЭ (хаця, па звестках Юлiя Гесэна, у 1788-89 гг. у маскоСЮскае купецтва запiсалiся толькi 3 (!) яСЮрэi [13]).

Такiм чынам, першы перыяд у расейскiм заканадаСЮстве адносна яСЮрэяСЮ можна акрэслiць як паласу шырокага спрыяння i непарушнай аСЮтаномii, якая памяншаецца з 1790 г. пад уплывам хрысцiянскага насельнiцтва гарадоСЮ.

Перыяд царавання ПаСЮла I (1796-1801 гг.) адзначыСЮся падцвярджэннем ранейпрынятых законаСЮ пра яСЮрэяСЮ (абмежавання перасяленняСЮ мяшчанаСЮ, падвойнага падатку, забароны запрыгоньвання яСЮрэяСЮ) [14], увядзеннем кантролю за кнiжным рынкам [15]. З мэтай разгляду яСЮрэйска-хрысцiянскiх стасункаСЮ, а разам з тым i прычынаСЮ голаду, ахапiСЮшага Беларусь, сюды была накiраваная камiсiя на чале з сенатарам, вядомым рускiм паэтам ГаСЮрылай Раманавiчам Дзяржавiным. Адначасова свае меркаваннi па азначаных пытаннях павiнен быСЮ выкласцi СЮ дакладзе губернатар ЛiтоСЮскай губернi РЖ. Фрызель.

Схiльны да лiбералiзму i асветнiцтва Фрызель выказаСЮся за мягкую СЮзаемакарысную iнтэграцыю яСЮрэяСЮ у расейскае грамадства. У яго дакладзе мэта рэфармавання акрэслена наступным чынам: тАЬПакласцi канец няСЮладжанасцi СЮ яСЮрэйскiм народзе, прыпынiць грабежнiцтвы кагальных старшыняСЮ, засцерагчы простых яСЮрэяСЮ ад прыгнёту i прывесцi гэты народ у карысны для дзяржавы стантАЭ [16]. Для гэтага, на думку Фрызеля, патрэбна парушыць яСЮрэйскую iзаляванасць i СЮключыць iх у агульнарасейскiя саслоСЮтАЩi, каб яны маглi СЮдзельнiчаць у мясцовым самакiраваннi i дэталёвай распрацоСЮцы яСЮрэйскай рэформы.

Сенатар ГаСЮрыла Дзяржавiн, якi лiчыСЮ, што тАЬСЮрады абавязаны распаСЮсюджваць i на яСЮрэяСЮ сваё апекаванне такiм чынам, каб яны i сабе, i грамадству былi карысныятАЭ [17], варожа ставiСЮся да яСЮрэйскага традыцыйнага ладу жыцця. Сярод трапных, хаця i злосных заСЮвагаСЮ наконт асаблiвасцяСЮ побыту, роду заняткаСЮ i стану асветы СЮ яСЮрэяСЮ, у яго запiсцы мы знойдзем нямала бязглуздзiц, выклiканых няведаннем i забабонамi. Сярод такiх тАЬперлаСЮтАЭ сцвярджэнне, што яСЮрэi не здымаюць у памяшканнi ярмолку (рэлiгiйны звычай, якi забараняе вымаСЮляць iмя Бога з непакрытай галавой) як быццам таму, што тАЬсябе шануюць перад усiмi iншымi найлепшымiтАЭ; альбо фраза: тАЬУ справе з хрысцiянамi СЮ iх праСЮды быць не можа. Гэта забаронена ТалмудамiтАЭ [18]. ГалоСЮную мэту рэформы ГаСЮрыла Дзяржавiн бачыць у лiквiдацыi кагалу, выкараненнi тАЬшкодных забабонаСЮ рэлiгiiтАЭ, вызваленнi ад яСЮрэяСЮ Беларусi тАЬбез нанясення каму-небудзь шкодытАЭ. Для гэтага прапануецца прыцягнуць iх (калi спатрэбiцца, то i гвалтоСЮна) да рамяства i земляробства на абмежаванай тэрыторыi, забаранiць гандаль, падпарадкаваць агульнаму кiраванню, асвеце i iнш.

