Антрапонiмы СЮ творчай спадчыне Уладзiмiра Караткевiча
БЕЛАРУСКРЖ ДЗЯРЖАРОНЫ УНРЖВЕРСРЖТЭТ
ФРЖЛАЛАГРЖЧНЫ ФАКУЛЬТЭТ
АНТРАПОНРЖМЫ РО ТВОРЧАЙ СПАДЧЫНЕ РОЛАДЗРЖМРЖРА КАРАТКЕВРЖЧА
Студэнткi IV курса
Фiлалагiчнага факультэта
Спецыяльнасць тАЬБеларуская фiлалогiятАЭ
Кароткiнай А. А.
Навуковы кiраСЮнiк- кандыдат
педадагiчных навук тАУ дацэнт
Якуба С.М.
Мiнск, 2007
Змест
Уводзiны
1.Антрапонiмы СЮ творы У. Караткевiча
2.РЖмёны
2.1 Славянскiя i запазычаныя iмёны
2.2 Як утварылiся iмёны
2.3 Iмя па бацьку
3.Прозвiшчы
4.Мянушкi
Заключэнне
Спiс выкарыстанай лiтаратуры
Уводзiны
Вывучэнне анамастычнай лексiкi тАУ асабовых уласных iмёнаСЮ, мянушак, прозвiшчаСЮ, розных тапанiмiчных назваСЮ, псеСЮданiмаСЮ у беларускiм мовазнаСЮстве i лiтаратуразнаСЮстве пачалося параСЮнальна нядаСЮна. За апошнiя гады прыкметна актывiзавалася цiкавасць да анамастычных праблем, пра што сведчаць шматлiкiя навуковыя i навукова-метадычныя працы, у якiх разглядаюцца як агульныя, так i прыватныя асаблiвасцi анамастыкi.
1.Антрапонiмы тАУ гэта уласныя iмёны лiтаратурных персанажаСЮ (прозвiшчы, iмёны i iмёны па бацьку, мянушкi, празваннi, назвы персанажа па назве населенага пункта i iнш., уласныя iмёны рэальных асоб (палiтычных дзеячаСЮ, пiсьменнiкаСЮ, вучоных, сваякоСЮ i знаёмых пiсьменнiка).
Увогуле, антрапонiмы СЮяСЮляюць сабой вялiкi пласт лексiчных адзiнак, сфера функцыянавання якiх надзвычай разнастайная. Пра гэта сведчыць ужыванне СЮласных iмёнаСЮ у маСЮленнi, у мастацкай лiтаратуры, дзе тАЬiмя, яго сэнс i форма, сiтуацыя выкарыстання i нават яго адсутнасць нiколi не бывае выпадковым, нязначнымтАЭ.
Антрапонiмы зтАЩяСЮляюцца неадтАЩемным кампанентам твораСЮ мастацкай лiтаратуры, iншых жанраСЮ i разнавiднасцяСЮ вуснай i пiсьмовай мовы, складаюць значную частку слоСЮнiка любога мастацкага твора, якая мае шэраг прыкмет i асаблiвасцяСЮ, што адрознiвае iх ад iншых лексiчных адзiнак у мастацкiм тэксце. Яны зтАЩяСЮляюцца яскравым паказчыкам нацыянальных традыцый, якiя прадаСЮжае i СЮзбагачае мастак слова. Праз iх прасочваюцца адносiны пiсьменнiка да персанажа тАУ носьбiта iмя, сцвярджаецца аСЮтарская iдэя твора, выяСЮляецца моСЮная культура. Лiнгвiсты СЮ такiх адзiнках выяСЮляюць наступныя характэрныя для iх функцыi, важныя для асэнсавана акрэсленага СЮспрыняцця мастацкага тэксту: пазнавальную, адрасную, iдэалагiчную, сацыяльна-ацэначную, эмацыянальна-экспрэсiСЮную i iнш., якiя СЮ канкрэтным творы, у канкрэтным антрапонiме могуць рэалiзоСЮваць усе цi некаторыя з названых уласцiвасцяСЮ з большай цi меншай ступенню выразнасцi, адпаведнасцi зместу мастацкага твора або аСЮтарскай iдэi i iнш. Вывучэнне спецыфiкi антрапонiмаСЮ у творах адкрывае перспектыву паглыблена даследаваць асаблiвасцi мовы i стылю пiсьменнiка, заглянуць у яго творчую лабараторыю, прасачыць этапы станаСЮлення яго майстэрства, а таксама эвалюцыю зараджэння i напiсання асобных лiтаратурных твораСЮ i асобных жанраСЮ лiтаратуры.
Калi прызнаць, што чалавек тАУ гэта кнiга, то СЮ ёй мовай iмёнаСЮ i прозвiшчаСЮ можна напiсана радаводная гiсторыя. Варта адзначыць, што антрапанiмiчныя назвы - гэта энцыклапедыя мовы, своеасаблiвая памяць народа, гiстарычныя помнiкi, у якiх адлюстравалiся традыцыi, побыт беларусаСЮ i iншых народаСЮ, што пражывалi на тэрыторыi сучаснай Беларусi i з якiмi кантактавалi нашы продкi. Таму пры вывучэннi антрапонiмаСЮ абавязкова СЮлiчваюцца i выкарыстоСЮваюцца звесткi з гiсторыi, геаграфii i iншых гуманiтарных i прыродазнаСЮчых навук.
