Беларускае пытанне СЮ палiтычнай канцэпцыi Юзафа Пiлсудскага (1899 тАФ 1908)

Юры Кiтурка

Снежань 1999

Пасля рэвалюцыi 1917 г., калi актыСЮна iшлi працэсы палiтычнага пераСЮпарадкавання тэрыторый Расiйскай iмперыi, беларусы атрымалi рэальны шанс на стварэнне СЮласнай незалежнай дзяржавы. Аднак агульная палiтычная кан'юнктура СЮ Цэнтральнай i Усходняй ЕСЮропе склалася так, што гэтая магчымасць была толькi часткова рэалiзавана СЮ Беларускай Савецкай Сацыялiстычнай Рэспублiцы. У 1920-30-х г. значная частка беларускiх земляСЮ не СЮвайшла СЮ склад БССР, а была далучана да Польшчы, i беларусы тАФ жыхары гэтых тэрыторый тАФ апынулiся СЮ становiшчы нацыянальнай меншасцi СЮ чужой дзяржаве, хоць i жылi на сваёй уласнай зямлi.

Пасля першай сусветнай вайны польская нацыя здолела стварыць i замацаваць уласную дзяржаву, прычым кiраСЮнiцт ва адноСЮленай Рэчы Паспалiтай не пажадала абмежавацца этнiчнымi польскiмi тэрыторыямi. Лiдэры i значная частка грамадства новай Польшчы, якiя знаходзiлiся пад моцным уплывам уласных гiстарычна -палiтычных мiфаСЮ, iмкнулiся далучыць беларускiя землi да сваёй дзяржавы i паланiзаваць беларусаСЮ. Для нас важна зразумець, што было прычынай узнiкнення такiх захопнiцкiх амбiцый у свядомасцi не толькi польскай элiты, але i амаль усёй нацыi. Гэтая з'ява мела пад сабой глыбокiя каранi, i зразумець яе можна толькi звярнуСЮшыся да папярэдняга перыяду развiцця беларуска -польскiх дачыненняСЮ.

Самым уплывовым палiтыкам у РЖРЖ Рэчы Паспалiтай, безумоСЮна, быСЮ Юзаф Пiлсудскi. Яго меркаваннi па розных пытаннях палiтычнага жыцця 1920тАФ30-х г. даволi часта былi вызначальнымi для значнай часткi польскага грамадства таго часу. Таму разгляд стаСЮлення Ю. Пiлсудскага да Беларусi i беларускага народа дасць магчымасць лепш зразумець тыя прынцыпы, якiмi вызначалася палiтыка СЮладаСЮ РЖРЖ Рэчы Паспалiтай у дачыненнi да беларусаСЮ.

АсноСЮныя пастулаты, на якiх грунтавалiся адносiны Ю. Пiлсудскага да Беларусi i беларускага народа, склалiся яшчэ СЮ пачатковы перыяд палiтычнай дзейнасцi, калi ён узначальваСЮ Польскую сацыялiстычную партыю (ППС) у 1890-1900-х г. Разглядаючы гэтае пытанне, трэба зрабiць наступную заСЮвагу. У 1890 - пачатку 1900-х г. Пiлсудскi СЮ сваiх артыкулах i лiстах вельмi рэдка СЮжываСЮ слова тАЬбеларусытАЭ. Часцей ён пiсаСЮ пра лiцвiноСЮ i русiнаСЮ. ВыкарыстоСЮваючы гэтыя тэрмiны, Пiлсудскi працягваСЮ традыцыю ягелонаСЮскiх часоСЮ падзяляць жыхароСЮ Вялiкага Княства не па этнiчнай прыналежнасцi, а па канфесii. Русiнамi ён называСЮ усiх праваслаСЮных жыхароСЮ Рэчы Паспалiтай, да якiх належалi беларусы i СЮкраiнцы. Пад лiцвiнамi ён разумеСЮ лiтоСЮцаСЮ i беларусаСЮ -каталiкоСЮ, а СЮ некаторых выпадках тАФ усё насельнiцтва гiстарычнай Лiтвы. Толькi з 1904 г. Пiлсудскi пачаСЮ выразна СЮжываць назву тАЬбеларусы -каталiкiтАЭ, адасабляючы iх ад этнiчных лiтоСЮцаСЮ, за якiмi СЮ польскай мове трывала замацаваСЮся старажытны этнонiм жыхароСЮ ВКЛ тАФ тАЬлiцвiнытАЭ.

У другой палове 90-х г. ХIХ ст. беларускай праблематы цы Ю.Пiлсудскi аддаваСЮ няшмат СЮвагi. У гэты перыяд на землях былога ВКЛ яго найбольш цiкавiла толькi барацьба з русiфiкацыяй ¹ i супернiцтва з Бундам ды расiйскiмi рэвалюцыя нерамi за СЮплывы сярод мясцовага пралетарыяту ².

Упершыню пра беларусаСЮ як пра асобную нацыю Пiлсудскi грунтоСЮна выказаСЮся СЮ лiсце да Леона ВасiлеСЮска га³ ад 19 лiстапада 1899 г. ВасiлеСЮскi на той час СЮжо займаСЮ прыкметнае становiшча СЮ ППС i лiчыСЮся спецыялiстам па нацыянальных пытаннях. Гэтае пiсьмо Пiлсудскага было крытычнай заСЮвагай на рукапiс брашуры ВасiлеСЮскага тАЬУ агульным ярметАЭ. Рукапiс трапiСЮ у рукi жандараСЮ пад час правалу Пiлсудскага СЮ Лодзi i брашура была апублiкаваная толькi СЮ 1901 г.⁴

