Замкавае дойлiдства Беларусi

Марыя Ладуцька

2003

Уводзiны

Творы мастацтва i, СЮ прыватнасцi, архiтэктуры, уяСЮляюць вялiзарную каштоСЮнасць не толькi таму, што фiксуюць гiсторыю народа, але i таму, што СЮвасабляюць у сябе яго творчы патэнцыял, асаблiвасцi светаСЮспрымання, талент i вытанчанае пачуццё прыгожага. Замкавае дойлiдства - адна з найбольш цiкавых старонак гiсторыi беларускай культуры, каштоСЮны дыямент нашай нацыянальнай спадчыны. Яго развiццё адбывалася даволi працяглы перыяд - усяго некалькi стагоддзяСЮ. Таму сучаснiкi маюць выдатную магчымасць на прыкладзе гiсторыi замкавага будаСЮнiцтва прасачыць тыя змены, якiя адбывалiся СЮ эканамiчным, палiтычным, культурным i паСЮседзённым жыццi нашых продкаСЮ.

Замкам звычайна называюць ваенна-фартыфiкацыйны комплекс, якi складалаСЮся з некалькiх замкнёных абарончых збудаванняСЮ. Замак тАУ гэта таксама СЮмацаванае жыллё феадала, назва некаторых палацаСЮ цi вялiкiх панскiх дамоСЮ /15, р. 4/. У краiнах ЕСЮропы iх будаСЮнiцтва звычайна звязваюць з эпохай сярэднявечнага феадалiзму, калi замкi служылi надзейным умацаваннем ад частай пагрозы з боку шматлiкiх ворагаСЮ. У гады цяжкiх выпрабаванняСЮ, калi пад пагрозай было само iснаванне народа, замкi станавiлiся для людзей домам, школай мужнасцi i адзiнства.

РЖснавалi замкi i на беларускiх землях. Даследчыкi адносяць пачатак iх будаСЮнiцтва да XII ст./12, с. 402/, калi на Беларусi iмклiва развiвалiся феадальныя адносiны i раслi гарады. У той жа час, беларускiя княствы часта станавiлiся арэнай для мiжусобных войнаСЮ i знешнiх нападаСЮ. Але перыяд найбольш актыСЮнага развiцця замкавага дойлiдства прыпадае на XIV - XVIII стст. Яго можна назваць класiчным. Менавiта таму дадзены перыяд i выбраны для майго навуковага даследавання.

Трэба адразу ж падкрэслiць, што тэма замкавага дойлiдства адносна добра вывучана беларускiмi гiсторыкамi. Наогул, даследаванне архiтэктурнай спадчыны СЮ еСЮрапейскiх краiнах пачалося СЮ XVIII ст. Але канчаткова новае станаСЮленне да нацыянальнай архiтэктуры сфармiравалася СЮ першай палове XIX ст. пад уплывам эстэтыкi рамантызму, што выявiлася найперш у лiтаратуры. Пад уплывам рамантызму пачалi паступова вывучаць помнiкi дойлiдства i СЮ Расiйскай iмперыi, у склад якой увайшла у канцы XVIII - пачатку XIX ст. Беларусь. Першымi звярнулi СЮвагу на старажытныя замкi i бажнiцы гiсторыкi, мастакi, краязнаСЮцы i археолагi.

Наш зямляк Тэадор Нарбут, аСЮтар шматтомнай гiсторыi беларускага i лiтоСЮскага народаСЮ, даследаваСЮ Лiдскi замак, асаблiва замкавыя вежы, рэшткi якiх тады яшчэ захоСЮвалiся на значную вышыню. Другi гiсторык Мiхал Балiнскi апiсаСЮ КрэСЮскi i Гальшанскi замкi, вывучаСЮ помнiкi Смаргонi, Лоска, Ляхавiч, Слуцка, Быхава, Пiнска i iншых гарадоСЮ. Помнiкi старажытнай архiтэктуры Беларусi тАУ замкi, цэрквы, касцёлы i iнш. тАУ вывучаСЮ вядомы беларускi археолаг ХРЖХ ст. Канстанцiн Тышкевiч, якi стварыСЮ у сябе на радзiме, у Лагойску, музей старажытнасцей. У прадэсе абследавання помнiкаСЮ была вывучана гiсторыя развiцця тэхнiкi каменнай муроСЮкi, эвалюцы будаСЮнiчых матэрыялаСЮ (цэглы, дахоСЮкi, плiтак падлогi) i архiтэктурна-дэкаратыСЮнай керамiкi (фасадныя плiткi i кафля) /10, с. /. Апiсаннем беларускай нацыянальнай спадчыны займаСЮся вучоны, пiсьменнiк i краязнавец А. Г. Кiркор.

Ужо СЮ пасляваенны перыяд свае працы праблеме замкавага дойлiдства прысвяцiлi М. ТкачоСЮ, В. Чантурыя, Ю. Якiмовiч, А. Лакотка i г. д. Вялiкую работу за апошнiя 30 гадоСЮ правялi мастацтвазнаСЮцы i гiсторыкi беларускай архiтэктуры. Некалькi прац па гiсторыi старажытнага дэкаратыСЮнаСЮжытковага мастацтва i архiтэктуры надрукаваСЮ Мiхаiл Кацар. Пад кiраСЮнiцтвам Уладзiмiра Чантурыi праведзены абмеры пошукаСЮ беларускага дойлiдства i абследаваны гiстарычныя цэнтры СЮ цэлым шэрагу гарадоСЮ рэспублiкi. ён аСЮтар некалькiх падручнiкаСЮ i манаграфiй па гiсторыi беларускай архiтэктуры.

Тамара ЧарняСЮская прысвяцiла манаграфii помнiкам старажытнай i сучаснай архiтэктуры Магiлёва, Вiцебска i Мiнска (апошняя СЮ сааСЮтарстве з Аленай Пятросавай) /9, с. /. ДраСЮлянае дойлiдства беларускага Палесся добра пададзена СЮ кнiзе Юрыя Якiмовiча. Цiкавую працу пра архiтэктуру палацаСЮ i старадаСЮнiх сядзiб XVIII тАФ пачатку XIX ст. напiсау Анатоль Кулагiн /8/. Сумесна з Валянцiнай Караткевiч ён выдаСЮ кнiгу аб помнiках Слонiма. Пяру даследчыка належыць таксана капiтальная манаграфiя, прысвечаная беларускаму ракако. Разнастайнае СЮбранне iнтэр'ераСЮ можна СЮбачыць у каляровых альбомах, складзеных Надзеяй ФёдараСЮнай Высоцкай /2/.