2. Уладзiмiр Караткевiч
Уладзiмiр Сямёнавiч Караткевiч нарадзiСЮся 26 лiстапада 1930 г. у Оршы Вiцебскай вобласцi. У час Вялiкай Айчыннай вайны знаходзiСЮся СЮ эвакуацыi СЮ Пермскай вобласцi, пасля СЮ Чкалаве. У 1944 г. вярнуСЮся на радзiму, атрымаСЮ сярэднюю адукацыю СЮ Оршы. Пасля заканчэння фiлалагiчнага факультэта КiеСЮскага СЮнiверсiтэта iмя Т.Р.ШаСЮчэнкi (1954) настаСЮнiчаСЮ у вёсцы Лесавiчы Тарашчанскага раёна КiеСЮскай вобласцi (1954-1956), а потым два гады працаваСЮ настаСЮнiкам у Оршы. У 1960 г. скончыСЮ Вышэйшыя лiтаратурныя, а потым Вышэйшыя сцэнарныя курсы (1962) у Маскве.
Упершыню У. Караткевiч выступiСЮ у друку з вершам тАЬМашэкатАЭ СЮ 1955 г. НеСЮзабаве выйшла СЮ свет кнiга паэзii тАЬМатчына душатАЭ (1958), потым тАУ тАЬВячэрнiя ветразiтАЭ (1960), тАЬМалая РЖлiядатАЭ (1969), тАЬБыСЮ. Ёсць. БудутАЭ (1986). Караткевiч тАУ таксама аСЮтар збонiкаСЮ апавяданняСЮ тАЬБлакiт i золата днятАЭ (1961), раманаСЮ тАЬНельга забыцьтАЭ (1962), тАЬДзiкае паляванне караля СтахатАЭ (1964; твор экранiзаваны), тАЬКаласы пад сярпом тваiмтАЭ (1968; твор экранiзаваны), тАЬХрыстос прызямлiСЮся СЮ ГароднiтАЭ (1972), тАЬЧорны замак АльшанскiтАЭ (1979; твор экранiзаваны), кнiг аповесцей i апавяданняСЮ тАЬЧазенiятАЭ (1970), тАЬВока тайфунатАЭ (1974), тАЬЗ вякоСЮ мiнулыхтАЭ (1978), тАЬЗброятАЭ (1981).
У. Караткевiч вядомы i як драматург. РЖм напiсаны птАЩесы тАЬМлын на Сiнiх ВiрахтАЭ (1957, паст. У 1959 г.), тАЬЗваны ВiцебскатАЭ (1977, паст. у 1974 г.), тАЬКастусь КалiноСЮскiтАЭ (паст. у 1978 г.), тАЬКалыска чатырох чараСЮнiцтАЭ (паст. у 1982 г.)
У. Караткевiч пiсаСЮ i для дзяцей. Юнаму чытачу адрасаваны яго сборнiкi тАЬКазкi (1975 г.), нарысы тАЬБелавежская пушчатАЭ (1975 г.), тАЬзямля пад белымi крыламiтАЭ (1977 г.).
За раман тАЬЧорны замак АльшанскiтАЭiпiсьменнiкутпрысуджана ДзяржаСЮная прэмiя БССР iмя Якуба Колоса СЮ 1984 г.
Памёр У Караткевiч 25 лiпеня 1984 г.
Мэта i задачы даследавання.
АсноСЮнай мэтай курсавой працы зтАЩяСЮляецца даследаванне асаблiвасцей анамастычных адзiнак у мастацкiм тэксце. Для дасягнення мэты былi пастаСЮлены наступныя задачы:
1. Фармiраваць веды пра антрапонiмы як частку лексiчнага фонду беларускай мовы, пра iх паходжанне, заканамернасцi развiцця, адметнасць будовы i пашырэння на тэрыторыi Беларусi;
2. Зацiкавiць праблемай вывучэння беларускай антрапанiмii;
3.Ахарактарызаваць структурныя i семантычныя асаблiвасцi антрапанiмiчных адзiнак, ужытых Уладзiмiрам Караткевiчам у рамане "Каласы пад сярпом тваiм";
4. Выявiць ролю iмёнаСЮ i прозвiшчаСЮ у антрапанiмiчнай сiстэме твора.
АбтАЩект i прадмет даследавання.
АбтАЩектам даследавання зтАЩяСЮляецца мова беларускай мастацкай лiтаратуры, яе анамастыкон. Прадметам даследавання тАУ асабовыя СЮласныя iмёны, прозвiшчы, мянушкi у рамане Уладзiмiра Караткевiча тАЬКаласы пад сярпом тваiмтАЭ.
Метады праведзенага даследавання.
АсноСЮны метад даследавання тАУ апiсальны з выкарыстаннем прыёмаСЮ назiрання, навуковай iнтэрпрэтацыi i абагульнення.
1. Антрапонiмы СЮ творы Уладзiмiра Караткевiча
Багацце i разнастайнасць антрапанiмiчных адзiнак у рамане Уладзiмiра Караткевiча тАЬКаласы пад сярпом тваiмтАЭ абумоСЮлены жанрава-стылiстычнай спецыфiкай гiстарычнай прозы. АСЮтар уводзiць iх СЮ твор, каб праСЮдзiва паказаць старонкi мiнуСЮшчыны, перадаць дух i каларыт эпохi. Антрапонiмы СЮ рамане тАУ гэта повязь часу мiнулага i сучаснасцi.
Назiраннi за ужываннем iмёнаСЮ у рамане тАЬКаласы пад сярпом тваiмтАЭ сведчаць, што Уладзiмiр Караткевiч выкарыстоСЮваСЮ iх не толькi дзеля звычайнай iдэнтыфiкацыi лiтаратурных персанажаСЮ, выдуманых цi перанесеных з рэальнага жыцця, а з глыбокiм пачуццём мастацкай мэтазгоднасцi. Суцэльная выбарка фактычнага матэрыялу паказала, што СЮ рамане СЮжыта 523 уласныя найменнi. Прычым колькасць мужчынскiх iмёнаСЮ удвая перавышае колькасць жаночых, што абумоСЮлена як самiм зместам твора, так i тым фактам, што СЮ час, апiсаны СЮ рамане, дамiнуючае становiшча СЮ грамадстве займаСЮ мужчына.