У сваiм лiсце лiдэр ППС выказаСЮся супраць таго, каб ВасiлеСЮскi прысвячаСЮ асобныя раздзелы Беларусi i Лiтве, як гэта было задумана аСЮтарам СЮ першым варыянце. Пiлсудскi лiчыСЮ, што землi былога ВКЛ маюць агульную гiсторыю i адмiнiстрацыйна -прававы лад, таму асобнае апiсанне Беларусi i Лiтвы будзе толькi паСЮтарэннем. Апрача таго, ён баяСЮся нараканняСЮ з боку ЛiтоСЮскай сацыял-дэмакратычнай партыi, члены якой разглядалi этнiчныя беларускiя i лiтоСЮскiя тэрыторыi як адзiны край⁵. Пiлсудскi таксама заСЮважыСЮ, што калi яны (пэпээсаСЮцы тАФ Ю.К.) ужываюць назву тАЬБеларусьтАЭ, то маюць на СЮвазе перш за СЮсё яе каталiцкiя i СЮ нядаСЮнiм мiнулым унiяцкiя часткi. Толькi iх жыхары здавалiся Пiлсудскаму пэСЮнымi саюзнiкамi СЮ барацьбе з царызмам. На праваслаСЮных беларусаСЮ лiдэр ППС такой стаСЮкi не рабiСЮ. Далей ён раiСЮ аСЮтару брашуры абавязкова даказаць цесную сувязь гiстарычнай Лiтвы з Польшчай. У якасцi доказаСЮ ВасiлеСЮскi павiнен быСЮ прывесцi наступныя аргументы: па-першае, у Беларусi i Лiтве жыве значная колькасць палякаСЮ, па-другое, польская мова пануе СЮ гарадах, па-трэцяе, грамадскае жыццё iдзе пад моцным уплывам польскай культуры, а таксама дадаць агульную гiстарычную традыцыю, сумесны СЮдзел у паСЮстаннях i СЮплыСЮ палякаСЮ на сацыялiстычны рух Лiтвы. Пiлсудскi хацеСЮ, каб ВасiлеСЮскi абавязкова падкрэслiСЮ, што палiтыка царскага СЮрада на Беларусi i Лiтве пасля 1863 г., накiраваная на выцясненне польскасцi русiфiкацыяй, а менавiта: закрыццё вялiкай колькасцi школ, забарона на СЮжыванне СЮ грамадскiх месцах польскай мовы, палiцэйскi i рэлiгiйны прыгнёт, асаблiвыя СЮмовы пры продажу i куплi зямлi тАФ усё гэтае знiшчае краiну, вядзе да заняпаду культуры, адукацыi i эканомiкi. На думку Пiлсудскага, пералiчаныя доказы павiнны былi пераканаць чытача-пралетарыя СЮ тым, што Беларусь i Лiтва не маюць iншага шляху развiцця, як толькi разам з Польшчай, бо польскi рэвалюцыйны рух заСЮсёды знаходзiСЮ водгук на гэтых землях, i супрацiСЮленне яму толькi змяншае iмкненне да незалежнасцi СЮсяго краю, а яго паразы цягнуць за сабой павелiчэнне гнёту, якi падае i на тых, хто супрацiСЮляецца барацьбе ⁶.

Асобна пра беларусаСЮ Пiлсудскi пiсаСЮ: тАЬПра беларусаСЮ дастаткова сказаць некалькi слоСЮ тАФ адзначыць неакрэсленасць iх нацыянальных пачуццяСЮ i крыху пра ганеннi на мову i рэлiгiютАЭ ⁷. У словах лiдэра ППС, несумненна, адчуваецца крайнi прагматычны падыход да iншых нацый. У гэтым выпадку ён аддаСЮ беларусам роСЮна столькi СЮвагi, колькi яны, па яго меркаваннях, заслугоСЮвалi сiлай нацыянальнага руху i СЮзроСЮнем iмкнення да самаарганiзацыi. Пiлсудскi добра ведаСЮ, што нi адной аформленай беларускай групы на той час не iснавала, асэнсаванне беларусамi сваiх нацыянальных iнтарэсаСЮ практычна не было адчувальным, таму СЮ барацьбе з царызмам ён разлiчваСЮ на iх значна менш, чым, напрыклад, на СЮкраiнцаСЮ цi лiтоСЮцаСЮ. У будучынi, як адзначаСЮ Пiлсудскi, пры тАЬнедахопе дадзеных у гэтых народаСЮ да самавызначэння, найлепшым выхадам для iх было б аб'яднанне з Польшчай з забеспячэн нем iм усiм тАФ палякам, лiтоСЮцам, беларусам, яСЮрэям тАФ свабоднага развiцця i знiшчэннем усялякай перавагi адной нацыi над другой, што пры значнай складанасцi нацыянальных адносiнаСЮ з'яСЮляецца неабходным. Гэтыя задачы павiнны ставiць перад сабой усе сацыялiсты на Лiтве, i iх ставiць ППСтАЭ⁸.

Падобныя погляды па нацыянальным пытаннi СЮ 1899 г. выказаСЮ адзiн з самых вядомых тэарэтыкаСЮ Польскай сацыялiстычнай партыi Казiмiр Келес-КраСЮз ⁹. Ён лiчыСЮ, што рэвалюцыя, якая знiшчыць царызм, адкрые перад кожным народам Расii сваю дарогу, i некаторыя з гэтых народаСЮ, для якiх расiйская цывiлiзацыя з'яСЮляецца высока развiтай, у час рэвалюцыi будуць неактыСЮнымi. Але заходнiя абшары iмперыi тАФ Фiнляндыя, балтыйскiя правiнцыi, дзе жывуць немцы i латышы, Лiтва, Польшча адыдуць ад Расii, з якой iх аб'ядноСЮвае толькi насiлле¹⁰ . У пытаннi будучага палiтычнага СЮпарадкаван ня вызваленых краiнаСЮ Келес-КраСЮз працягваСЮ прапаганда ваць iдэi федэрацыi: тАЬ..Польшча i Лiтва, якiя належаць да сiстэмы дзяржаваСЮ Заходняй ЕСЮропы, будуць мець усе падставы, каб узнавiць даСЮнейшую СЮзаемную федэрацыю, i шмат прычын, каб увайсцi СЮ цэнтральна -еСЮрапейскую федэрацыютАЭ ¹¹.