На пачатку новага стагоддзя да СЮлады прыйшоСЮ Аляксандар I, якi адчуваСЮ жаданне правiць тАЬпа сэрцу сваёй мудрай бабкiтАЭ: выпрацаваць дасканалы закон i зраСЮняць перад iм усе саслоСЮi. У рамках агульнай кадыфiкацыйнай палiтыкi праходзiСЮ i разгляд яСЮрэйскага заканадаСЮства. У час царавання Аляксандра I (1801-1825 гг.) былi склiканы чатыры тАЬяСЮрэйскiя камiтэтытАЭ, якiя СЮносiлi на разгляд цара законапраекты па СЮдасканаленню статусу яСЮрэяСЮ.

АсноСЮнай мэтай законатворчай працы першай чвэрцi 19 ст. трэба прызнаць iмкненне злiць яСЮрэйскую супольнасць з iншымi падданымi iмперыi. Гэты матыСЮ гучыць не толькi СЮ справаздачы ГаСЮрылы Дзяржавiна, якая наклала моцны адбiтак на законы адносна яСЮрэяСЮ аляксандраСЮскiх часоСЮ. З патрабаваннем лiквiдаваць яСЮрэйскую iзаляванасць мы сустракаемся СЮ прапановах самiх яСЮрэяСЮ, напрыклад, у праекце Ноты Хаймавiча [19]. АсэнсоСЮваецца пытанне: шкодная цi карысная дзейнасць яСЮрэяСЮ. Грамадскасць хвалюе роля яСЮрэяСЮ у пашырэннi вiнакурэння на вёсцы, што прычынiлася да масавага спойвання сялянства. Пры гэтым не былi прыняты да СЮвагi нi выключна пасрэднiцкая роля самiх яСЮрэяСЮ, нi месца СЮ вырабе i продажы алкаголю памешчыкаСЮ, сапраСЮдных уласнiкаСЮ шынкоСЮ i вiнакурняСЮ.

У 1804 г. было абнародавана тАЬУсталяванне аб яСЮрэяхтАЭ - першы агульны зборнiк расейскiх законаСЮ адносна гэтай супольнасцi. Дух дакумента даволi гуманны, СЮ iм дэкляруюцца негвалтоСЮныя меры па далучэнню яСЮрэяСЮ да расейскага грамадства. Адзiн з галоСЮных шляхоСЮ тАУ асвета. З гэтага часу яСЮрэi прымаюцца ва СЮсе навучальныя установы Расеi. Не дазваляецца рэлiгiйны СЮцiск, вучоныя яСЮрэi атрымалi права на набыццё навуковых ступеняСЮ. НежадаСЮшыя наведваць агульныя навучальныя СЮстановы маглi адчыняць яСЮрэйскiя школы з умовай абавязковага вывучэння расейскай, польскай цi нямецкай моваСЮ. Паступова СЮ яСЮрэйскае жыццё СЮводзiлiся еСЮрапейскiя культурныя нормы. Справаводства пераводзiлася на адну з вышэйназваных моваСЮ, яе ведання патрабавалi ад сяброСЮ магiстрату, рабiнаСЮ i кагальных. ЯСЮрэi, што СЮдзельнiчалi СЮ працы магiстратаСЮ, як i вучнi агульных школаСЮ, павiнны былi перамянiць вопратку на еСЮрапейскую; па новаму перапiсу СЮсе яСЮрэi атрымлiвалi спадчынныя прозвiшчы.

Адчувалася, што СЮладам спадабалася думка ГаСЮрылы Дзяржавiна аб тАЬпрывядзеннi яСЮрэяСЮ у карысны для дзяржавы стантАЭ. Стымулявалася далучэнне iх да вытворчай працы. Заводчыкам i фабрыкантам, а таксама рамеснiкам абяцалiся падаткавыя iльготы, пазыкi, часовы допуск па-за мяжу яСЮрэйскай аселасцi. Асаблiвая СЮвага была праяСЮлена СЮ дачыненнi да земляробаСЮ. Арэндатарам памешчыцкай зямлi закон прапанаваСЮ 5-гадовае вызваленне ад скарбовых падаткаСЮ, а каланiстам, якiя пераходзiлi на казённыя землi - пазыку i 10-гадоваы неплацёж падаткаСЮ.