Паводле структуры СЮжываюцца, як правiла, адначленныя, двух-, трох- i зрэдку чатырох- i пяцiчленныя найменнi асоб.
Самую вялiкую группу СЮ творы складаюць простыя найменнi: уласнае iмя цi прозвiшча (Алесь, Майка, Загорскi, РаСЮбiч). Значнаяя частка караткевiчаСЮскiх антрапонiмаСЮ тАУ гэта двухслоСЮныя найменнi: афiцыйнага СЮжытку, у склад якiх уваходзiць iмя i прозвiшча (пан ЯраслаСЮ РаСЮбiч, графiня Альжбета Хаданская, граф РЖлля Хаданскi). Маюць месца СЮ рамане i трохчленныя антрапонiмы:
В· Трохкампанентная мадэль наймення (iмя, iмя па бацьку, прозвiшча): Аляксандр Аркадзевiч СувораСЮ, Павел Сямёнавiч Сiлiн i iнш.;
В· Архаiчныя камбiнацыi: Кастусь СымонаСЮ сын КалiноСЮскi i iнш.;
В· Уласнае iмя i падвоенае прозвiшча: Пятро Басак-Яроцкi, Флегмонт Савiч-ЕлiзараСЮ i iнш.
Чатырохчленныя антрапонiмы сустракаюцца СЮ творы толькi СЮ двух выпадках: тАЬЁсць Мiхалiна, дачка Яраслава РаСЮбiча, сястра Франса РаСЮбiча, сястра Франса РаСЮбiча, дачка i сястра ворагаСЮтАЭ, тАЬНарадзiСЮся Данiла, сын Акiма i СЮнук Пятра, а праСЮнук Севярына i пранашчадак ГлебатАЭ i характарызуюць асобу СЮ першым выпадку па iменi бацькi i брата, у другiм тАУ па iменi бацькi, дзеда i прадзеда. ПяцiслоСЮнае найменне асобы сустракаецца СЮ рамане СЮсяго адзiн раз: тАЬКняжацкi сын Аляксандр Загорскi, сын Георгiя, унук Данiлы, праСЮнак Акiма i прапраСЮнук Пятра, схiлiСЮ апошнi раз сваю галавутАЭ i характарызуе асобу па iменi прадзеда i прапрадзеда. Ужыванне падобнай формы абумоСЮлена СЮзвышаным стылем, якi абраСЮ аСЮтар для перадачы значнай падзеi СЮ жыццi Алеся Загорскага тАУ прадстаСЮнiка старажытнага i шаноСЮнага роду.
2. РЖмёны
Вядома, што антрапонiмы СЮ лексiцы кожнай мовы займаюць асобае месца. Яны такiя ж старажытныя, як i чалавечае грамадства, таму што тАЬчалавек тАУ не толькi адзiная iстота, якая можа даваць назвы, але i адзiны СЮ свеце абтАЩект, здольны да саманазываннятАЭ. Акрамя таго, iмя зтАЩяСЮляецца паСЮнамоцным прадстаСЮнiком чалавека СЮ грамадстве, служыць сродкам iндывiдуалiзацыi i iдэнтыфiкацыi адной асобы СЮ дзяржаве. Значыць, асноСЮная функцыя СЮласнага iмя тАУ не абагульняць, а вылучаць, адрознiваць, i не столькi называць чалавека, колькi своеасаблiва дапаСЮняць яго як пэСЮную асобу. У сваю чаргу, гэты чалавек па-свойму, сваёй непаСЮторнай iндывiдуальнасцю канкрэтызуе дадзенае iмя. Гэта значыць, што для людзей iмя зтАЩяСЮляецца не толькi абазначэннем чалавека, але i СЮтрымлiвае, змяшчае пэСЮны сэнс. РЖ таму людзям людзям з даСЮнiх часоСЮ здавалася, што iмя даецца iм не выпадкова, нябачнай сувяззю злучае iх з мiнулым, сучасным i будучым, набываючы для чалавека амаль магiчнае значэнне.
Аналiз уласных асабовых iмёнаСЮ у творах мастацкай лiтаратуры паказвае, што пiсьменнiкi пры выбары такiх найменняСЮ сваiм персанажам арыентуюцца на рэальны анамастыкон свайго часу, пры гэтым звычайна свядома цi iнтуiтыСЮна СЮлiчваюць такiя неабходныя для лiтаратурнага онiма патрабаваннi, як стварэнне СЮласным iмем уяСЮлення аб нацыянальнай, узроставай, сацыяльнай, прафесiйнай адпаведнасцi носьбiта iменi. Праз выбар iмёнаСЮ прасочваецца нацыянальна акрэсленая i эстэтычная пазiцыя пiсьменнiка, яго адносiны да персанажа тАУ носьбiта iменi, мэтанакiраванасць, абумоСЮленая iдэяй твора, аСЮтарскай задумай, яго дасведчанасць, творчы патэнцыял, моСЮная культура, асацыятыСЮна-стылiстычная знаходлiвасць, якiя, як правiла, праяСЮляюцца пры СЮдалым выбары iменi. Уласныя iмёны, зтАЩяСЮляючыся састаСЮным элементам лексiчнай сiстэмы пiсьменнiка, выконваюць немалаважную ролю СЮ стварэннi мастацкiх вобразаСЮ, у раскрыццi аСЮтарскага разумення твора, адлюстраваннi моСЮных i лiтаратурных традыцый, якiя стварыСЮ цi працягваСЮ мастак слова.