Пiлсудскi быСЮ цалкам згодны з такой перспектывай. З усiх прапанаваных на той час канцэпцый палiтычнай будучынi для Польшчы, Беларусi i Лiтвы гэтая найбольш поСЮна адпавядала яго iдэалам. КiраСЮнiк ППС iмкнуСЮся да СЮзнаСЮлення менавiта той Рэчы Паспалiтай, якая пачала губляць сваю незалежнасць у 1772 г. i канчаткова знiкла СЮ 1795 г. РЖдэя Польшчы ЯгелонаСЮ, безумоСЮна, была яму блiжэй за iдэю Польшчы ПястаСЮ (так у канцы ХРЖХ - пачатку ХХ ст. прадстаСЮнiкi польскай грамадскай думкi называлi канцэпцыю адбудавання дзяржавы СЮ этнiчных польскiх межах). Без Беларусi ягелонаСЮская Рэч Паспалiтая проста не магла здзейснiцца. Таму Пiлсудскi, складаючы планы на будучыню, заСЮсёды аб'ядноСЮваСЮ Беларусь i Польшчу. РЖншыя варыянты палiтычнай перабудовы гэтай часткi ЕСЮропы, якiя не прадугледжвалi стварэнне новай Рэчы Паспалiтай у складзе польскiх, беларускiх, лiтоСЮскiх i СЮкраiнскiх земляСЮ, былi для Пiлсудскага i яго асяроддзя непрымальнымi i разглядалiся як варожыя. Згодна з духам часу, светапоглядам кiраСЮнiка ППС i яго паплечнiкаСЮ адноСЮленая Рэч Паспалiтая павiнна была мець дэмакратычнае аблiчча федэратыСЮнай рэспублiкi, у якой працоСЮныя агульнымi намаганнямi змогуць дамагчыся знiшчэння эксплуатацыi.

Нацыянальнае Адраджэнне на Беларусi для Пiлсудскага характарызавалася дзвюма важнымi рысамi: па-першае, гэты працэс толькi пачынаСЮся i меСЮ няшмат прыхiльнiкаСЮ, а значыць, быСЮ малаСЮплывовым, па-другое, беларускi нацыяналь ны рух на той час разглядаСЮся iм як натуральны саюзнiк ППС.

Перспектывы палiтычнага пераСЮпарадкавання СЮ тыя гады выдавалiся яшчэ вельмi далёкiмi, таму Пiлсудскi i яго аднадумцы выказвалiся пра iх даволi агульна. Напрыклад, па адной з самых важных праблемаСЮ, якая заСЮсёды хвалявала польскiх патрыётаСЮ тАФ пра межы будучай Рэчы Паспалiтай, лiдэр ППС не выказваСЮ анiякiх канкрэтных меркаванняСЮ, апрача пажадання стварэння федэрацыi народаСЮ у межах 1772 г. СтанiслаСЮ ВайцахоСЮскi ¹² таксама абмяжоСЮваСЮся СЮ гэтым пытаннi толькi некалькiмi словамi: тАЬМы нясем сацыялiстычную прапаганду нашым братам на Лiтве i Русi, але нас нельга падазраваць у захопнiцкiх планах, таму што мы дзейнiчаем не СЮ iнтарэсах польскасцi, а СЮ iнтарэсах рэвалюцыi, якая павiнна вызвалiць людзей ад ланцугоСЮ няволi сённяшняга дня i забяспечыць iм незалежнае iснаванне. Таму мы не акрэслiваем межы новай Польскай рэспублiкi, бо тое, якiмi яны будуць, вырашыць воля народаСЮ пасля пераможнай рэвалюцыiтАЭ ¹³.

Падобна выказваСЮся i Келес-КраСЮз. Адказваючы на патрабаваннi патрыётаСЮ акрэслiць пазiцыi сацыялiстаСЮ у пытаннi межаСЮ, ён пiсаСЮ: тАЬ.. мы не лiчым прынцыповым для нашай праграмы пытанне, цi Крымскi паСЮвостраСЮ прыгожа акруглiСЮ бы карту адноСЮленай Рэчы Паспалiтай, цi не. Частка краёСЮ, якiя калiсьцi належалi Рэчы Паспалiтай, сёння яшчэ цягнуцца да Польшчы як да ачага цывiлiзацыi, як да пасрэднiцы памiж iмi i ЕСЮропай.. Мы не будзем вызначаць па карце, як далёка СЮплывы ППС тАФ а для нас гэта раСЮназначна СЮплывам Польшчы тАФ будуць распаСЮсюджвацца СЮ час рэвалюцыi, але ёсць пэСЮная лiнiя, да якой партыя будзе iмкнуцца адарваць ад Расii захопленыя тэрыторыi. Мы дапускаем, што разам з Польшчай сепаратызм ахопiць Лiтву, Латвiю, РЖнфлянты, Курляндыю, можа быць тАФ частку Белай Русi. Пасля перамогi Лiтва i Латвiя створаць з Польшчай адзiны дзяржаСЮны арганiзм, заснаваны на прынцыпах аСЮтаномii i гарантый свабоднага развiцця нацый, а з Руссю аб'яднае Польшчу менш цесны саюзтАЭ¹⁴. Гэта адзiн з самых поСЮных адказаСЮ лiдэраСЮ Польскай сацыялiстычнай партыi па праблеме межаСЮ незалежнай Польшчы. Аднак такiя агульныя разважаннi СЮ прыведзеных цытатах сведчаць пра невялiкую цiкавасць кiраСЮнiкоСЮ ППС да гэтага пытання. Значна больш iх займалi непасрэдныя задачы штодзённага змагання з царскiм рэжымам.

Як было СЮжо адзначана, у той час Пiлсудскi СЮсвядомiСЮ для сябе неабходнасць узброенай барацьбы з расiйскай уладай. Ён складаСЮ планы паСЮстання, у якiх Лiтва, Беларусь i Украiна заСЮсёды займалi важнае месца. Лiдэр ППС разлiчваСЮ, што на гэтых землях па даСЮняй традыцыi актыСЮна падтрымаюць выступленне СЮ Польшчы. Ён разумеСЮ, што калi б удалося СЮзгаднiць нацыянальна -вызваленчыя акцыi на тэрыторыях усёй былой Рэчы Паспалiтай, то шанцы на перамогу СЮ КаралеСЮстве значна павялiчылiся б. Дзеля гэтага ППС была гатова супрацоСЮнiчаць з усiмi антыцарскiмi рухамi СЮ Расiйскай iмперыi. Дастаткова выразна пазiцыю ППС па гэтым пытаннi растлумачыСЮ яшчэ СЮ 1899 г. К.Келес-КраСЮз: тАЬПа СЮсёй заходняй лiнii Расii (Фiнляндыя, Балтыйскi край, Лiтва, Польшча) iснуюць слабыя i больш моцныя сепаратныя iмкненнi; у рэвалюцыйны момант яны павiнны СЮзняцца да велiзарнага СЮзроСЮню. Таму сацыялiсты не маюць нiчога супраць гэтых рухаСЮ. Наадварот, ППС сама можа i павiнна iх узначалiцьтАЭ ¹⁵.