Урад дэманстраваСЮ жаданне лiквiдаваць тАЬяСЮрэйскую выключнасцьтАЭ у фiскальных адносiнах. тАЬУсталяваннетАЭ скасоСЮвала падвойны падатак з земляробаСЮ, рамеснiкаСЮ i фабрыкантаСЮ, а СЮказ 8 лiстапада 1807 г. здымаСЮ яго з яСЮрэйскiх купцоСЮ [20].

Трэба зазначыць, што СЮ законах тае пары праявiлiся парывiстасць i самаСЮпэСЮненасць, уласцiвыя маладому iмператару. Яго жаданне змянiць стан рэчаСЮ простымi сродкамi яскрава праявiлася СЮ барацьбе з яСЮрэйскiм вiнакурэннем. Для яго вынiшчэння было вырашана высялiць усiх яСЮрэяСЮ з вёсак у гарады i мястэчкi. Мера гэтая, цалкам кабiнетная, не магла быць выкананая за чатыры назначаныя тАЬУсталяваннемтАЭ гады. На старыя i занядбаныя дамы яСЮрэяСЮ не знаходзiлася пакупнiкоСЮ, а СЮ самых яСЮрэяСЮ не ставала сродкаСЮ на перасяленне. Перапыняючыся СЮ лютым 1807 г. i снежнi 1808 г., высяленнi СЮзнаСЮлялiся СЮ кастрычнiку 1807 г. i красавiку 1823 [21], што не толькi прыводзiла да руйнавання яСЮрэяСЮ, але i стварала блытанiну СЮ законах.

Дзяржавiнскi дух нецярпiмасцi i падазронасцi да яСЮрэяСЮ уваскрасае СЮ законах другой паловы царавання Аляксандра I. Як не выклiкаючыя даверу падданыя, здольныя да здрады, па iнiцыятыве сенатара Сiверса яСЮрэi высяляюцца з 50-вёрставай адлегласцi ад дзяржаСЮнай мяжы (1812-1821 гг.). Каб засцерагчы праваслаСЮных ад iСЮдзейскага тАЬпсуючагатАЭ уплыву, яСЮрэям забаронена трымаць хрысцiянскую прыслугу (1818, 1820 г.) [22]. Тым, хто жадаСЮ перамянiць веравызнанне, павiнна было дапамагаць тАЬТаварыства iзраiльскiх хрысцiянаСЮтАЭ (1817 г.), якое гарантавала i матэрыяльную i духоСЮную падтрымку любому новахрышчонаму.

Вынiк 25-гадовага царавання Аляксандра I - 75 законаСЮ адносна яСЮрэйскай супольнасцi - горы паперы: сенацкiх указаСЮ, праектаСЮ, прапановаСЮ. Як жа адбiлася гэта бурная творчасць на жыццi простага яСЮрэя, жыхара Беларусi? Вывучэнне архiСЮных дакументаСЮ паказвае, што жыццё гэта амаль не змянiлася. Адразу асуджаны на правал быСЮ праект тАЬперавыхаваннятАЭ яСЮрэяСЮ у земляробаСЮ. Прапануючы супольнасцi карэнным чынам змянiць лад свайго жыцця, пакiнуць традыцыйныя заняткi i СЮ кароткi час набыць новыя навыкi, урад недастаткова клапацiСЮся аб iх матэрыяльнай падтрымцы. 5-10-гадовага скасавання падаткаСЮ было недастаткова для пачынання гаспадаркi на новым месцы, невялiкiя дзяржаСЮныя пазыкi былi прапанаваныя тАЬСЮ пазыкутАЭ, а на засяленне адведзены выключна малы зямельны масiСЮ - 30 000 дзесяцiн.

Прымаючы да СЮвагi нiзкi СЮзровень жыцця i агульную немаёмаснасць расейскiх яСЮрэяСЮ, лёгка сабе СЮявiць, чаму яСЮрэi не адгукнулiся на заклiк СЮрада. У 1807 г. з 16 747 яСЮрэяСЮ мужчынскага полу з Гарадзенскай губернi земляробамi сябе лiчылi толькi 1 978 чалавек [23]. Калi СЮ тым жа годзе сярод яСЮрэяСЮ Гарадзенскай губернi правялi апытанне, цi не жадаюць яны перасялiцца на вольныя землi для таго, каб заняцца сельскагаспадарчай дзейнасцю, 979 адказалi станоСЮча, але 579 з iх не мелi магчымасцi перасялiцца па прычыне беднасцi, а 39 не маглi плацiць падаткi [24].