У рамане Уладзiмiра Караткевiча выкарыстана вялiкая колькасць асабовых iмёнаСЮ. Паспрабуем разабрацца, наколькi яны былi выбраны выпадкова, цi ёсць якая-небудзь сiстэма СЮ iх ужываннi. Таму пазначым паходжанне i значэнне найбольш вядомых беларускiх iмёнаСЮ, ужытых у рамане "Каласы пад сярпом тваiм":
Адам (старажытнаяСЮр.) - чалавек;
Алесь, Аляксандр (грэч.) - мужны, абаронца;
Андрэй (грэч.) - мужны, адважны;
Валерый (лац.) - моцны, здаровы;
Данiла (старажытнаяСЮр.) - бог - мой суддзя;
РЖлля, РЖлья (старажытнаяСЮр.) - крэпасць; бог ёсць мой бог;
Канстанцiн, Костусь, Кастусь (грэч.) - пастаянны, стойкi;
Кандрат (цюркс.,татарск.)
Лявон, Лявонь (грэч.) - падобны на льва;
Мiкалай, Мiкола (старажытнаяСЮр.) - той, што перамагае народы;
Мiхаiл, Мiша, Мiхась (старажытнаяСЮр.) - падобны на бога;
Павел (лац.) - малы, невялiкi;
Пятро, Пятрусь, Пятрок (грэч.) - камень, цвёрды;
Сяргей, Сярожа (лац.) - стражнiк, вельмi паважаны;
Юрый, Юрась - народны варыянт ад Георгiй;
Антанiда (лац. або грэч.) - кветка, або тая, што СЮступае СЮ бой;
Майя, Майка - вiдаць, ад назвы аднайменнага месяца СЮ гонар свята 1 Мая;
Наталля (лац.) - родная.
Я лiчу, што У.Караткевiч выбраСЮ менавiта гэтыя iмёны невыпадкова, бо значэнне iх амаль супадае цi вельмi блiзкае: мужны, адважны, цвёрды, стойкi чалавек, падобны на льва; для якога бог суддзя.
Ужыванне тых цi iншых СЮласных iмёнаСЮ перадаюць адносiны аСЮтара да носьбiта iменi. Найбольш часта Караткевiч ужываСЮ скарочаныя варыянты СЮласных iмёнаСЮ, а таксама iмёны з суфiксамi субтАЩектыСЮнай ацэнкi: Майка, ПаСЮлюк, Данька, Андрэйка, Ядвiнька, Мiшка, Пятрок, Янька.
Як асаблiвасць, уласцiвая анамастыкону пiсьменнiка, -- гэта тое, што мужчынскiя асабовыя iмёны з фiналямi тАУась, -ось, -усь, -iсь, -- вельмi прадуктыСЮныя СЮ яго моватворчасцi: Кастусь, Мiхась, Антось.
ПрадстаСЮнiкi самых розных сацыяльных груп i нацыянальнасцей у творы Караткевiча называюцца па-рознаму:
1. паны тАУ пераважна каталiцкiмi iмёнамi цi прозвiшчамi СЮ спалучэннi са словам пан: пан Данiла, пан Юры, пан Адам; панi Надзея Клейна, панi Эвелiна, панi Антанiда.
2. сяляне (жанчыны i мужчыны) тАУ гутарковымi варыянтамi праваслаСЮных (радзей каталiцкiх) iмёнаСЮ: Марыля, Кандрат, Мiхал, Андрэй, Павал.
3. дзецi тАУ найчасцей памяншальнымi варыянтамi iмёнаСЮ: Янька, Юрась, Ядзечка, Майка.
4. сяляне тАУ гутарковымi iмёнамi СЮ спалучэннi з разнастайнымi назоСЮнiкамi тАУ азначэннямi СЮ прэпазiцыi да iмя: пастух Данька, бацька Мiхал, фурман Варфаламей.
Шырока выкарыстоСЮваСЮ пiсьменнiк iмёны святых, мiфалагiчных i фальклорных герояСЮ. Напрыклад: Адам, Ева, Людамiр.
У рамане СЮжываюцца i iмёны гiстарычных асоб: Мiкалай Першы.
2.1 Славянскiя i запазычаныя iмёны
Выконваючы СЮ творах разнастайныя мастацка-эстэтычныя фнункцыi i зтАЩяСЮляючыся вызначальнымi элементамi анамастычнай прасторы, уласныя iмёны СЮтвараюць самыя шматлiкiя апазiцыi: уласнабеларускiя тАУзапазычаныя; рэальныя тАУ створаныя фантазiяй пiсьменнiка; традыцыйныя, даСЮно вядомыя тАУ новыя, створаныя, напрыклад, у савецкi перыяд. Так, у творы Уладзiмiра Караткевiча прыкметнымi зтАЩяСЮляюцца славянскiя тАУзапазычаныя апазiцыi:
Славянскiя iмёны: Алесь, Андрэй, Юры, Мiхаiл, ПаСЮлюк, Кандрат, УсяслаСЮ, МсцiслаСЮ,Аляксандр, Вiктар, ЯраслаСЮ, Валеры, Ягор, Канстанцiн, Антон, РЖван, Фёдар, Глеб, Раман, Мiкалай, Наталя.
Запазычаныя iмёны:
Палякi: Юзаф, Ядвiга, Франс, Стэфан, , Юллян, ВацлаСЮ, Эразм, РЖльдэфонс, Марта, Эдмунд,Зыгмунт, Апалон, Язэп, Альгерд.
Немцы i прадстСЮнiкi iншых народаСЮ: Людвiк, Платон.
ЯСЮрэi: ЯкаСЮ, Варфаламей.
Уласныя iмёны, ужытыя СЮ рамане, адносяцца таксама i да дзвюх iменаслоСЮных сiстэм вiзантыйска-грэчаскай i рымска-каталiцкай: Антон тАУ Антось; РЖван тАУ Ян, Янка; РЖосiф тАУ Язэп; Мiхаiл тАУ Мiхась; Сцяпан тАУ Стафан; Фёдар тАУ Тодар. Паводле паходжання гэта тыя ж кананiчныя праваслаСЮныя цi каталiцкiя iмёны, але змененыя па законах беларускай фанетыкi. Менавiта гэты разрад iмёнаСЮ у рамане значна шырэйшы. Акрамя канфесiйных, у творы сустракаюцца дахрысцiянскiя iмёны: простыя народныя (Шпiрка, Шчупак i iнш.) i старажытнарускiя (МсцiслаСЮ, УсяслаСЮ).