Пiлсудскi быСЮ цалкам згодны з думкай Келес-КраСЮза. Каб пашырыць сферу дзейнасцi ППС на тэрыторыi Лiтвы i Беларусi i адначасова СЮзмацнiць сувязi сацыялiстаСЮ КаралеСЮства Польскага з лiтоСЮскiмi i беларускiмi гурткамi, у чэрвенi 1902 г. на VРЖ з'ездзе ППС была прынятая пастанова пра выданне спецыяльнай газеты для пралетарыяту на гiстарычнай Лiтве. Новы орган атрымаСЮ назву тАЬWalkaтАЭ. Першыя тры нумары гэтай газеты, якiя выйшлi СЮ свет у 1902тАФ1903 г., амаль поСЮнасцю напiсаСЮ сам Пiлсудскi ¹⁶.

Уступны артыкул першага нумара тАЬWalkiтАЭ быСЮ прысвечаны тлумачэнню асноСЮных праграмных iдэй ППС i абгрунтаванню права польскiх сацыялiстаСЮ на кiраванне антыцарскай барацьбой на землях даСЮняга Вялiкага Княства. Пiлсудскi яшчэ раз звярнуСЮся да тэмы палiтыкi русiфiкацыi. Ён iмкнуСЮся пераканаць сваiх чытачоСЮ-рабочых у тым, што нават калi русiфiкацыя i накiравана галоСЮным чынам супраць польскасцi, але з няменшай сiлай гэтая палiтыка душыць беларусаСЮ i лiтоСЮцаСЮ. Лiдэр ППС падкрэслiваСЮ, што мясцовы люд церпiць двайны прыгнёт: эканамiчны з боку сваiх эксплуататараСЮ i нацыянальны з боку царызму¹⁷ .

Мэтай Пiлсудскага было СЮкараненне СЮ свядомасцi СЮдзельнiкаСЮ сацыялiстычных нацыянальныСЮ рухаСЮ на гiстарычнай Лiтве iдэi аб'яднання СЮ адной арганiзацыi з палякамi. Каб абгрунтаваць свае думкi, ён звярнуСЮся да нядаСЮняй гiсторыi студзеньскага паСЮстання i зрабiСЮ слушную заСЮвагу, што да 1863 г. адзiным элементам, якi спалучаСЮ Лiтву СЮ адно, была польская шляхта. Як толькi шляхта пасля паСЮстання страцiла свае кiраСЮнiчае становiшча, то развiццё польскага, беларускага, лiтоСЮскага i яСЮрэйскага народаСЮ пайшло СЮ розных кiрунках. Наступны тэзiс кiраСЮнiка ППС трапна характарызуе яго стаСЮленне да нацыянальных рухаСЮ на тэрыторыi былога Вялiкага Княства ЛiтоСЮскага. Ён сцвярджаСЮ, што асобнае развiццё народаСЮ на гэтых землях iдзе на карысць царызму, якi выкарыстоСЮвае нацыянальныя рухi i падзяляе iх, каб было лягчэй панаваць над захопленымi народамi. Выснова з гэтых разважанняСЮ выглядала наступным чынам: iдэя аб'яднання сацыялiстычных групаСЮ на гiстарычнай Лiтве з ППС тАФ натуральная з'ява. Гэтыя краi маюць адзiныя палiтычныя мэты, барацьба сацыялiстаСЮ за змену палiтычнага ладу i ёсць барацьба за незалежнасць земляСЮ даСЮняй Рэчы Паспалiтай ¹⁸.

У тым самым нумары тАЬWalkiтАЭ Пiлсудскi змясцiСЮ матэрыял пад назвай тАЬO patriotyкmieтАЭ. У гэтым артыкуле кiраСЮнiк ППС апiсаСЮ два вiды патрыятызму, якi можна было назiраць на той час у ЕСЮропе. Першы ён характарызаваСЮ як захопнiцкi i самы распаСЮсюджаны СЮ еСЮрапейскiх краiнах i прыраСЮноСЮваСЮ да яго расiйскi шавiнiзм. Другi вiд патрыятызму тАФ абарончы, якi iмкнецца да выпраСЮлення крыСЮды. Менавiта такiм яго вiдам, на думку Пiлсудскага, была натуральная нацыянальная самаабарона на Лiтве, прычым аСЮтар меСЮ на СЮвазе не толькi палякаСЮ, але i лiтоСЮцаСЮ, i беларусаСЮ. Лiдэр ППС спадзяваСЮся, што абуджэнне патрыятычных пачуццяСЮ мясцовых жыхароСЮ падштурхне iх да барацьбы з царызмам, i далей тАФ да саюзу з польскiмi сацыялiстамi ¹⁹.

З iншых артыкулаСЮ Пiлсудскага СЮ гэтым выданнi заслугоСЮвае СЮвагi артыкул пад назвай тАЬNasze stanowisko na LitwieтАЭ, якi быСЮ надрукаваны СЮ трэцiм нумары газеты СЮ лiстападзе 1903 г. У iм Пiлсудскi яшчэ раз адзначыСЮ нiзкi СЮзровень нацыянальнай актыСЮнасцi беларусаСЮ. Ён лiчыСЮ, што беларускiя элементы СЮ краi тАЬзастаюцца вельмi слабымi пад маскоСЮскай палкайтАЭ, i далей: тАЬ.. пра беларусаСЮ як пра нацыю да гэтага часу амаль што няма гаворкiтАЭ ²⁰.