Наконт магчымасцi далучыць прадстаСЮнiкоСЮ яСЮрэйскай супольнасцi да сельскагаспадарчых заняткаСЮ i прычынаСЮ правалу СЮсiх мераСЮ урада, якiя праводзiлiся СЮ даным накiрунку, гучалi розныя меркаваннi. Для цэнтральнай улады характэрнае выказванне такога кшталту: тАЬПа прычыне зведанай ухiлiстасцi яСЮрэяСЮ ад земляробчых заняткаСЮ i прыхiльнасцi да гарадскога больш гультайскага жыцця з абцяжарваннем народа, да гэтага часу СЮступiла СЮ гэтае званне зусiм нязначная колькасць яСЮрэяСЮтАЭ [25]. Мясцовыя чыноСЮнiкi, блiжэй знаёмыя з цяжкасцямi, што СЮзнiкаюць пры рэалiзацыi кабiнетных законаСЮ, прыводзiлi iншыя тлумачэннi. тАЬГаспадарка пасяленцаСЮ-яСЮрэяСЮ знаходзiцца нiжэй за гаспадарку рускiх сялянаСЮ па недастатковаму iх веданню апрацоСЮкi палёСЮ. Недахопы СЮ гаспадарцы яСЮрэяСЮ заключаюцца яшчэ СЮ недабудаванасцi гаспадарчых пабудоваСЮ i СЮ адсутнасцi СЮ iх дастатковай колькасцi быдлатАЭ [26]. Самi яСЮрэi лiчылi тАЬпрапанову зрабiць яСЮрэяСЮ земляробамi недарэчнай, таму што яСЮрэi займаюцца тымi рамёствамi, у якiх iншыя не практыкуюццатАЭ i прапанавалi тАЬтых, хто пажадае зрабiцца земляробам, забяспечыць усiм неабходнымтАЭ [27] (праект Ноты Хаймавiча).

Такой жа безвынiковай стала i кампанiя па адлучэнню яСЮрэяСЮ ад вырабу i гандлю спiртнымi напоямi. Шынкарская дзейнасць яСЮрэяСЮ была цесна спалучана з iнтарэсамi мясцовай шляхты, для якой адданыя яСЮрэям у арэнду вiнакурнi былi крынiцай пастаяннага высокага прыбытку. Таму калi пастановы СЮрада забаранiлi легальную арэнду, пашырылася тайнае валоданне i арэндаванне. тАЬПа Вашага Правасхадзiцельства прапанове вызначана: у нашым Кобрынскiм павеце надта шмат маёнткаСЮ дадзена памешчыкамi яСЮрэям у закладныя i арэндныя пасесiiтАЭ [28], - даносiлi губернатару з Кобрынскага нiжняга земскага суда.

У цараванне Мiкалая I (1825-1855 гг.) iмкненне да зтАЩяднанасцi падданых прыняло крайнiя формы. Праявiлася жаданне СЮнiфiкаваць, падавiць усялякую самабытнасць i самастойнасць: у мысленнi, у знешнiм выглядзе, таму што СЮжо СЮ гэтым, на думку уладаСЮ, каранiлася непаслушэнства i магчымасць бунту. ЯСЮрэяСЮ патрабавалася ператварыць як унутрана, так i вонкава, а паколькi яны не праявiлi асаблiвага жадання скарыстаць з гуманных мераСЮ папярэдняга СЮраду, то цяпер сродкi абiралiся жорсткiя, гвалтоСЮныя, прымусовыя.

Былi працягнутыя некаторыя пачынаннi Аляксандра РЖ: высяленнi з сельскай мясцовасцi (1827-1835 гг.) у мэтах барацьбы з яСЮрэйскiм вiнакурэннем [29]; заахвочванне земляробчай i прамысловай дзейнасцi па тАЬУсталяванню аб яСЮрэяхтАЭ 1835 г. [30], якое, дарэчы, не СЮнесла нiчога новага СЮ фармаванне юрыдычнага статуса яСЮрэяСЮ, а толькi абагулiла папярэднiя акты.