Вялiкiм укладам у справу вывучэння i аховы нашай архiтэктурнай спадчыны з'яСЮляюцца сямiтомны "Збор помнiкаСЮ гiсторыi i культуры Беларусi" i пяцiтомная "Энцыклапедыя лiтаратуры i мастацтва Беларусi". Выйшлi СЮ свет першыя тры тамы шматтомнага выдання "Гiсторыя беларускага мастацтва".

Даследчыкамi быСЮ выказаны шэраг навуковых думак, якiя сталi асновапалягаючымi. У прыватнасцi, даследчыкi паказалi, што развiццё замкавага дойлiдства XIV - XV стст. на беларускiх землях мела складаны характар. Яно спалучала як мясцовыя СЮласна беларускiя традыцыi, так i элементы заходяга дойлiдства. У гэтай сувязi асаблiва цiкавым уяСЮляецца разгляд развiцця замкабудавання на Беларусi СЮ агульнаеСЮрапейскiм кантэксце.

Мэта маёй працы - даць комплексны аналiз замкавага дойлiдства Беларусi XIV - XVIII стст. у кантэксце агульнаеСЮрапейскай палiтычнай, эканамiчнай i культурнай гiсторыi. У гэтай сувязi я паставiла перад сабою дзве асноСЮныя задачы:

Вызначыць асноСЮныя этапы i паказаць асаблiвасцi замкавага дойлiдства на беларускiх землях XIV - XVIII стст.

Ахарактарызаваць замкавыя комплексы Беларусi СЮ XIV - XVIII стст. як абарончыя, эканамiчныя i культурныя цэнтры.

У дадзенай працы мне б хацелася не проста абагульнiць вопыт папярэднiх даследчыкаСЮ, а знайсцi новыя фактары развiцця замкабудавання, якiя маглi б iстотна паСЮплываць на сучаснае бачанне праблем развiцця культуры i фартыфiкацыйнай справы на Беларусi.

Глава РЖ. Развiццё замкабудавання на беларускiх землях у XIV - XVIII стст.

Замкамi называюць ваенна-фартыфiкацыйныя комплексы, якiя складаюцца з некалькiх замкнёных абарончых збудаванняСЮ. У краiнах ЕСЮропы iх будаСЮнiцтва звычайна звязваюць з эпохай сярэднявечнага феадалiзму, калi замкi служылi надзейным умацаваннем ад частай пагрозы з боку шматлiкiх ворагаСЮ.

На самой справе, будаСЮнiцтва буйных драСЮляных i мураваных умацаванняСЮ вялося на працягу некалькiх тысячагоддзяСЮ. Ужо гарады старажытнага РОсходу былi абнесены моцнымi сценамi. Вядомы былi крэпасныя фартыфiкацыi i СЮ антычным свеце. Але пасля нашэсця варвараСЮ традыцыi антычных архiтэктараСЮ у краiнах Заходняй ЕСЮропы былi забытыя. Мураваныя будынкi канешне ж узводзiлiся, аднак яны не адрознiвалiся вытанчанасцю форм, часта нават не былi разлiчаны на даСЮгачасовае iснаванне. Таму рэшткаСЮ мураванай архiтэктуры VI - IX стст. захавалася зусiм мала.

На землях усходнiх славян да прыняцця хрысцiянства традыцыi будавання з камення i кiрпiча практычна не iснавала. ГалоСЮным будаСЮнiчым матэрыялам тут служыла дрэва. Яно было вельмi танным (у той час лясы пакрывалi большую частку беларускiх земляСЮ), лёгка апрацоСЮвалася, але будынкi з дрэва хутчэй разбуралiся, чым мураваныя. У канцы Х ст. з Вiзантыi на СЮсходнеславянскiя землi прыходзiць праваслаСЮе. У ХРЖ - ХРЖРЖ стст. будуюцца першыя мураваныя цэрквы. Менавiта будаСЮнiцтва храмавых комплексаСЮ дае вопыт мураванага дойлiдства мясцовым майстрам. У Полацку i Гродна СЮзнiкаюць першыя архiтэктурныя школы.

ЗаходнееСЮрапейскiя майстры таксама зведалi СЮплыСЮ вiзантыйскага мастацтва. Да 1000 г. чуткi пра хуткi канец свету стрымлiвалi развiццё манументальнай творчасцi. Але пасля таго, як чалавецтва мiнула гэты "ракавы рубеж" заходнееСЮрапейскiя краiны ахапiла эпiдэмiя будаСЮнiцтва. АСЮтар гiстарычнай хронiкi тых гадоСЮ Рауль Глабер пiсаСЮ: "Прыблiзна праз тры гады пасля 1000 году былi адбудаваны нанава базiлiкi амаль ва СЮсiм свецетАж Можна сказаць, што СЮвесь свет адзiнадушна скiнуСЮ старое рубiшча, каб адзецца СЮ беласнежную вопратку цэркваСЮ" /Цыт. па 1, с. 59 - 60/.

У ХРЖ ст. у архiтэктуры Заходняй ЕСЮропы СЮ вынiку сумяшчэння мясцовых i вiзантыйскiх традыцый фармiруецца раманскi стыль. Ён характарызаваСЮся масiСЮнасцю збудаванняСЮ, неразрыСЮнасцю пласкасцей сцен, вузкiмi аконнымi аркавымi праёмамi, галоСЮнай роляй фасаду, а таксама iнтэр'ераСЮ i матыва аркад. ГалоСЮным будаСЮнiчым матэрыялам становiцца камень. Але прыкладаСЮ цывiльных забудоСЮ раманскага стылю засталося няшмат, i большасць з iх - замкi. Так, замак Лашэ (канец Х ст.) у Францыi СЮяСЮляСЮ сабою прамавугольную чатырохпавярховую вежу-данжон, функцыiямi якой былi абарона i месца для жылля буйнога феадала. Пазней прамавугольныя вежы былi заменены круглымi. Напрыклад, пабудаваны СЮ ХРЖРЖ ст. Рычардам Львiнае Сэрца СЮ Нармандыi замак Гайар меСЮ круглы данжон, абнесены сценамi /1, с. 62 - 63/.