Вельмi асцярожна выказваСЮся лiдэр польскiх сацыялiстаСЮ наконт планаСЮ ППС па палiтычным упарадкаваннi тэрыторый былога ВКЛ. Ён пiсаСЮ, што тАЬнi аб'яднанне сацыялiстычных арганiзацый на Лiтве, нi iх саюз з ППС у КаралеСЮстве не могуць вырашыць пытання наконт будучага дзяржаСЮнага ладу абшараСЮ, дзе гэтыя арганiзацыi дзейнiчаюцьтАЭ ²¹. Пытанне пра суверэнiтэт гэтых тэрыторый Пiлсудскi адкладаСЮ на будучыню, калi хада падзеяСЮ сама прывядзе цi да стварэння незалежных рэспублiк, цi да тАЬаб'яднання iх у якi-небудзь федэратыСЮны саюз, больш цi менш цесны.. тАФ гэта вырашыць вольны працоСЮны люд Польшчы i Лiтвы, якi СЮсведамляе свае правытАЭ²². Пiлсудскi разумеСЮ, што СЮ той момант прэтэнзii палякаСЮ на дамiнаванне як у сацыялiстычным руху, так i СЮ будучай незалежнай Рэчы Паспалiтай могуць сапсаваць стасункi з прадстаСЮнiкамi народаСЮ былога ВКЛ, i таму даваСЮ згоду ППС на роСЮныя правы для СЮсiх: тАЬМы не лiчым сябе выключнымi гаспадарамi сацыялiстычнага руху СЮ гэтым краi, бо з'яСЮляемся прадстаСЮнiкамi меншасцi працоСЮнага люду Лiтвы, таму не хочам i не маем права без згоды лiтоСЮскiх, беларускiх i яСЮрэйскiх таварышаСЮ вырашаць лёс нашай агульнай айчынытАЭ²³ . Гэтая памяркоСЮнасць у акрэсленнi мэтаСЮ ППС у артыкулах Пiлсудскага была выклiкана тактычнымi разлiкамi. КiраСЮнiк ППС баяСЮся, што калi польскiя сацыялiсты будуць навязваць рэвалюцыйным групам на Беларусi i Лiтве свае iдэi федэрацыi з Польшчай, то iм будзе вельмi цяжка аб'яднаць беларускiх i лiтоСЮскiх сацыялiстаСЮ у адной партыi пад эгiдай ППС.

З першых гадоСЮ ХХ ст. у ППС паступова пачынаюць нарастаць прыкметы расколу, якi прывёСЮ СЮ 1908 г. да распаду Польскай сацыялiстычнай партыi на ППС-тАЬлевiцутАЭ i ППС-тАЬправiцутАЭ. Апошнюю з iх (яе прадстаСЮнiкi тАФ Юзаф Пiлсудскi, Аляксандр Сулькевiч, Лeон ВасiлеСЮскi, Вiтольд Ёдка-Наркевiч i iнш.), сталi называць тАЬстарымiтАЭ, тАЬправымiтАЭ, або тАЬфракцыяй рэвалюцыйнайтАЭ (у прастамоСЮi тАФ тАЬфракамiтАЭ). Спрэчкi СЮзнiклi на VРЖ з'ездзе ППС у 1902 г. з-за арганiзацыйных зменаСЮ у кiраСЮнiчых органах партыi, аднак пазней высветлiлася, што падзел памiж пэпээсаСЮцамi праходзiСЮ у адказе на кардыналь нае пытанне: Польшча здабудзе вольнасць у вынiку яе СЮласнага рэвалюцыйнага руху цi СЮ вынiку выступлення пралетарыяту на мiжнародным еСЮрапейскiм узроСЮнi? тАЬСтарыятАЭ ад самага пачатку адраджэння iрэдэнты ²⁴ бачылi рухальныя сiлы вызваленчага паСЮстання галоСЮным чынам у самiм краi, таму вялiкае значэнне надавалi кожнаму элементу, якi патэнцыяльна мог садзейнiчаць палякам у iх барацьбе. Беларусь, Лiтва i Украiна, дзе польскасць захоСЮвала значныя СЮплывы, безумоСЮна, залiчвалiся СЮ лiк будучых саюзнiкаСЮ. Пры гэтым разлiкi кiраСЮнiкоСЮ ППС грунтавалiся не толькi на наяСЮным факце iснавання на землях былога ВКЛ багатай польскай культурнай традыцыi, але i на меркаваннях, што новыя i СЮжо сфармаваныя беларускi, лiтоСЮскi i СЮкраiнскi нацыянальныя рухi СЮбачаць у ППС сiлу, дзейнасць якой будзе карыснай для iх, i аб'яднаюцца з гэтай партыяй. Для такога аб'яднання iснавала аснова СЮ выглядзе нацыянальнага прыгнёту з боку расiйскага царызму СЮсiх народаСЮ былой Рэчы Паспалiтай. Такiм чынам, царскi СЮрад лiчыСЮся агульным ворагам, перамагчы якога можна толькi сумеснымi высiлкамi. А тое, што з усiх прыгнечаных палякi былi самымi актыСЮнымi i небяспечнымi для СЮрада, ставiла iх на чале мiжнацыянальнага вызваленчага руху²⁵.

З пачаткам руска-японскай вайны 1904-1905 г. Ю.Пiлсудскi асабiста накiраваСЮся СЮ Японiю, бо разлiчваСЮ атрымаць ад японскага кiраСЮнiцтва дапамогу для справы незалежнасцi Польшчы. У мемарыяле, якi ён падаСЮ японскаму СЮраду летам 1904 г., кiраСЮнiк ППС прапанаваСЮ японцам супрацоСЮнiцтва супраць Расii. Ён абяцаСЮ, што ППС створыць польскi легiён з палонных палякаСЮ расiйскай армii, арганiзуе акцыi сабатажу СЮ еСЮрапейскай Расii, створыць апазiцыю СЮ Польшчы, Беларусi, Лiтве i сярод iншых сепаратных рухаСЮ у iмперыi, а таксама зоймецца зборам разведвальных дадзеных. Узамен ён разлiчваСЮ на палiтычную падтрымку Японiяй польскай справы на мiжнародным узроСЮнi, на грошы i зброю. Аднак японцы адмовiлiся ад легiёна, не зацiкавiлiся апазiцыяй у Расii, не згадзiлiся СЮвязвацца СЮ польскую справу i падтрымлiваць яе СЮ мiжнародных адносiнах, але грошы на сабатаж i шпiянаж далi²⁶.