Пад унутраным змяненнем разумелася не толькi змена роду дзейнасцi, але i трансфармацыя свядомасцi. Да хрысцiянiзацыi вялi розныя шляхi. Сярод iх, уведзенае 26 жнiСЮня 1827 г. натуральнае выкананне рэкруцкай павiннасцi, якую дагэтуль замяняСЮ грашовы падатак [31]. Для яСЮрэяСЮ была СЮведзеная павялiчаная норма здачы рэкрутаСЮ, панiжаны прызыСЮны СЮзрост, уведзеныя жорсткiя карныя меры адносна як самiх рэкрутаСЮ, так i кагальнага кiраСЮнiцтва СЮ выпадку невыканання СЮказу. Тым самым сеялася зерне разладу СЮнутры яСЮрэйства.

ПазбаСЮленню яСЮрэйскiх масаСЮ iх духоСЮных кiраСЮнiкоСЮ i настаСЮнiкаСЮ павiнна была садзейнiчаць лiквiдацыя кагалаСЮ (1844 г.). Адначасова мера гэтая азначала СЮзмацненне дзяржаСЮнага СЮмяшання ва СЮнутрыабшчынныя справы, бо ставiла яСЮрэйскае грамадства пад кантроль палiцыi. На справе, па прычыне захавання кагальна-рабiнскай вярхушкай вялiкага рэлiгiйнага аСЮтарытэту, скасаванне кагалу адбылося выключна фармальна. Алiгархiя працягвала кiраваць адзiнаверцамi пры дапамозе грошаСЮ i сувязяСЮ.

Як удар па асвеце i адукацыi рыхтавалiся наступныя меры: закрыццё СЮсiх яСЮрэйскiх друкарань акрамя вiленскай i кiеСЮскай (27 лiстапада 1836 года) [32] i рэфармаванне яСЮрэйскай школы (13 лiстапада 1844 года) [33]. Апошняе прадугледжвала адкрыццё казённых яСЮрэйскiх вучылiшчаСЮ рознага тыпу, у якiх можна было набыць свецкую адукацыю з паменшанай удзельнай вагой тАЬяСЮрэйскiх прадметаСЮтАЭ - рэлiгii i гiсторыi.

Знешняя адметнасць яСЮрэяСЮ лiквiдавалася пры дапамозе паступовай забароны нашэння традыцыйнай вопраткi i прычосак [34]. Адначасова заахвочвалiся тыя, хто быСЮ згодны пазбавiцца i знешняй адметнасцi, i веры продкаСЮ. Неафiтам прапаноСЮвалiся трохгадовыя падаткавыя iльготы i грашовая падтрымка [35].

Астатнi сакрушальны СЮдар па яСЮрэях павiнны былi нанесцi тАЬЧасовыя правiлы аб разборы яСЮрэяСЮтАЭ [36], якiя, падзяляючы супольнасць на тАЬаселыхтАЭ i тАЬнеаселыхтАЭ (па прынцыпу валодання нерухомасцю), абтАЩяСЮлялi тАЬнекарыснымiтАЭ большасць яСЮрэяСЮ краiны. тАЬЧасовыя правiлытАЭ былi прынятыя СЮ 1851 г., але iдэi такога роду луналi СЮ паветры СЮжо даСЮно. Яшчэ дакумент 1845 г. СЮтрымлiваСЮ праект аддзялення тАЬкарысных ад нямаючых нiякай вытворчай працытАЭ з тым, каб падвергнуць гэтых астатнiх розным абмежаванням, у тым лiку СЮзмоцненаму рэкруцкаму набору [37]. Мiж тым, па дадзеных 1849 г., тАЬкарысныятАЭ яСЮрэi складалi: па Пружанскаму павету 47,47% ад агульнай колькасцi рэвiзскiх душ мужчынскага полу сярод яСЮрэяСЮ, па Кобрынскаму тАУ 79,47%, а па Гарадзенскаму - толькi 33,16%. [38] Вiдавочна, што настойлiвае выкананне гэтага плана, рэалiзацыi якога перашкодзiла Крымская вайна, стала б для яСЮрэйскай супольнасцi сапраСЮдным бедствам.