Абарончыя вежы тыпа данжонаСЮ будавалiся i на беларускiх землях. Прыкладна памiж 1276 i 1288 гг. вядомы "градаруб" Алекса па загаду князя РОладзiмiра Васiлькавiча СЮзвёСЮ на рацэ Лясной мураваны Камянецкi слуп цi Белую Вежу. Крынiцы сведчаць пра тое, што вежы, падобныя на Камянецкi слуп, былi пабудаваныя СЮ Брэсце, Гродна, Полацку, Тураве i Навагрудку /13, с. 6 -10/. ХРЖРЖ - першая палова ХРЖРЖРЖ стст. вядомыя СЮ беларускай гiсторыi як перыяд феадальнай раздробленасцi. У гэты час адбываюцца СЮнутраныя феадальныя сутычкi, паходы на беларускiя землi лiтоСЮцаСЮ, нямецкiх крыжакоСЮ i татар. Таму не дзiва, што князi iмкнулiся пабудаваць моцныя фартыфiкацыi. Гэта стала магчымым дзякуючы развiццю мясцовага ваеннага будаСЮнiцтва, а таксама СЮплыву заходнееСЮрапейскiх традыцый.

Вопыт, набыты майстрамi ХРЖРЖРЖ ст. не прайшоСЮ дарма. Ужо СЮ XIV ст. адбываецца сапраСЮдны СЮсплеск замкабудавання на беларускiх землях. АднаСЮляюцца абарончыя збудаваннi беларускiх гарадоСЮ. Будуюцца новыя замкi СЮ Лiдзе i Крэва. БудаСЮнiцтва апошнiх было цесна звязана з будаСЮнiцтвам мураваных замкаСЮ у Вiльнi i Троках. Вось як апiсваСЮ Вiленскiя замкi А. Г. Кiркор: "На гары красаваСЮся велiчны, значна СЮмацаваны замак з трымя вежамi, акружаны валам. Каля падэшвы гэтай гары цягнуСЮся нiжнi замак, названы Крывым Градам" /6, с. 141/.

На змену вежам-данжонам прыходзяць замкi-кастэлi. Слова "кастэль" паходзiць ад старафранцузскага "castel", што значыць "невялiкi замак". У адрозненнi ад данжонаСЮ, кастэлi мелi замкнёны характар. Будавалiся яны СЮ форме чатырохкутнiка. Вежы i iншыя пабудовы (жылыя карпусы, царква, брама) злучалiся мураванымi сценамi. Унутры кастэлю знаходзiСЮся замкавы двор. Кастэлi маглi выконваць адначасова функцыi крэпасцi, жылля феадала i яго гарнiзона.

Лiчыцца, што замкi-кастэлi пачалi будавацца СЮ краiнах Заходняй ЕСЮропы СЮ ХРЖРЖ ст. РЖх распаСЮсюджванне было выклiкана новым ваенным вопытам заходнееСЮрапейскiх рыцараСЮ. Пад час крыжовых паходаСЮ на Блiзкi РОсход перад iмi паСЮстала праблема забеспячэння свайго iснавання. Лёгкая арабская коннiца хутка рухалася праз заваяваныя крыжакамi землi i наносiла нечаканыя СЮдары. Каб забяспечыць ахову сваiх гарнiзонаСЮ, не даць арабам захапiць важныя камунiкацыi, феадалы пабудавалi сетку замкаСЮ. Правобразам для новага тыпу замкаСЮ сталi СЮмацаваныя ваенныя лагеры. Кастэлi будавалiся на поСЮначы Германii i СЮ краiнах Скандынавii. У пачатку ХРЖРЖРЖ ст. рыцары-крыжакi з'явiлiся СЮ Прыбалтыцы. Заваяванне прыбалтыйскiх народаСЮ вялося СЮжо апрабiраванымi метадамi. Кастэлi сталi важным звяном забеспячэння нямецкага панавання на захопленых землях.

Крыжакi пагражалi продкам беларусаСЮ i лiтоСЮцаСЮ. Для спынення агрэсii трэба было аб'яднанне. Ролю аб'яднаннiка беларускiх i лiтоСЮскiх земляСЮ узялi на сябе вялiкiя князi лiтоСЮскiя. Такiм чынам, у другой палове XIII - XIV стст. было створана адзiная буйная дзяржава - Вялiкае княства ЛiтоСЮскае, Рускае i Жамойтскае. Вялiкiя князi былi зацiкаСЮлены СЮ эфектыСЮнай абароне падуладных iм земляСЮ. Таму будаСЮнiцтва замкаСЮ у Вiльнi, Троках, Лiдзе i Крэва, а таксама СЮзнаСЮленне фартыфiкацый старажытных гарадоСЮ Полацка, Навагрудка i Гродна мелi стратэгiчнае значэнне.

Лiдскi замак быСЮ пабудаваны СЮ трыццатых гадах XIV ст. на штучным насыпе са жвiру, пяску i камянёСЮ у балоцiстай сутоцы дзвюх рэчак тАФ Лiдзеi i Каменкi. Спачатку замак меСЮ адну вежу СЮ паСЮднёва-СЮсходнiм куце i чатыры высокiя пятнаццацi мятровыя сцены з баявой галерэяй. У замку было два СЮваходы. Адзiн з iх паСЮцыркульнай формы, знаходзiцца СЮ паСЮднёвай сцяне на вышынi 4 метраСЮ ад першапачатковага СЮзроСЮню двара, недалека ад замкавай вежы. Другi, у форме паСЮквургшй аркi вышынёй 2,5 метра, праразае заходнюю замкавую сцяну i знаходзiцца на СЮзроСЮнi зямлi.

Захавалiся рэшткi былой брамы. Гэта два вялiкiя камянi СЮ аснове арачнага праёма з круглымi адтулiнамi для металiчных слупкоСЮ, на якiх трымалiся вароты. З боку двара да малога СЮвахода пазней прыбудавалi падковападобнае абарончае збудаванне, ад якога захавалiся моцна пашкоджаныя падмуркi. Калi вораг i здолеСЮ бы выламаць вароты, то трапiСЮ бы СЮ каменны мяшок, дзе не было паратунку.

3 поСЮначы, на адлегласцi 7 - 10 метраСЮ ад замкавых муроСЮ, праходзiСЮ глыбокi роСЮ шырынёй каля 2 метраСЮ, якi злучаСЮ абедзьве ракi i абараняСЮ замак з боку горада. Замкавыя муры СЮ асноСЮным пабудаваныя з палявога камення. Звонку яны складзены з вялiкiх, часам крыху абчасаных валуноСЮ. Камянi падабраны адзiн да аднаго па памерах i пакладзены роСЮнымi гарызантальнымi радамi. Прамежкi памiж iмi запоСЮнены каменнымi клiнамi i замазаны рошчынай. Унутраная частка замкавых сцен складзена з дробных камянёСЮ.