Разам з прапановамi супрацоСЮнiцтва з японцамi Пiлсудскi СЮ сваiм такiйскiм мемарыяле даСЮ шырокi аналiз унутранага стану Расiйскай дзяржавы на пачатак ХХ ст. Зыходным пунктам аргументацыi кiраСЮнiка ППС стала сцвярджэнне пра тое, што Расiя толькi на першы погляд была моцнай дзяржавай. Пiлсудскi не згаджаСЮся з сучаснай яму статыстыкай i даказваСЮ памылковасць спробаСЮ афiцыйных уладаСЮ уключыць у працэнт тАЬпрыроджаных расiянтАЭ усiх праваслаСЮных на падставе iдэнтыфiкацыi рэлiгiйнага i этнiчнага самавызначэння. На яго думку, ад афiцыйных дадзеных пра 2/3 расiян ад усяго насельнiцтва iмперыi трэба было адняць разам з праваслаСЮнымi беларусамi, украiнцамi, грузiнамi, армянамi народы ПоСЮначы, Сiбiры i Сярэдняй Азii. Да пералiчаных этнiчных групаСЮ Пiлсудскi дадаваСЮ яшчэ значную частку палякаСЮ, лiтоСЮцаСЮ i беларусаСЮ, якiх царскi СЮрад сiлай перавёСЮ у праваслаСЮе i якiя, паводле меркаванняСЮ Пiлсудскага, упарта трымалiся каталiцкага веравызнання ²⁷. Такiм чынам, па падлiках кiраСЮнiка ППС, на прыроджаных расiян прыпадала не больш як 45% ад усяго насельнiцтва iмперыi. Пiлсудскi таксама адзначыСЮ, што колькасная няроСЮнасць народнасцяСЮ дапаСЮняецца няроСЮнасцю СЮзроСЮняСЮ культуры i цывiлiзаванасцi. Краямi з высокай, агульнаеСЮрапейскай, культурай ён лiчыСЮ Польшчу, Лiтву, Фiнляндыю, Латвiю. Да народаСЮ з нiжэйшым узроСЮнем развiцця Пiлсудскi адносiСЮ украiнцаСЮ, расiян, татараСЮ, каСЮказцаСЮ, а поСЮнасцю дзiкiмi лiчыСЮ якутаСЮ, буратаСЮ i кiргiзаСЮ. У такой неаднастайнасцi насельнiцтва Расiйскай дзяржавы Пiлсудскi бачыСЮ найбольшую яе слабасць, а палiтыку русiфiкацыi разглядаСЮ як iмкненне царскага СЮраду СЮзмацнiць iмперыю праз зацiранне культурна -нацыяналь ных асаблiвасцяСЮ сярод падданых.

Каб падкрэслiць неаднароднасць насельнiцтва Расiйскай iмперыi, Пiлсудскi выкарыстаСЮ шырока распаСЮсюджаную СЮ фiласофска -прававых канцэпцыях ХVРЖРЖРЖ-ХРЖХ ст. iдэю пра падзел усiх народаСЮ на тАЬгiстарычныятАЭ i тАЬнегiстарычныятАЭ. тАЬГiстарычнымi народамiтАЭ, гэта значыць здольнымi да стварэння СЮласнай нацыянальнай дзяржавы, кiраСЮнiк ППС называСЮ палякаСЮ, фiнаСЮ, грузiнаСЮ i, у пэСЮным сэнсе, армянаСЮ. Да тАЬнегiстарыч ныхтАЭ па яго класiфiкацыi належалi лiтоСЮцы, беларусы, латышы, i СЮ некаторай ступенi тАФ украiнцы. Аднак Пiлсудскi быСЮ упэСЮнены, што СЮсе гэтыя народы тАФ тАЬгiстарычныятАЭ i тАЬнегiстарычныятАЭ тАФ з'яСЮляюцца апазiцыйнымi элементамi СЮ царскай дзяржаве: усе яны церпяць ад палiтыкi русiфiкацыi, якая знiшчае СЮсю iх культурную маёмасць; усе яны лiчаць расiйскi СЮрад чужой i варожай уладай. Культурны СЮзровень гэтых народаСЮ значна вышэйшы за ступень цывiлiзаванасцi захопнiкаСЮ, таму яны могуць стварыць апазiцыйную сiлу, якая пры адпаведных умовах разаб'е царскую дзяржаву i адарве ад яе значную частку захопленых земляСЮ²⁸.

Дакумент, якi Пiлсудскi падаСЮ японцам, быСЮ складзены даволi лагiчна, так, што СЮсе яго палажэннi працавалi на адну мэту: пераканаць японскi СЮрад у неабходнасцi як мага лепш дапамагчы польскай справе. Дзеля гэтага Пiлсудскi мэтанакiравана спрашчаСЮ складаныя з'явы i перабольшваСЮ значэнне i сiлу польскага вызваленчага руху i ППС. Высока ацэнены лiдэрам ППС былi толькi нацыянальныя iмкненнi тых народаСЮ у Расii, якiя здолелi выпрацаваць да пачатку ХХ ст. нацыяналь ную iдэю i стварыць уласныя нацыянальныя арганiзацыi. Пры такiм падыходзе зразумела, што Пiлсудскi аднёс беларусаСЮ да тАЬнегiстарычныхтАЭ народнасцяСЮ. КiраСЮнiк ППС арыентаваСЮся на рэальныя факты. А СЮ рэальнасцi беларускiя адраджэнцы толькi за год да напiсання мемарыяла стварылi сваю арганiзацыю i яшчэ нават не выказалiся больш-менш акрэслена па пытаннях незалежнасцi i дзяржаСЮнасцi Беларусi.

Пiлсудскi не пiсаСЮ пра СЮзровень цывiлiзаванасцi i культуры беларускага народа, але СЮскосна даСЮ зразумець, што беларусаСЮ з заходнiх губерняСЮ ён ставiСЮ вышэй за жыхароСЮ усходу Беларусi. Лiдэр ППС бачыСЮ рознiцу памiж беларусамi -праваслаСЮнымi i беларусамi -каталiкамi. Апошнiя мелi больш высокi СЮзровень нацыянальнай самасвядомасцi i актыСЮна працавалi над развiццём беларускай нацыi. Пiлсудскi добра ведаСЮ, што амаль усю працу па стварэннi сваёй першай нацыянальнай партыi (БРП-БРГ-БСГ) правялi беларусы-каталiкi i разумеСЮ, што менавiта яны, нягледзячы на iх адносную нешматлiкасць, з'яСЮляюцца галоСЮнай сiлай у беларускiм руху²⁹.

Рэвалюцыя 1905 г. iстотна не змянiла стаСЮлення Пiлсудскага да беларусаСЮ. Растлумачыць гэта можна тым, што падзеi 1905тАФ1907 г. на Беларусi значна саступалi сваiм маштабам i СЮздымам рэвалюцыйным акцыям у Расii i Польшчы, а беларускi нацыянальны рух так i не здолеСЮ стаць масавым i не знайшоСЮ шырокай падтрымкi СЮ мясцовага насельнiцтва. Сам Пiлсудскi СЮ гэты час паступова трацiць цiкавасць да сацыялiстычнай дактрыны. Параза рэвалюцыi значна паскорыла гэты працэс.