ЗаканадаСЮчая спадчына Мiкалая I адносна яСЮрэйскай супольнасцi (604 законы) колькасна амаль у 10 разоСЮ пераСЮзыходзiць дасягненне яго папярэднiка. Можа, гэтыя СЮказы прынеслi вялiкi плён i палепшылi гаротны стан яСЮрэйскай масы? Дакументы адказваюць на гэта пытанне адмоСЮна. Вiдавочна беспаспяховасць барацьбы з яСЮрэйскiм вiнакурэннем. Справаздачы чыноСЮнiкаСЮ 20-х i 50-х гг. 19 ст. аднолькавыя: тАЬУ некаторых маёнтках па спрыянню памешчыкаСЮ, яСЮрэi патаемна маюць удзел у шынкаводстве i корчмах, утрымлiваюць кароСЮ на пахт (бяруць у арэнду тАУ В. С.), арэндуюць млыны i азёры цi рэкi для рыбнай лоСЮлi, займаюцца скупкай i продажам прадуктаСЮ, зтАЩяСЮляючыся СЮ iх кiмсьцi накшталт фактараСЮ (пасрэднiкаСЮ тАУ В. С.)тАЭ (1850 г.) [39].

тАЬУсталяваннетАЭ 1835 г. падцвердзiла забарону найма яСЮрэямi хрысцiянскай прыслугi з пасяленнем у яСЮрэйскiх хатах [40]. Але на месцах закон быСЮ патрактаваны больш радыкальна, што прынесла шкоду не толькi яСЮрэям. але i рабочым з хрысцiянаСЮ, якiя згубiлi працу. тАЬУ некаторых гарадах i мястэчках забараняецца хрысцiянам будаваць i рамантаваць яСЮрэйскiя дамы, рабiць у iх печы i розныя патрэбы, што да сталярнага майстэрства адносяцца, вазiць яСЮрэяСЮ, апрацоСЮваць зямлю, прывозiць для iх ваду i iнш.тАЭ [41] - скардзiлiся яСЮрэйскiя дэпутаты.

Складана праходзiла кампанiя па тАЬзнешняму цывiлiзаваннютАЭ яСЮрэяСЮ. Нягледзячы на пастаяннае зтАЩяСЮленне СЮсё новых указаСЮ па забароне шыцця i апранання яСЮрэйскай нацыянальнай вопраткi, звычаю галення галавы СЮ замужнiх яСЮрэяк i нашэння пейсаСЮ дарослымi мужчынамi, новыя парадкi не прыжывалiся СЮ яСЮрэйскiм асяроддзi. Для яСЮрэяСЮ змяненне знешняга выгляду, традыцыйных строяСЮ на еСЮрапейскiя азначала здраду рэлiгiйным нормам. Да таго ж само СЮвядзенне закону СЮ сiлу выклiкала абурэнне. Сучаснiкi сведчаць, што палiцыя падсцерагала парушальнiкаСЮ указа СЮ людных месцах. З iх здзiралi нацыянальную вопратку, з жанчынаСЮ пад улюлюканне натоСЮпу скiдалi парыкi, у старых вырывалi альбо адразалi тупымi нажамi пейсы на скронях. Натуральна, што такое тАЬзаахвочваннетАЭ да еСЮрапейскага ладу жыцця выклiкала непадпарадкаванне.

У расейскай грамадскай свядомасцi апошнай трэцi 18 - першай паловы 19 ст. iснавала перакананне у адвечнай варожасцi яСЮрэяСЮ да хрысцiянаСЮ i верагоднасцi вядзення iмi шкоднiцкiх дзеянняСЮ супраць тАЬкарэннага насельнiцтва краютАЭ. Таму мэтай заканадаСЮства адносна яСЮрэяСЮ стала дасягненне пэСЮнага прававога iдэалу: асiмiляваны, эмансiпаваны, унiфiкаваны падданы. Расейскiя заканадаСЮцы прапанавалi яСЮрэйскай супольнасцi СЮключэнне СЮ сiстэму агульнарасейскiх саслоСЮяСЮ, адпавядаючых iх маёмаснаму стану, коштам адмовы ад нацыянальнай самабытнасцi, што сустракала СЮ яСЮрэйскiм асяроддзi непрыманне i адпор. Гэта прыводзiла да канфлiкту з уладамi, якiя да таго ж часта карысталiся гвалтоСЮнымi i жорсткiмi мерамi, што суправаджалася нярэдка злоСЮжываннямi на месцах. Вынiкам стала недасягненне азначанай мэты. Стваралася згубнае, непрадуктыСЮнае становiшча, пры якiм абодва бакi неслi страты.