Цэгла выкарыстана толькi для важных канструкцыйных элементаСЮ i архiтэктурных дэталяСЮ. 3 яе зроблены вуглы замкавых вежаСЮ i сцен, дэкаратыСЮныя паясы на фасадах, аркi, скляпеннi, байнiцы. ДэкаратыСЮны пояс, якi праходзiСЮ па параметры СЮсiх замкавых сцен, выкананы СЮ тэхнiцы "балтыйскай" муроСЮкi. Змацавана цэгла вапнавай рошчынай з дамешкамi жвiру i дробных каменьчыкаСЮ. Старажытныя дойлiды СЮжывалi цэглу двух тыпаСЮ. 3 цэглы таСЮшчынёй да 0,1 метра складзены арка малога СЮвахода, байнiцы, дэкаратыСЮныя паясы замкавых муроСЮ. Баявая галерэя пабудавана з цэглы iншага тыпу, значна танейшай. Большасць цаглiн мае роСЮную паверхню, але сустракаюцца i са слабымi адбiткамi пальцаСЮ.

У канцы XIVтАФ пачатку XV ст. крыжакi СЮжо мелi гарматы. Таму беларускiя i лiтоСЮскiя замкi прыстасоСЮвацца да абароны ад новай агнястрэльнай зброi. 3 гэтай мэтай князь ВiтаСЮт перабудоСЮвае Лiдскi замак, якi стаСЮ адным з наймацнейшых у Валiкiм княстве ЛiтоСЮскiм. Былi пабудаваныя яшчэ адна замкавая вежа i новы вялiкi СЮваход недалёка ад яе, якi праразаСЮ усходнюю сцяну на вышынi 2,5 метраСЮ ад узроСЮню зямлi. Рэшткi гэтай вежы былi раскапаны СЮ 1977 г. ЗахаваСЮся амаль увесь першы паверх. Вежа мела СЮваход у выглядзе аркi з боку двара i лесвiцу СЮ тоСЮшчы заходняй сцяны, якая вяла СЮгору. У паСЮночнай i СЮсходняй сценах - па дзве спiчастыя нiшы, а СЮ паСЮднёвай захавалiся глыбокiя скразныя нiшы, праз якiя ацяплялiся верхнiя паверхi. У адной з iх знойдзена шмат вугалю, попелу, абгарэлай гаршковай кафлi. Ва СЮсiх чатырох кутах вежы засталiся рэшткi крыжовага нервюрнага скляпення. Рэбры нервюр вежы, выкананыя з цэглы стрэлападобнай формы, ствараюць малюнак тагачаснага скляпення. Першы паверх раскапанай вежы быСЮ перакрыты адным з самых простых скляпенняСЮ у форме крыжа. Крыжовыя скляпеннi характэрны для ранняй беларускай готыкi.

Абедзве вежы Лiдскага замка былi пакрыты дахоСЮкай, шматлiкiя рэшткi якой знойдзены падчас раскопак. ДахоСЮка мае паСЮцыркульную карытападобную форму з мацавальным шыпам пасярэдзiне, недалёка ад яе шырокага краю. Некаторыя экземпляры яе маюць яшчэ i дадатковы маленькi шып у цэнтры СЮнутранай паСЮакружнасцi шырокага краю дахоСЮкi. Маленькiмi шыпамi яна чаплялася за падоСЮжныя жэрдкi, прыбiтыя да крокваСЮ даху, а вялiкiя шыпы СЮтрымлiвалi адну дахоСЮку на другой. Прамежкi памiж радамi даховак замазвалiся вапнавай рошчынай. Гэта самая старадаСЮняя дахоСЮка на Беларусi датуецца канцом XIVтАФ першай паловай XV ст. У час археалагiчных раскопак замкавага двара выяСЮлены рэшткi драСЮляных пабудоСЮ, ад якiх захавалiся часткi падмуркаСЮ, печаСЮ i абгарэлых канструкцый. Пабудова каля заходняй замкавай сцяны вылучаецца сваiмi памерамi i мае каменныя падмуркi, пакладзеныя на глiне. Ва СЮсходняй частцы двара знойдзены два калодзежы.

Такiм чынам, Лiдскi замак уяСЮляСЮ сабою моцную абарончую пабудову з аднапавярховымi драСЮлянымi будынкамi па перыметры замкавых муроСЮ для гарнiзона i складоСЮ, сярод якiх вызначаСЮся дом каменданта.

Замак у Крэва быСЮ пабудаваны прыкладна тады ж калi i Лiдскi. Як i СЮ Лiдскiм замку, тут былi дзве вежы, размешчаныя па дыяганалi. Адна з вежаСЮ мела назву Княскай. У ёй i сапраСЮды месцiлася рэзiдэнцыя князя. У 1338 - 1345 гг. у Крэва знаходзiСЮся князь Альгерд Гедымiнавiч. Княская вежа мае трохмятровы фундамент. Да вышынi 3 метраСЮ яна пабудавана з камяню. Вышэй - трохслойная кладка з кiрпiчнымi "шчокамi" таСЮшчынёй да 0,7 метра. Прастора памiж паверхамi - 4,8 - 5 метраСЮ. Перакрыццi памiж паверхамi рабiлiся на тоСЮстых бэльках. Высокая чатырохскатная кроСЮля спачатку пакрывалася гонтам. Потым - дахоСЮкай двух тыпаСЮ. Замак меСЮ форму няправiльнай трапецыi. ПаСЮночная сцяна мае даСЮжыню СЮ 85 метраСЮ, усходняя - 108,5 метраСЮ, заходняя - 97,2 метраСЮ i паСЮднёвая - 71,5 метраСЮ. ТаСЮшчыня муроСЮ дасягала 2,75 метра.

У XIV ст. былi адноСЮлены СЮмацаваннi Навагрудка. Замест старой вежы-данжона былi пабудаваныя новыя. У канцы стагоддзя тут узводзяць дваццацiпяцiмятровую Шчытавую вежу прызматычнай формы. Вiдавочна, яна некаторы час таксама выконвала ролю данжона. Але напярэдаднi Вялiкай вайны з ТэСЮтонскiм ордэнам у Навагрудку фактычна СЮзнiк замак. Былi СЮзведзены яшчэ тры вежы (Кастэльная, Малая i Пасадская). Памiж iмi пабудавалi сцены. На СЮсходнiм схiле Замкавай гары, дзе бiлi крынiцы, з'явiлася Калодзежная вежа. Акрамя мураваных умацаванняСЮ ("балтыйская" мураванка) у Навагрудку працягвалi iснаваць i драСЮляныя.