2.2 Як утварылiся iмёны
Асабовае iмя тАФ афiцыйнае найменне, якое даецца чалавеку пры нараджэннi. Зараз iмя дзiцяцi выбiраюць бацькi. Але нават у адносна недалёкiм мiнулым iмя давалася СЮ царкве цi касцёле СЮ адпаведнасцi з iменем святога, якое прыпадала на гэты дзень. Большасць грамадзян нашай краiны маюць адно iмя, якое СЮжываецца СЮ дзвюх формах: афiцыйнай (Аляксандр, Кацярына) i СЮ размоСЮна-бытавой (Алесь, Саша, Каця). У многiх народаСЮ ПоСЮначы, Далёкага Усходу i Сярэдняя Азii СЮ вынiку суiснавдння ранейшай сiстэмы iмён i новай ва СЮжытак увайшлi ВлдругiяВ» iмёны. Два iменi прысвойваюцца дзецям паводле абрадаСЮ каталiцкай царквы: Марыя-Магдалена, Разалiя-Эльжбета. У болыпасцi народаСЮ Афрыкi, у кiтайцаСЮ, японцаСЮ, карэйцаСЮ прынята даваць узроставыя iмёны. 'У Карэi хлопчыку пры нараджэннi даецца Влдзiцячае iмяВ» (амён), у дарослым узросце тАФтАв афiцыйнае iмя (кванмён), пры СЮступленнi СЮ шлюб дабаСЮляецца iмя чжа. У Кiтаi паралельна СЮжываюцца дзiцячае iмя сяо, школьнае тАФ мiн, дарослае тАФ цзы. У беларусаСЮ адзначаны выпадкi, калi СЮзроставыя змены перадавалiся рознымi формамi аднаго i таго ж iменi. У раннiм дзяцiнстве хлопчыка ласкава называлi Анцiк, ГаСЮрык, Косцiк, падлетка тАФ Антук, ГаСЮрук, Касцюк, Петрык, дарослага хлопца тАФ Антось, ГаСЮрусь, Кастусь, Пятрусь. Форма iменi жанатага мужчыны падкрэслiвае сталасць, паважнасць: ГаСЮрыла, Мiхайла, Пятро, СаСЮка, Сёмка, Грышка. Да прыняцця хрысцiянства славяне карысталiся двума тыпамi старажытнарускiх iмён: складанымi (Вiтагосць, Дарагабуд, Дамажыр, Любамiр, МсцiслаСЮ, Рацiбор) i простымi народнымi (Ждан, Няждан, Лобан, Нелюб, Пазняк, Стома, Трацяк). У iменi знаходзiлi СЮвасабленне пажаданнi бацькоСЮ бачьшь сына магутным уладаром, смелым, мiралюбiвым, слаСЮным, госцем, г. зн. купцом (Уладыка, Воiн, Хацiмiр, МiраслаСЮ, РасцiслаСЮ, Уладзiмiр), вера СЮ чарадзейную сiлу iмя (ВоСЮк, Зубр, Тур). У Старажытнай Русi двухсастаСЮныя iмёны, асаблiва на -слаСЮ, насiлi СЮдзельныя князi, прадстаСЮнiкi вышэйшай алiгархii. У народным асяроддзi дзiця звычайна атрымлiвала iмя не адразу пасля нараджэння, а СЮ больш познiм узросце, калi праяСЮлялiся яго фiзiчныя i разумовыя якасцi, асаблiвасцi характару i паводзiн (Галавач, Дохля, Мацак, Дабрыня, Няпёка, Самахвал,).
У некаторых плямён iмёны дзецям давалi з улiкам татэмных традыцый. Племя, якое лiчыла сваiм апекуном-татэмам якую-небудзь жывёлiну цi прадмет нежывой прыроды, дабаСЮляла iх назвы амаль да кожнага iмя. Практыкавалiся так званыя ВлпадманныяВ» iмёны, каб завуалiраваць станоСЮчыя рысы i гэтым самым адпужнуць злых духаСЮ i ворагаСЮ (Гадыш, Нянад, Нямiра, Булгак тАФ 'неспакойны').
3 увядзеннем у 10 ст. хрысцiянства царква СЮ абавязковым парадку СЮвяла на Русi праваслаСЮныя, хрысцiянскiя кананiчныя iмёны тыпу Анастасiй, Антонiй, Варфаламей, Васiлiй, РЖерафей, Мяфодзiй. Яны прыйшлi з Вiзантыi, куды СЮ сваю чаргу трапiлi з Рымскай iмперыi, а СЮ яе тАФ з Блiзкага Усходу. Для носьбiтаСЮ запазычаныя iмёны былi чужымi i незразумелымi. Таму многiя з iх прайшлi iстотную апрацоСЮку СЮ вуснай народнай мове. Напрыклад, iмя РЖаан ператварылася СЮ РЖван, Дзiянiсiй тАФ у Дзянiс, ЛаСЮрэнцiй тАФ у ЛаСЮрэн. Многiя з iх у такiм выглядзе замацавалiся СЮ лiтаратурнай мове. На аснове афiцыйных, каляндарных iмён узнiкла мноства iмён з ацэначным адценнем. Толькi ад аднаго iмя Пётр iх звыш дзесяцi: Пятрок, Пеця, Пятрусь, Пятрусiк, Петрачок, Пятрук, Петрасюк, Пятруха, Пятроша, Пятруша, Пятран, Пятраш, Пяцюль, Пятко i iнш. Да 18 ст., нягледзячы на забарону, побач з царкоСЮнымi iмёнамi СЮжывалiся i нецаркоСЮныя. Пры жаданнi чалавек мог мець два iменi тАФ царкоСЮнае i свецкае (Апанас Мудрэц, Васiлiй Астравух, Цiмох Бяссон, Радзiвон Лось).