Пiлсудскi i СЮ той час шмат пiсаСЮ, але па нацыянальным пытаннi практычна не выказваСЮся. Аднак з палiтыкi, якую ён праводзiСЮ пасля 1918 г. у дачыненнi да Беларусi, Лiтвы i Украiны, можна зрабiць выснову, што яго погляды СЮ гэтай галiне iстотна не змянiлiся. Падобную пазiцыю займалi iншыя дзеячы ППС-тАЬфракцыiтАЭ. У гэтым можна пераканацца, абапiраючыся на выказваннi i артыкулы паплечнiкаСЮ Пiлсудскага. Неабходна заСЮважыць, што СЮ тыя гады яго асоба набывае новую якасць: ён перастае быць проста адным з кiраСЮнiкоСЮ Польскай Сацыялiстычнай Партыi i паступова ператвараецца СЮ яе правадыра. АСЮтарытэт Пiлсудскага СЮ асяроддзi ППС-тАЬфракцыiтАЭ становiцца амаль бясспрэчным, а сярод таварышаСЮ застаюцца толькi самыя верныя.

Пасля рэвалюцыi 1905-1907 г. найбольш падрыхтаваным спецыялiстам па праблемах тэрыторый былога ВКЛ у ППС-тАЬфракцыiтАЭ па-ранейшаму заставаСЮся Л. ВасiлеСЮскi. У 1905-1913 г. ён выдаСЮ шэраг твораСЮ, у якiх акрэслiСЮ стаСЮленне кiраСЮнiцтва правага крыла Польскай Сацыялiстычнай Партыi да народаСЮ гiстарычнай Лiтвы. Найбольш поСЮна гэтае пытанне было распрацавана СЮ кнiгах тАЬLitwa i jej ludyтАЭ i тАЬLitwa i Biaioruœ. Przeszioœж тАФ TeraСЯniejszoСЪж тАФ Tendencje rozwojoweтАЭ. У гэтых працах ВасiлеСЮскi звярнуСЮся да гiсторыi i нацыянальнага складу насельнiцтва земляСЮ былога ВКЛ, выказаСЮшы даволi высокi СЮзровень гiстарычных ведаСЮ, i падкрэслiСЮ, што развiццё беларускай i лiтоСЮскай нацый трэба разглядаць як аб'ектыСЮны гiстарычны працэс. Асобна пра беларусаСЮ ён пiсаСЮ, што яны тАЬцяпер з'яСЮляюцца сырой этнаграфiчнай масай без нацыяналь най свядомасцiтАЭ ³⁰. ВасiлеСЮскi адзначыСЮ складанасць працэсу эвалюцыi беларускага народа СЮ нацыю i назваСЮ фактары, якiя яму перашкаджалi. ГалоСЮнымi з iх ён лiчыСЮ нязначную этнiчную адасобленасць беларусаСЮ ад палякаСЮ i расiян, якiя тАЬбылi галоСЮнымi асiмiлятарамiтАЭ, i немагчымасць актыСЮнага развiцця нацыянальнай беларускай культуры i адукацыi пры сучасных яму палiтычна -дзяржаСЮных умовах³¹. Акрамя таго, ён звяртаСЮ увагу на нястачу лiтаратуры i малую колькасць школ з беларускай мовай навучання, а таксама на слабасць нацыяналь ных палiтычных арганiзацый i iх пасiСЮныя кантакты з грамадствам. ПрааналiзаваСЮшы гэтыя з'явы, ВасiлеСЮскi рабiСЮ вывад, што беларускi рух мае мала шанцаСЮ пашырыцца i набыць прызнанне ³².

Вельмi высока ацэньваСЮ ВасiлеСЮскi тАЬНашу НiвутАЭ, якую характарызаваСЮ як сапраСЮдную нацыянальную газету, што прапагандуе беларускую мову i культуру, а таксама iдэю неабходнасцi стварэння такога грамадскага ладу, якi дасць беларусам магчымасць нацыянальнага развiцця. Яму моцна iмпанавала тое, што гэтыя думкi выказвалiся на старонках тАЬНашай НiвытАЭ без усялякага шавiнiзму, з павагай да суседзяСЮ, i з заклiкам карыстацца дасягненнямi iх культуры ³³.

Пазiцыя ВасiлеСЮскага не супярэчыла асноСЮнай iдэi Пiлсудскага наконт неабходнасцi актыСЮнай барацьбы за незалежную Польшчу. Пашырэнне i падтрымка беларускага нацыянальнага руху, за што выказваСЮся ВасiлеСЮскi, узмацнялi апазiцыю царызму i СЮ той час яшчэ аб'ектыСЮна iшлi на карысць справы ППС.

Такiм чынам, у другой палове 90-х г. ХРЖХ тАФ пачатку ХХ ст. адной з галоСЮных асаблiвасцяСЮ адносiн Ю.Пiлсудскага да Беларусi быСЮ прагматызм. Акрамя таго, у яго стаСЮленнi да беларускага, украiнскага i лiтоСЮскага народаСЮ у гэты перыяд няцяжка прасачыць важную рысу: яны заСЮсёды разглядалiся Пiлсудскiм як несумненныя патэнцыяльныя саюзнiкi СЮ барацьбе польскiх сацыялiстаСЮ за незалежнасць Польшчы. Ён спадзяваСЮся, што разбудзiць iх палiтычную свядомасць можна з меншымi высiлкамi, чым у расiян, бо СЮ iх тАЬняма веры СЮ царатАЭ³⁴. Узначалiць барацьбу з царскiм рэжымам павiнен быСЮ польскi пралетарыят, якi, на думку лiдэра ППС, заваюе вольнасць не толькi для сябе, але i для iншых нацый³⁵. Аднак гэта была далёкая перспектыва, таму Пiлсудскi i яго паплечнiкi значна больш увагi аддавалi актывiзацыi СЮсiх магчымых сепаратных рухаСЮ у Расiйскай РЖмперыi. У артыкулах Пiлсудскага неаднаразова сустракаецца думка пра рознiцу памiж беларусамi -каталiкамi i беларусамi -праваслаСЮнымi. Ён быСЮ упэСЮнены, што беларусаСЮ -каталiкаСЮ значна лягчэй уцягнуць у змаганне з царызмам, чым праваслаСЮных.

Да адраджэння беларускай нацыi i пашырэння беларускага руху кiраСЮнiцтва ППС ставiлася скептычна, а сам лiдэр ППС лiчыСЮ беларускi народ тАЬнегiстарычнымтАЭ.