***

СабалеСЮская Вольга

Нарадзiлася СЮ 1974 г. у Гароднi. У 1996 г. закончыла факультэт гiсторыi i культуры Гарадзенскага дзяржаСЮнага СЮнiверсiтэту i паступiла СЮ аспiрантуру пры кафедры гiсторыi Беларусi ГрДУ. У 1999 г. абаранiла дысертацыю на ступень кандыдата культуралогii па тэме тАЬЯСЮрэi Беларусi СЮ канцы 18 - першай палове 19 ст.: лад жыцця i культуратАЭ.

Ва[1]. Johnson P. Historia żydów. Kraków, 1994. S. 381.

Ва[2]. Шугуров М. Ф. История евреев в России // Русский архив. 1894. № 2. С. 140.

Ва[3]. Maurach M. Russische Judenpolitik. Berlin, 1939. S. 60.

Ва[4]. Weinryb B. D. Neueste Wirtschaftsgeschichte der Juden in Russland und Polen. New Jork, 1972. S. 25, 64.

Ва[5]. Haumann H. Geschichte der Ostjuden. Munchen, 1990. S. 77.

Ва[6]. Шугуров М. Ф. История евреев в России. С. 136-137.

Ва[7]. Леванда В. О. Полный хронологический сборник законов и положений, касающихся евреев, от Уложения царя Алексея Михайловича до настоящего времени (1649-1873); Извлечение из Полного Собрания Законов Российской империи с 1649 года: В 9 т. / II Отд. Собств. Его Императ. Величества канцелярии (далей ПСЗРИ). СПб, 1874. С. 27.

Ва[8]. Леванда В. О. Полный хронологический сборник .. С. 27; Белоруссия в эпоху феодализма. Мн., 1961. Т. 3. С. 33.

Ва[9]. Тамсама. С. 25.

Ва[10]. Тамсама. С. 27.

Ва[11]. ПСЗРИ. Т. XX. С. 436.

Ва[12]. Леванда В. О. Полный хронологический сборник .. С. 37.

Ва[13]. Гессен Ю. История еврейского народа в России: В 2 т. Ленинград, 1925. Изд. 2-е., перераб. Т. 1. С. 77.

Ва[14]. ПСЗРИ. СПб., 1830. Т. XXIV. С. 215-216, 256-257.

Тамсама. Т. XXV. С. 585.

Ва[15]. Тамсама. Т. XXIV. C. 760, 816-817.

Ва[16]. Бэкон Г. Положение евреев после разделов Польши // Главы из истории и культуры евреев Восточной Европы: В 6 ч. Иерусалим, 1995. Ч. 6. С. 217.

Ва[17]. Державин Г. Р. Сочинения. С объяснительными примечаниями Я. Грота: В 9 т. СПб., 1872. Т. 7. С. 246.

Ва[18]. Тамсама. С. 251.

Ва[19]. Державин Г. Р. Сочинения. Т. 7. С. 329-332.

Ва[20]. Леванда В. О. Полный хронологический сборник .. С. 56, 70-71.

Ва[21]. Тамсама. С. 77, 119.

Ва[22]. Тамсама. С. 96, 103-104.

Ва[23]. Нацыянальны гiстарычны архiСЮ Беларусi СЮ Гароднi (далей тАУ НГАБ у Гароднi). Ф. 1. Воп. 1. Спр. 100. Л. 80 аб.-81.

Ва[24]. Тамсама. Л. 81 аб.-83 аб.

Ва[25]. Тамсама. Воп. 13. Спр. 450. Л. 2 аб.

Ва[26]. Тамсама. Спр. 932. Л. 18 аб.-44.

Ва[27]. Проект польского надворного советника Ноты Хаймовича // Державин Г. Р. Сочинения. СПб.,1872. Т. 7. С, 330, 331.

Ва[28]. НГАБ у Гароднi. Ф. 1. Воп. 1. Спр. 122. Л. 5.

Ва[29]. Леванда В. О. Полный хронологический сборник .. С. 216.

Ва[30]. ПСЗРИ. СПб.,1836. Собр. 2. Т. Х. Отд. 1. С. 313, 315-316.

Ва[31]. Леванда В. О. Полный хронологический сборник. С. 192.

Вместе с этим смотрят:

9 сочинений для 9 класса /english/

A Farewell to Arms

A history of the english language

About England

Accommodation in St.Petersburg