3 узмацненнем уплыву Польшчы на палiтычнае i культурнае жыццё Беларусi СЮ другой палавiне 16 ст. часцей сталi СЮжывацца каталiцкiя iмёны тыпу Альбiн, БаляслаСЮ, Фелiкс, Данута, Юзэфа.
Пасля 1917 года царква стала менш уплываць на iмёнаслоСЮную практыку. Праз мастацкую лiтаратуру, друк, кiно на Беларусь хлынуСЮ паток замежных iмён, такiх, як Альберт, Арнольд, Артур, Роберт, Рудольф, Эдуард, Аiда, Жанна, Эльвiра.
У жыццi асабовых iмён назiраюцца СЮсплёскi моды. У пачатку 17 ст. да першага дзесяцiгоддзя 20 ст. самым распаСЮсюджаным сярод мужчынскiх iмён было РЖван. У 1930тАФ40-я гады на першае месца сярод жаночых iмён выйшла Валянцiна, Марыя, а зараз тАФ Кацярына.
У перыяд станаСЮлення кожнае iмя мела канкрэтны сэнс. Зараз выдзелiць зыходныя словы i значэннi можна толькi шляхам навуковага аналiзу. Шмат загадак ужо высветлена. Расшыфраваны сэнс шэрагу iмён, якiя паходзяць з грэчаскай, лацiнскай, старажытнаяСЮрэйскай, арабскай i iншых моСЮ. 3 грэчаскай мовы, напрыклад, да нас прыйшлi iмёны: Андрэй 'мужны', Аркадзь 'жыхар Аркадзii' (жывёлагадоСЮчая вобласць у Пелапанесе), Васiль 'царскi', Георгiй 'земляроб', Дзянiс 'прысвечаны Дзiянiсу, богу вiна'. ЯСЮген 'высакародны, прыстойны', Кiрыл 'уладар, гаспадар', Настасся 'уваскрэслая', Алена 'сонечная', РЖрына тАФ iмя багiнi мiрнага жыцця, Ксенiя 'гасцiнная' i многiя iншыя. 3 лацiн-скай мовы запазычаны iмёны: Вiктар 'пераможца', Раман 'рымскi, рымлянiн', Валянцiн 'дужы, здаровы', Марцiн тАФ iмя бога вайны СЮ рымскай мiфалогii, Сяргей тАФ рымскае родавае iмя; са старажытнаяСЮрэйскай тАФ РЖосiф 'бог прымножыць, бог прыбавiць', Ева 'жыццё', Лiзавета 'бог мой (клятва)'.
2.3 Iмя па бацьку
Iмя па бацьку тАФ элемент поСЮнага наймення асобы паводле iменi бацькi (Фамiч тАФ Фамiчна, Пракопавiч тАФ ПракопаСЮна). РЖмя па бацьку СЮжываецца СЮ рускiх, украiнцаСЮ i бела-русаСЮ. У iншых народаСЮ адносiны да бацькi адлюстроСЮваюцца СЮ прозвiшчы: у нямецкай, англiйскай, скандынаСЮскiх i iншых германскiх мовах словам son тАФ сын (англ. Джонсан, ням. Вольфсан, дацк. Андэрсен, нарвеж. РЖбсен, шведск. Эрыксан), у iранскiх словам задэ тАФ дзiця, патомак (Турсун-задэ), у цюркскiх словамi аглы тАФ хлопчык або кыз тАФ дзяСЮчын-ка (Ахмед-аглы, Ахмед-кыз).
РЖмя па бацьку СЮзыходзiць да стара-жытнага патранiмiчнага наймення, якое СЮказвала на паходжанне ад пэСЮнага пачынальнiка роду па лiнii бацькi (цi дзеда)/' На беларускай этнамоСЮнай тэрыторыi iмя па бацьку было адным з важнейшых сродкаСЮ у поСЮных найменнях асобы i заканчвалася пераважна на -iч, -овiч, -евiч (РЖгнат Кузьмiч, Яцко Уласавiч, Конан Майсеевiч), радзей на -оСЮ, -еСЮ, -iн, -енак, -ёнак, -енка (Герасiм РЖваноСЮ, Грышко Мiкiцiн, Сямён Глебянок, Селiвон ПаСЮленка). У Вялiкiм княстве ЛiтоСЮскiм, у склад якога СЮваходзiлi беларускiя землi, правам насiць патранiмiчнае найменне на -iч карысталiся СЮсе жыхары без абмежавання, у той час як у МаскоСЮскай дзяржаве на гэта мелi дазвол толькi асаблiва паважаныя людзi. Сам цар вызначаСЮ асоб, вартых такой пашаны.
Уласныя iмёны людзей складаюць асобную, даволi вялiкую катэгорыю слоСЮ, якiя бытуюць у грамадстве, пастаянна пераходзячы ад пакалення да пакалення, ад аднаго народа да другога. ГалоСЮная функцыя iх у мове - выдзяляць з лiку аднародных прадметаСЮ цi асобаСЮ канкрэтны аб'ект i супрацьпастаСЮляць яго iншым аднародным аб'ектам.Сучасныя беларускiя iмёны СЮвайшлi СЮ лексiчны склад нашай мовы праз вiзантыйскiя кнiгi, асiмiлявалiся тут, набылi нацыянальную афарбоСЮку i СЮспрымаюцца кожным як свае СЮласныя. Дзякуючы гэтаму побач з традыцыйнай формай iмён Аркадзiй, Васiлiй, Грыгорый ужываюцца Аркадзь, Васiль, Рыгор.