У Вiцебску СЮ першай палове XIV ст. з'яСЮляюцца "тры сцяны каменны". Вiдавочна, у гэты ж час аднаСЮляюцца i гарадскiя СЮмацаваннi Полацка. У XV ст. па загаду князя ВiтаСЮта пачынаецца СЮзвядзенне мураванага Аршанскага замка, але праца па яго завяршэнню працягвалася доСЮгiя гады. Яшчэ у канцы XV ст. значная частка СЮмацаванняСЮ складалася з дрэва.

БудаСЮнiцтва замкаСЮ-кастэляСЮ у Лiдзе i Крэва, а таксама аднаСЮленне нанава гарадскiх замкавых фартыфiкацый паказвае, што беларуская дойлiдская традыцыя атрымала даволi моцны iмпульс з боку заходнееСЮрапейскай архiтэктуры. Гэта было магчымым у выпадку сталых кантактаСЮ памiж прадстаСЮнiкамi беларускiх i заходнееСЮрапейскiх земляСЮ. Такiя кантакты сапраСЮды iснавалi: гандлёвыя, палiтычныя i г. д. Гаспадары Вялiкага княства ЛiтоСЮскага iмкнулiся прыцягнуць перасяленцаСЮ з iншых краiн. Напрыклад, князь Гедымiн прымаСЮ нямецкiх каланiстаСЮ. У Вiльнi быСЮ пабудаваны нямецкi горад. Хутчэй за СЮсё значная частка перасяленцаСЮ належыла да рамеснiкаСЮ. Сярод iх маглi быць i дойлiды. Знаёмства з дасягненнямi заходнееСЮрапейскага замкабудавання адбывалася i пад час ваенных сутыкненняСЮ з крыжакамi. Воiнам, якiя хадзiлi СЮ ваенныя паходы СЮ Прусiю i Лiвонiю, прыходзiлася на СЮласным вопыце пасцiгаць эфектыСЮнасць замкаСЮ як абарончых умацаванняСЮ. У 1407 г. ВiтаСЮт звяртаСЮся СЮ Кралявец з запытам паспрыяць найхудчэйшаму вяртанню майстра-замкабудаСЮнiка, якi выпрасiСЮся "па розных справах i каб узяць iнструменты" /13, с. 81/.

Падцвярджэннем той думкi, што традыцыя мураванага дойлiдства жывiлася заходнееСЮрапейскiм уплывам, можа быць геаграфiя размяшчэння замкаСЮ. Большасць мураваных фартыфiкацый узводзiлася на тэрыторыi Заходняй i ПаСЮночнай Беларусi. Гэтыя землi непасрэдна межавалi з дзяржавамi крыжакоСЮ. На паСЮднёвых i СЮсходнiх рубяжах ды i СЮ цэнтры Беларусi таксама iснавала пагроза з боку татар, а паздней - МаскоСЮскай дзяржавы. Але тут фартыфiкацыйныя збудаваннi традыцыйна рабiлiся з дрэва.

Як ужо было сказана вышэй, драСЮляныя СЮмацаваннi з'явiлiся на Беларусi яшчэ СЮ раннефеадальную эпоху. З ростам гарадоСЮ усё больш адчувалася патрэба СЮ iх абароне. У эпоху Старажытнай Русi гарады падзялялiся на СЮмацаваны дзядзiнец, у якiм жыСЮ князь з дружынай, i пасад, населены рамеснiкамi i гандлярамi. Вiдавочна, што традыцыя драСЮлянага дойлiдства працягвала развiвацца i далей, ужо СЮ эпоху Вялiкага княства ЛiтоСЮскага. У старажытнай беларускай мове iснавала адрозненне паняццяСЮ "град" цi "горад" i "месца". Месцам называлi непасрэдна тую частку, дзе пражывалi гараджане-мяшчане. Град жа быСЮ крэпасным умацаваннем. Цiкава, што СЮ некаторых славянскiх мовах слова "горад" да сёй пары азначаецца як "месца", а слова "град" азначае "замак".

Прыкладам развiцця драСЮлянага дойлiдства могуць служыць Мiнскi i Гомельскi замкi. Мiнскi замак быСЮ узведзены на правым беразе ракi Свiслач у месцы СЮпадзення СЮ яе ракi Нямiгi. Ён займаСЮ плошчу старажытнага дзядзiнца i Верхняга горада. Замак меСЮ авальную форму, быСЮ абнесены моцным земляным валам, армiраваннага СЮнутры сасновымi бярвеннямi. Срубныя канструкцыi дасягалi 5 - 6 метраСЮ. М. ТкачоСЮ лiчыць, што абарончыя збудаваннi Верхняга горада былi СЮзведзены не раней за XIV ст /13, с. 47/. ДраСЮляныя пабудовы не раз гарэлi, але абавязкова СЮзнаСЮлялiся.

Гомельскi замак знаходзiСЮся на правым беразе ракi Сож пры СЮпадзеннi СЮ яго ручая Гомiй. Ад Гомельскага месца яго адмяжоСЮваСЮ шырокiм абарончым ровам. МеСЮся моцны вал, на вяршыне якога стаялi драСЮляныя вежы i сцены - гароднi. Пра тое, што Гомельскi замак уяСЮляСЮ сабою сур'ёзную перашкоду для працiСЮнiка сведчаць словы караля i вялiкага князя Жыгiмонта Старога: "Замок мощный и обороною способенный Гомей взять или хоть огнем его спалить" /13, с. 59/. ДраСЮляныя замкi iснавалi таксама СЮ iншых гарадах - Барысаве, Рэчыцы, МсцiслаСЮе, Крычаве, Гальшанах i г. д. У Оршы, Навагрудку, Полацку, Вiцебску i Магiлёве мураваныя i драСЮляныя СЮмацаваннi суiснавалi разам. МагiлёСЮскiя фартыфiкацыi пастаянна перараблiвалiся. Камень i кiрпiч замянялi дрэва. Такiм чынам, адбывалася мадэрнiзацыя замка.

З другой паловы XV ст. у замкабудаваннi Беларусi адбываюцца некаторыя змены. РЖх прычыны палягалi СЮ змене сацыяльна-эканамiчнай i палiтычнай сiтуацыi. Калi раней галоСЮным iнiцыятарам i арганiзатарам узвядзення ваенных фартыфiкацый выступала дзяржава, то зараз будаСЮнiцтвам замкаСЮ занялiся буйныя феадалы-магнаты. Пастаянныя войны i немагчымасць эфектыСЮнага кiраСЮнiцтва Вялiкiм княствам ЛiтоСЮскiм (з 1386 г. большасць вялiкiх князёСЮ займалi яшчэ i пасаду польскiх каралей, жылi яны пры гэтым у асноСЮным у Польшчы) вымушала гаспадароСЮ даваць землi i прывiлеi шляхецкаму саслоСЮю. Пры гэтым найбольш заможныя феадалы карысталiся дадзенай сiтуацыяй у мэтах далейшага абагачэння, захопу дзяржаСЮных земляСЮ i кiравання. Магнацкiя роды РадзiвiлаСЮ, Сапег, АлелькавiчаСЮ, СангушкаСЮ i iнш. iмкнулiся прылюдна прадэманстраваць сваю магутнасць i сваё багацце. Такую магчымасць давала будаСЮнiцтва радавых замкаСЮ.