Пасля рэвалюцыi 1905-1907 г., калi Пiлсудскi адышоСЮ ад сацыялiзму, яго стаСЮленне да беларускага народа не змянiлася, а засталося па-ранейшаму прагматычным, што яскрава выявiлася не толькi СЮ 1918-1921, але i СЮ наступныя гады. Гэта было абумоСЮлена агульным складам асобы Пiлсудскага як палiтыка-практыка, а таксама яго разуменнем польскiх i нацыянальных iнтарэсаСЮ, праз прызму якiх ён разглядаСЮ магчымыя перспектывы для Беларусi i беларускага народа.

¹ Pilsudski J. Rusyfikacja // Pisma zbiorowe. Wydanie prac dotychczas drukiem ogloszonych. W 10 t. Warszawa, 1937тАФ1938. T. I. S. 97тАФ100.

² Pilsudski J. Do towarzyszy socjalistow zydow w polskich zabranych prowincjach // Pisma zbiorowe.. T. I. S. 28тАУ33.

³ ВасiлеСЮскi Л. (1870тАУ1936) тАФ публiцыст, гiсторык, дыпламат, дзеяч ППС, блiзкi да Пiлсудскага, у 1918тАУ1919 г. займаСЮ пасаду мiнiстра замежных справаСЮ Польшчы.

⁴ Wasilewski L. (pod pseud. L. Plochocki). We wspolnem jarmie. Londyn: Wyd. P.P.S., 1901. 40 s.

⁵ Pilsudski J. List do Leona Wasilewskiego w Londynie, 1899.19.XI // Pisma zbiorowe. Uzupelnienia / Pod red. A.Garlickiego, R.Swietka. T. II. 1898тАФ1914. Warszawa: Krajowa agencja wydawnicza, 1993. S. 75.

⁶ Ibidem, S. 75.

⁷ Ibidem, S. 75.

⁸ Ibidem, S. 75.

⁹ Келес-КраСЮз К. (1872тАФ1905) тАФ сацыёлаг, таленавiты публiцыст, выдатны палемiст, займаСЮ адметнае становiшча СЮ Загранiчным саюзе польскiх сацыялiстаСЮ, быСЮ членам яго кiраСЮнiчага органа тАФ Цэнтралiзацыi.

¹⁰ Kelles-Krauz K. Polscy i Rosyjscy socjalisci // Pisma wybrane. W 2 t. Warszawa: Ksiazka i Wiedza, 1962. T. 2. S. 121.

¹¹ Ibidem, S. 122.

¹² C. ВайцахоСЮскi (1869тАУ1953) быСЮ адным з заснавальнiкаСЮ ППС i блiзкiм таварышам Пiлсудскага на працягу 90тАУх г. ХРЖХ ст. У РЖРЖ Рэчы Паспалiтай належаСЮ да палiтычнай элiты, у 1922тАУ26 г. быСЮ прэзiдэнтам Польшчы.

¹³ Wojciechowski S. Moje wspomnienia. LwowтАФWarszawa, 1938. S. 44.

¹⁴ KellesтАУKrauz K. Niepodleglosc Polski w programie socjalistycznym // Pisma wybrane. W 2 t. Warszawa:Ksiazka i Wiedza,1962. T.2. S.145.

¹⁵ Ibidem, S.145.

¹⁶ Pilsudski J. Artykul z тАЬWalkiтАЭ, 1902, № 1 // Pisma zbiorowe.. T. II. S. 17.

¹⁷ Ibidem, S. 18тАФ19.

¹⁸ Ibidem, S. 20тАФ22.

¹⁹ Pilsudski J. O patriotyzmie // Pisma zbiorowe.. T. II. S. 22тАФ27.

²⁰ Pilsudski J. Nasze stanowisko na Litwie // Pisma zbiorowe.. Т.II. S. 32.

²¹ Ibidem, S. 34.

²² Ibidem, S. 34.

²³ Ibidem, S. 34.

²⁴ Пад гэтым тэрмiнам разумелi iдэю СЮзброенай барацьбы за незалежнасць Польшчы, якая пасля паразы паСЮстання 1963тАУ64 г. была вельмi непапулярнай сярод палiтыкаСЮ i пачала знаходзiць сваiх прыхiльнiкаСЮ толькi СЮ апошняе дзесяцiгоддзе ХРЖХ ст.

²⁵ Nalecz T. Irredenta polska. Warszawa: Ksiazka i Wiedza, 1992. S. 63.

²⁶ Garlicki A. Jozef Pilsudski 1867тАФ1935. Warszawa: Czytelnik, 1990. S. 85тАУ87.

²⁷ Пiлсудскi значна перабольшваСЮ свае разлiкi. Адразу пасля выдання СЮ 1905 г. закона пра рэлiгiйную талерантнасць у каталiцтва з праваслаСЮя на беларускiх землях перайшло 32970 чалавек, а за наступныя 1906тАФ1909 г. тАФ яшчэ 21130, разам тАФ 54100. Гэтая лiчба нават у маштабе Беларусi не такая i вялiкая.

²⁸ Pobog-Malinowski Wl. Jozef Pilsudski 1901тАФ1908. W ogniu rewolucji. Warszawa, 1935. S. 198тАУ199.

²⁹ На тое самае звяртаСЮ увагу Л. ВасiлеСЮскi, калi пiсаСЮ, што 5/6 карэспандэнтаСЮ тАЬНашай НiвытАЭ былi каталiкамi.

³⁰ Wasilewski L. Litwa i Bialorus. PrzeszloscтАФTerazniejszoscтАФTendencje rozwojowe. Krakow: Ksiazka, 1912. S. 104.

³¹ Ibidem, S. XV.

³² Wasilewski L. Litwa i jej ludy. Warszawa, 1907. S. 55; Wasilewski L. Litwa i Bialorus. PrzeszloscтАФTerazniejszoscтАФTendencje rozwojowe. S. 155.

³³ Wasilewski L. Litwa i Bialorus. PrzeszloscтАФTerazniejszoscтАФTendencje rozwojowe. S. 280.

³⁴ Pilsudski J. Rosja // Pisma zbiorowe.. T.I. S. 88.

³⁵ Ibidem, S. 89.

Вместе с этим смотрят:

9 сочинений для 9 класса /english/

A Farewell to Arms

A history of the english language

About England

Accommodation in St.Petersburg