З адзначанага вiдаць, што асабовыя iмёны - справа не толькi асабiстая, але i грамадская, бо без iх не абыходзiцца нi сям'я як грамадская ячэйка, нi грамадства СЮ цэлым з яго разнастайнымi сферамi дзейнасцi. У сувязi з гэтым, здавалася, i СЮвага да СЮласных iмён з боку навукi павiнна быць асаблiвай. Аднак, як нi дзiСЮна, антрапанiмiка з'яСЮляецца найменш распрацаваным раздзелам у мовазнаСЮстве.Аб гэтым сведчыць той факт, што за мiнулае 60-годдзе РО Беларусi з'явiлiся толькi дзве спецыяльныя працы аб уласных iмёнах: артыкул М.Я.Грынблата i брашура М.В.Бiрылы.
Цяпер у нашай мове СЮжываецца абмежаваная колькасць уласна славянскiх iмёнаСЮ. У вынiку розных гiстарычных абставiн на Беларусi атрымалi пашырэнне i СЮзаемадзеянне дзве сiстэмы СЮласных iмёнаСЮ: вiзантыйска-грэчаская i рымска-каталiцкая. Пракофiй, Сафронiй мы зараз маем у афiцыйным звароце СЮзаконеныя звычаем народнага iменавання формы Аркадзь, Васiль, Рыгор, Пракоп, Сафрон. Сучасныя беларускiя iмёны - гэта змененыя, трансфармаваныя паводле законаСЮ беларускай фанетыкi i марфалогii СЮ асноСЮным грэчаскiя i рымска-каталiцкiя iмёны. Лiнгвiсты адзначаюць наступныя тыповыя фанетычныя змены:
1) спрашчэнне груп галосных ие, иоа, иа, ео: Иоанн - РЖван, Даниил - Данiла;
2) спрашчэнне груп зычных у сярэдзiне або СЮ канцы слоСЮ-iмёнаСЮ: Лаврентий - ЛаСЮрэн, Григорий - Грыгор тАУ Рыгор.
Антрапанiмiя, iменаслоСЮ больш чым другiя часткi анамастыкi падпадае пад уплыСЮ грамадска-палiтычных фактараСЮ, больш за iншыя часткi мовы адчувае на сабе змены, што перажывае грамадства. Вядома, што яшчэ з часоСЮ КiеСЮскай Русi прадстаСЮнiкоСЮ высокiх саслоСЮяСЮ (князi, баяры, знатныя воiны) з аднаго боку i простыя людзi (сяляне, рамеснiкi) з другога мелi СЮ пераважнай большасцi свае асобныя iмёны. РЖмёны сялянскага праваслаСЮнага i унiяцкага насельнiцтва часам адрознiвалiся ад iмён заможных слаёСЮ i асаблiва шляхты, якая карысталася каталiцкiм календаром.
3. Прозвiшчы
Гiсторыя беларускiх прозвiшчаСЮ складаная i супярэчлiвая. Адна з прычын iх узнiкнення - недастатковая колькасць уласных iмёнаСЮ, якая не магла задавальняць патрэбы грамадства, бо гэта прыводзiла да iх частага паСЮтарэння, стварала нязручнасцi. Паходжафнне многiх беларускiх прозвiшчаСЮ матываванае. Даследчыкi адзначаюць, што шматлiкiя беларускiя прозвiшчы СЮтварылiся семантычным спосабам - шляхам пераасэнсавання былых назваСЮ-характарыстык асобы па тых цi iншых адзнаках цi ад гутарковых формаСЮ iмёнаСЮ. Пазней унутраная форма, матывiроСЮка (лексiчнае значэнне) сцерлiся, i найменне стала выконваць чыста назыСЮную функцыю - функцыю вылучэння чалавека сярод насельнiкаСЮ.Трэба заСЮважыць, што прозвiшчы СЮ беларусаСЮ нярэдка сваiм гучаннем блiзкiя да мянушак.
Прозвiшчы на - скi, - цкi СЮ асноСЮным маюць тапанiмiчны характар, г.значыць утвораны шляхам субстантывацыi прыметнiкаСЮ ( пераходу iх у назоСЮнiкi) або СЮказваюць на мясцовасць i СЮладанне, якое належала асобе, або на мясцовасць, адкуль асоба паходзiць: Загорскi.
Прозвiшча СЮ сучасным разуменнi тАУ гэта атрыманае СЮ спадчыну другое iмя чалавека цi сямтАЩi тАУгрупы блiзкiх у роднасных адносiнах людзей. Яно зтАЩяСЮляецца СЮстойлiвым i нязменным не менш чым у трох пакаленнях.