Адным з першых прыкладаСЮ прыватнаСЮласнiцкiх замкаСЮ на Беларусi быСЮ Мiрскi замак. У 1506 - 1510 гг. яго будаСЮнiцтва вёСЮ князь Юрый РЖллiнiч. У 1568 г. замак перайшоСЮ у маёмасць РадзiвiлаСЮ, якiм належыСЮ да самага канца XVIII ст.

Мiрскi замак i гарадскi пасёлак Мiр уяСЮляюць сабой архiтэктурны комплекс, якi СЮ асноСЮных рысах сфармiраваСЮся на працягу XVI - XVII стст. Гэты комплекс - спалучэнне феадальнай сядзiбы з прыватнаСЮласнiцкiм паселiшчам - дастаткова тыповы i адначасова СЮнiкальны. Унiкальны, бо СЮ нас больш няма падобных па захаванасцi i мастацкiх вартасцях замкаСЮ. Мiрскi замактАФ адзiн з нямногiх добра даследаваных беларускiх замкаСЮ, ды i сам пасёлак таксама адносна няблага вывучаны археолагамi /4/.

Варта адзначыць, што амаль усе даследчыкi разглядалi часткi комплексу - замак (больш) або мястэчка (менш). У аснову дадзеных разважанняСЮ я паклала комплексны падыход, калi замак i горад разглядаюцца як дзве часткi аднаго цэлага.

3амак знаходзiцца СЮ 500 м на паСЮднёвы СЮсход ад паселка. 3 усходняга, паСЮночнага i заходняга бакоСЮ захавалiся рэшткi земляных умацаванняСЮ XVI - XVII стст. У цяперашнi час у замку поСЮным ходам iдуць рэстаСЮрацыйныя работы. У адной з вежаСЮ з восенi 1992 г. пачала працаваць фiлiя ДзяржаСЮнага мастацкага музея Беларусi. Буйныя археалагiчныя раскопкi СЮ замку выклiканы пачаткам яго аднаСЮлення. Вялiкiя па аб'ёме рэстаСЮрацыйныя працы пагражалi цэласнасцi культурных напластаванняСЮ у двары замка i вакол яго сценаСЮ. Неабходна было сабраць iнфармацыю для распрацоСЮкi праекта рэстаСЮрацыi помнiка. Гэтыя дзве прычыны вымусiлi правесцi максiмальна магчымае навуковае даследаванне культурнага слою.

Археалагiчныя раскопкi на тэрыторыi пасёлка звязаны як з рэстаСЮ-рацыяй МiкалаеСЮскага касцёла, так'i з вырашэннем чыста навуковых задач па вывучэннi сярэднявечнага горада. У вынiку мы маем адзiны на Беларусi прыклад параСЮнальна добрага археалагiчнага даследавання адразу дзвюх частак комплсксу (паселiшча - замак). КаштоСЮнасць для археалагiчнай навукi гэтых даследаванняСЮ яшчэ i СЮ тым, што сам пасёiлак i замак - "чыстыя" познесярэднявечныя помнiкi, на iх няма культурных наслаенняСЮ, ранейшых за канец XIV - пачатак XV ст. Гэта дазваляе даследчыкам дакладнеii датаваць знаходкi i не блытаць iх з больш раннiмi, як бывае на шматслойных помнiках. Матэрыялы раскопак Мiра i замка павiнны стаць важкiм укладам у стварэнне храналагiчнай шкалы беларускiх старажытнасцяСЮ. На працягу пяцi стагоддзяСЮ iснавацня замка i шасцiста гадоСЮ iнтэнсiСЮнага жыцця пасёлка сфармiраваСЮся значны культурны слой. За час шматгадовых археалагiчных даследаванняСЮ удалося атрымаць даволi дакладнае СЮяСЮленне аб культурных напластаваннях пасёлка i замка: плошчы, глыбiнi залягання, характары, наяСЮнасцi археалагiчнага матэрыялу, датаваннi асобных праслоек.

На сённяшнi дзень ступень даследаванасцi такая, што можна рабiць высновы аб асаблiвасцях фармiравання культурных наслаенняСЮ у асобных частках пасёлка i замкавай тэрыторыi. Культурны пласт як комплексная з'ява жыцця паселiшча характарызуецца адначасова тыповасцю фармiравання i спецыфiкай, уласцiвай для розных часоСЮ i розных вiдаСЮ помнiкаСЮ.

Так, напрыклад, маюцца даволi iстотныя асаблiвасцi СЮ фармiраваннi культурнага слою СЮ Мiрскiм замку i самiм пасёлку, хоць працэс i тут i там адбываСЮся практычна адначасова. Асаблiвасцi абумоСЮлены СЮ першую чаргу розным сацыяльным i маёмасным становiшчам гаспадароСЮ замка i жыхароСЮ горада, а таксама рознымi памерамi помнiкаСЮ, умовамi жыцця i заняткамi насельнiкаСЮ i г. д.

Культурныя пласты замка i горада адрознiваюцца СЮ першую чаргу афарбоСЮкай. АсноСЮным кампанентам культурнага слою з'яСЮляецца светла-шэрая зямля, аднак у замку яна насычаная фрагментамi цэглы, дахоСЮкi, праслойкi глiны, пяску, вапнытАФслядамi неаднаразовых рамонтаСЮ i перабудоСЮ. У пасёлку слой значна больш аднастайны па колеры, за выключэннем самых верхнiх пластоСЮ. Горад у сярэднявеччы быСЮ амаль цалкам драСЮляным, мураваная забудова цэнтра паСЮстала СЮ канцы XIX тАФ пачатку XX ст. Яна моцна парадзела СЮ часы апошняй вайны i СЮ верхнiх пластах культурнага слою адклалiся праслойкi будаСЮнiчага развалу.

Па-рознаму адбываСЮся i працэс фармiравання культурнага слою. У горадзе ён найбольш iнтэнсiСЮна адкладаСЮся на падворках гараджан, у замку, якi фактычна быСЮ адной вялiкай сядзiбай, найбольш магутныя напластаваннi склалiся звонку пад самымi сценамi палаца, каля брамнай вежы i СЮ паСЮднёва-заходнiм вугле двара, дзе СЮ XVII ст. дзейнiчала кухня.

Фармiраванне культурнага слою Мiрскага замка мела сваю спецыфiку, выклiканую характарам збудавання як умацаванай рэзiдэнцыi феадала. Гэтая спецыфiка выявiлася СЮ нераСЮнамернасцi адкладання слою i СЮ характары матэрыялаСЮ, якiя змяшчае культурны слой. Культурны слой Мiрскага замка мае галоСЮным чынам светла-шэры колер. Ён насычаны як асобнымi фрагментамi, так i праслойкамi будаСЮнiчых матэрыялаСЮ: цэглы, дахоСЮкi, вапны, глiны, пяску. Слой сухi, дрэнна захоСЮвае арганiчныя матэрыялы i жалеза.

Раскопкамi СЮстаноСЮлена, што да пабудовы замка на яго месцы iснавала паселiшча другой паловы XV ст., магчыма, феадальны двор. Дзесьцi СЮ самым канцы XV тАФ пачатку XVI ст. пачалося будаСЮнiцтва мураванага замка. Спачатку навезлi пяску з глiнай, затым разраСЮнялi i падрыхтавалi пляцоСЮку, на якой i пачалi СЮзводзiць замкавыя муры.

Стварэнне такiх падсыпак тАФ з'ява характэрная для беларускага замкавага будаСЮнiцтва. Насыпны пласт пяску i глiны мае розную таСЮшчыню (ад 0,2 да 1 метра) у залежнасцi ад перападу рэльефу i таксама добра прасочваецца. ВыяСЮлена таксама i праслойка гэтага пачатковага будаСЮнiцтва, якая залягае непасрэдна на глiняна-пясчанай падсыпцы СЮ выглядзе тонкiх лiнзаСЮ вапны i фрагментаСЮ цэглы, дахоСЮк, каменняСЮ, глiны.

У далейшым культурны слой фармiраваСЮся ва СЮмовах, тыповых для падобных помнiкаСЮ: даробкi, разбурэннi, пераробкi, рамонты. Таму i культурны слой замка СЮ адрозненне ад адначасовага яму гарадскога насычаны рознымi будаСЮнiчымi матэрыяламi - праслойкамi глiны, вапны, пяску. У гэтым слоi СЮдалося вычленiць i праслойку разбурэння гатычнай галерэi i збудавання палаца СЮ канцы XVI - пачатку XVII ст., а таксама праслойку рамонту палаца пасля ваенных дзеянняСЮ другой паловы XVII ст.

АсноСЮным датуючым матэрыялам сталi шматлiкiя фрагменты цэглы меншага фармату, чым у XVI ст., тонкай пляскатай i хвалiстай дахоСЮкi канца XVII - пачатку XVIII ст., кафля, бытавы посуд, люлькi, шкляныя i металiчныя вырабы. На некалькiх палiхромных кафлiнах-каронках стаiць дата 1583 г.

Варта адзначыць адну цiкавую асаблiвасць фармiравання наслаенняСЮ пад паСЮночнай сцяной. Раскопкi паказалi вельмi нераСЮнамернае размеркаванне кавалкаСЮ кафлi на плошчы. У некаторых месцах траплялiся ледзь не суцэльныя тАЬзалежытАЭ пячной кафлi канца XVI i XVII ст. Было заСЮважана, што гэтыя залежы знаходзяцца якраз пад вокнамi палаца. Гэта азначае, што СЮ ходзе рамонтаСЮ палаца старую пабiтую кафлю збiралi i выкiдалi за муры праз блiжэйшае акно.

Такiм чынам, у даследчыкаСЮ з'явiлася магчымасць не толькi даволi дакладнай рэканструкцыi знешняга выгляду кафляных печаСЮ, але i вызначэння прыблiзнага месца размяшчэння печаСЮ у палацы. Названыя рэканструкцыi знайшлi практычнае выкарыстанне СЮ часе стварэння праекта аднаСЮлення замка. Тут жа каля паСЮночнай сцяны пад адтулiнай смеццеправода знойдзена яма - сметнiца XVII ст.

Каля паСЮднёвай сцяны замка культурны пласт не такi магутны i багаты на знаходкi. Ен часткова быСЮ перемешаны пры будаСЮнiцтве каля сцяны мураванай стайнi XVII - XVIII стст.

Спецыфiка культурных наслаенняСЮ каля заходняй сцяны звязана таксама з размяшчэннем тут не iснуючых зараз пабудоСЮ, якiя прымыкалi да сцяны, а галоСЮнае, з наяСЮнасцю СЮвахода СЮ замак. Якраз па абодва бакi дарогi, якая вядзе да СЮвахода, зафiксаваны шчыльны, значны па таСЮшчынi, з добрай стратыграфiяй i са значнай канцэнтрацыяй знаходак слой.

Прычына iнтэнсiСЮнага нарастання слою менавiта СЮ гэтым месцы бачыцца СЮ клопаце гаспадароСЮ аб чысцiнi замкавага двара. Бiты керамiчны посуд, iншыя сапсаваныя рэчы калi не выкiдалi праз вокны за муры, то выносiлi за брамную вежу. Культурны слой у двары нязначны, тут у XVII ст. паклалi брукоСЮку. Толькi каля паСЮднёвай сцяны СЮ двары, дзе з XVII ст. дзейнiчала кухня, сфармiраваСЮся даволi значны культурны пласт (да 2 метраСЮ) са шматлiкiмi знаходкамi.

Гiсторыя замка тесна звязана з гiсторыяй самаго жыцця пасёлка Мiр. Мiрскi замак СЮ свой час быСЮ моцным ваенным збудаваннем, дзе знайшлi сваё месца амаль СЮсе вядомыя элементы сярэднявечча i мясцовыя традыцыi замкавага дойлiдства /4/.

Блiзкiмi па стылю былi прыватнаСЮласнiцкiя замкi СЮ Любчы (1580-ыя гг.) i Гераненах (пабудаваны на рубяжы XV i XVI стст. па загаду В. Гаштольда). Як i пры пабудове Мiрскага замку архiтэктары выкарыстоСЮвалi мясцовыя традыцыi мураванага дойлiдства.

З XVI ст. магнаты iмкнулiся будаваць замкi па прыкладу заходнееСЮрапейскай архiтэктуры. Гэтаму спрыяла тое, што многiя з iх самi выязджалi замяжу i мелi магчымасць непасрэдна пазнаёмiцца з дасягненнямi заходнiх майстроСЮ. Так, Мiкалай Радзiвiл Сiротка вандраваСЮ па краiнах ЕСЮропы, быСЮ у РЖталii, зрабiСЮ пiлiгрымку СЮ Ерусалiм, пра што напiсаСЮ асобную кнiгу. Па яго запрашэнню на Беларусь з РЖталii прыехаСЮ славуты майстра Ян Марыя Бернандонi. Па праектам Бернардонi былi СЮзведзены замак, касцёл i калегiум езуiтаСЮ.

Адначасова пачалася перабудова СЮсяго горада. Па апошняму слову еСЮрапейскай тэхнiкi Несвiж быСЮ акружаны валамi i басцiёнамi. Яго планiроСЮка атрымала рэгулярны стан. Знаходжанне вулiц, плошч, асноСЮных будынкаСЮ падчынялася абарончым задачам. Да нашых дзён засталiся толькi 2 такiх будынка, прадстаСЮляя вялiкi iнтарэс, - Слуцкая брама i вежа Замкавай брамы.

Нясвiжскi замак, якi дайшоСЮ да нашага часу, быСЮ пабудаваны СЮ 1583г. на месцы былога драСЮлянага, даволi вялiкага i багатага будынка, зтАЩявiСЮшагася яшчэ СЮ 1520г., а потым перабудаванага СЮ 1547г. Мiкалаем Радзiвiлам Чорным для атрымання свайго рода княскага тытулу. Нясвiжскi замак тАУ адзiн з цiкавейшых архiтэктурных помнiкаСЮ Несвiжа, сярэднявечны феадальны замак, якi пасля некалькiх перабудоСЮ ператварыСЮся СЮ палаца - замкавы ансамбль /14, с. /.

Спачатку замак быСЮ з СЮсiх старон акружаны вадой. Патрапiць на яго тэрыторыю можна было толькi па разборнаму драСЮлянаму масту, якi пад час нападаСЮ ворагаСЮ прыбiралi, i замак тады аказваСЮся на востраве i ператвараСЮся СЮ недасягальную крэпасць. Замкавыя брамы былi двухпавярховымi. Над iмi СЮзвышалася дазорная вежа. Вежа с аркай, вядучай ва СЮнутранны галоСЮны двор, i цэнтральны корпус палаца тАУ замкавага ансамбля былi на адной асi, что гаворыць аб сiметрыi. Калi СЮвайсцi праз арку i наступны за ёй длiнны танель у двор i спынiцца супраць галоСЮнага будынка ансамбля, можна СЮбачыць кальцо, якое створана каменнымi будынкамi.

Акрамя галоСЮнага цi параднага двара, iснуе яшчэ два маленькiх: гаспадарчы i iнтымны. У галоСЮны двор выходзiць парадны СЮваход цэнтраьнага корпуса. У XVIII ст. ён быСЮ дабудаваны да чатырох паверхаСЮ, апрацаваны рэльефнымi дэкарацыямi, скульптурнымi СЮстаСЮкамi i г.д. ГалоСЮннае месца СЮпрыгожвалi гербы РадзiвiлаСЮ, ваенныя эмблемы i прыгожы арнамент, створаныя СЮ стылi барока.

Цэнтральны корпус канешне ж займалi самi Радзiвiлы. Па леваму баку ад яго знаходзiлася трохпавярховы казарменны будынак з высокай дазорнай вежай, а па праваму тАУ двухпавярховы гаспадарчы будынак. Раздраблёныя спачатку корпусы пазней перабудоСЮвалiся, дапаСЮнялiся архiтэктурнымi прыбудоСЮкамi i нарэшце атрымалi замкнуты парадны двор. А з задняга боку галоСЮнага будынка зтАЩявiлася двухпавярховая прыбудоСЮка з тэрасай i дзвюмя вуглавымi вежамi. На галоСЮным двары прыцягвае позiрк цiкавы калодзеж тАУ лепшы прыклад майстэрства простых беларускiх таленавiтых людзей.

Гальшанскi замак - яшчэ адзiн прыклад прыватнаСЮласнiцкага замку. Першыя мураваныя пабудовы маглi быць тут узведзены яшчэ СЮ канцы XV ст., калi СЮ замку адбывалiся з'езды найбольш уплывовых магнатаСЮ Вялiкага княства ЛiтоСЮскага. Тады замкам валодалi князi Гальшанскiя. Але СЮ 1555 г. апошнi прадстаСЮнiк роду бiскуп Павел Гальшанскi памёр. У канцы XVI ст. яго маёмасць перайшла да ПаСЮла Сапегi. Ён пачаСЮ будаСЮнiчыя работы на рацэ Лусце. Замак будаваСЮся як шыкоСЮная рэзiдэнцыя СЮ стылi галандскага маньерызму. Сцены пакрываСЮ фрэскавы роспiс, творы жывапiсу i партрэты прадстаСЮнiкоСЮ роду. Падлогi замку былi выкладзены з фiгурных разнакаляровых керамiчных плiтак /3, с. 3 -7/.

У XVI - XVII стст., калi СЮ еСЮрапейскiх краiнах распаСЮсюджваецца бастыённая сiстэма фартыфiкацый, будуецца бастыённы замак у ЗаслаСЮi. У дваццатыя гады XVII ст. па загаду князя Сямёна Сангушкi СЮзводзiцца Смалянскi замак. Замкавае дойлiдства аказала вялiкi СЮплыСЮ i на царкоСЮнае будаСЮнiцтва. У XV - XVII стст. на Беларусi СЮзводзяцца так званыя СЮмацаваныя храмы: Сынкавiцкi храм, МаламажэйкаСЮская царква, Камайскi касцёл, збор у ЗаслаСЮi i г. д.

У XVIII ст. новыя замкi СЮжо не будавалiся. Некаторыя прыйшлi СЮ заняпад. Але замкава-палацавыя комплексы раСЮнiва аберагалiся i СЮзнаСЮлялiся сваiмi гаспадарамi. Унутраныя пакоi аздаблялiся СЮпрыгожваннямi СЮ стылях барока i ракако. Па сведчанню крынiц, замкам, тым не менш, прыходзiлася выконваць абарончыя функцыi. Так, пад час Вялiкай ПаСЮночнай вайны адзiн са шведскiх жаСЮнераСЮ пiсаСЮ пра замак у Нясвiжы: "Гэты замак лiчыцца найлепшым у Польскiм каралеСЮстве, ён умацаванычатырма каменнымi вежамi, якасна збудаванымi. Здаецца кожная дэталь гэта

Вместе с этим смотрят:

9 сочинений для 9 класса /english/

A Farewell to Arms

A history of the english language

About England

Accommodation in St.Petersburg