Не адразу прозвiшчы замацавалiся за людзьмi СЮ цяперашняй функцыi. Першымi iх набылi князi, баяры, буйныя феадалы. На Беларусi i Украiне з 14 стагоддзя вядомы магнацкiя роды РадзiвiлаСЮ, ХадкевiчаСЮ, Патоцкiх, СапегаСЮ; з 15 ст. маюць прозвiшчы некаторыя багатыя купцы, шляхцiцы. У вядомым тАЬПлачытАЭ Мялецiя Сматрыцкага, напiсаным у Вiльнi СЮ 1610 годзе, праваслаСЮны святкар смуткуе, што тагачасныя i ранейшыя грамадскiя i рэлiгiйныя дзеячы Сярэднявечча пачынаюць здраджваць свайму народу, забываючы родную мову, традыцыi свайго народа, рэлiгiю. Называючы самыя вядомыя на землях Вялiкага княства ЛiтоСЮскага прозвiшчы таго часу ён пiсаСЮ: тАЬ Дзе дом князёСЮ Астрожскiх, якiя ззялi больш за СЮсiх iншых святлом сваёй старажытнай веры? Дзе iншыя каштоСЮныя камянi той кароны: князi Слуцкiя, ЗаслаСЮскiя, ВiшнявецкiятАж Дзе iншыя мае каштоСЮнасцi, дзе старажытныя, знатныя, моцныя ва СЮсiм свеце, славутыя сваёй мужнасцю i доблесцю: Хадкевiчы, Глебавiчы.. ВойнытАжтАЭ
Частка беларускай шляхты мае прозвiшчы, утвораныя абтАЩяднаннем двух iмёнаСЮ тАУ прозвiшчаСЮ у адно: Дунiн-Марцiнкевiч, Басак-Яроцкi, Загорскi-Вежа. Шматлiкiя нашчадкi шляхецкiх родаСЮ падпiсвалiся двайным прозвiшчам хутчэй за СЮсё, як лiчаць даследчыкi, каб лiшнi раз падкрэслiць старажытнасць свайго паходжання. Пiсьменнiк Уладзiмiр Лiпскi, высвятляючы спрадвечныя каранi шляхецкага роду Вiкенцiя Дунiна-Марцiнкевiча, устанавiСЮ, што радаводны герб беларускага песняра мiнулага стагоддзя называСЮся тАЬЛебедзьтАЭ. Ён меСЮ наступныя выявы: на чырвоным полi тАУ срэбраны лебедзь. РЖ СЮ кляйноце над шлемам такi ж самы лебедзь. Велiчная птушка з узнятымi крыламi, упэСЮненай постаццю выклiкае давер, i замiлаванасць. Яна цвёрда стаiць на кароне. Яна гатова СЮзляцець з яе СЮ нязведаныя высi. тАЬПачцiвая птушка,тАЭ тАУ разважае далей У.Лiпскi, - як бы СЮ аснове падмурка герба i на яго вяршынi, на самой кароне. Гэта знак таго, што род МарцiнкевiчаСЮ даСЮнi, чысты, знакамiты, Гiсторыя гэта пацвярджае: герб тАЬЛебедзьтАЭ засведчаны яшчэ СЮ сярэднявечча, з 1257 годатАж
( Лiпскi У. Дунiн-Марцiнкевiч i пiнская шляхта. тАУ тАЬЛРЖМтАЭ. 1994. 11 лют.)
Некаторыя беларусы маюць прозвiшчы, якiя СЮтварылiся ад цюркскiх, у асноСЮным ад татарскiх каранёСЮ: Кураш, Калдай, Букаты. У сваю чаргу татары, якiя СЮжо больш за семсот гадоСЮ жывуць сярод беларусаСЮ, успрынялi беларускiя прозвiшчы: Улановiч, ЯкубоСЮскi, Канапацкi.
У другой палове 17 ст., як прасочана СЮ навуковых даследаваннях, у татарскiм асяроддзi на землях Беларусi пачынаюць паступова знiкаць родаплемянныя адрозненнi. Пасля гэтага СЮ якасцi напамiнку пра былыя племянныя саюзы татараСЮ на Беларусi захавалiся толькi некаторыя прозвiшчы, што генетычна маюць сувязь з былымi ваенна тАУ племяннымi цюркскiмi родамi: Кандратовiчы тАУ нашчадкi татарскага роду КунгратаСЮ, КандратаСЮ. У лiку найбольш знакамiтых родавых прозвiшчаСЮ беларускiх татар называюць таксама: Карыцкi, Раецкi, Смольскi. Даследчык А.Грыцкевiч звярнуСЮ увагу, што СЮ 1903 годзе СЮ Мiнскай губернii з 2038 дваранскiх тАЬфамiлiйтАЭ 15 было татарскiх, у тым лiку Карыцкiя, Раецкiя, Смольскiя. Гербы, пячаткi i знакi 14-16 стагоддзя сведчаць аб iснаваннi каля паСЮсотнi знакамiтых татарскiх родаСЮ. ( Грыцкевiч А.П. З гiсторыi паселiшчаСЮ татар Беларусi. тАУ тАЬВесцi АН БССРтАЭ, серыя грамадскiх навук. 1981. № 6. С. 85 тАУ 86.) Такiм чынам, пераважная колькасць патомкаСЮ колiшнiх татараСЮ, што воляй лёсу аказалiся сярод беларусаСЮ, мае цяпер прозвiшчы тыповыя для беларусаСЮ, палякаСЮ або лiтоСЮцаСЮ.
Варта тут зазначыць, што да апошняй чвэрцi 18 стагоддзя СЮ войску канфедэратыСЮнай дзяржавы Рэчы Паспалiтай, у склад якой уваходзiлi Карона (Польшча i Украiна) i Вялiкае княства ЛiтоСЮскае ( Беларусь i сучасная Жамойць ), iснавалi асобныя татарскiя палкi, прызначэнне якiх тАУ выкананне стражавай службы на межах Вялiкага княства ЛiтоСЮскага. Чацвёрты полк Пярэдняй стражы СЮтвораны быСЮ у 1733 г. з прыдворных татарскiх харугваСЮ Патоцкага. У свой час Пятым палком камандавалi Аляксандр Мустафа Карыцкi, СтанiслаСЮ БушэСЮскi.
Нават сярод дасведчаных, адукаваных людзей можна пачуць, што прозвiшчы на тАУскi, -цкi, -iч, -овiч, - евiч зтАЩяСЮляюцца польскiмi паводле паходжання. Аднак гэта не зусiм так. Тут вiдаць, трэба гаварыць пра агульнасць або падабенства СЮ паходжаннi прозвiшчаСЮ СЮ мовах суседнiх народаСЮ, бо моСЮныя i дзяржаСЮныя межы могуць нярэдка не супадаць. Маючы на СЮвазе гэтую агульную для беларусаСЮ i палякаСЮ анамастычную зтАЩяву, Фёдар ЯнкоСЮскi пiсаСЮ наступнае: тАЬ У беларусаСЮ здаСЮна СЮжываюцца прозвiшчы на - iч: Мiцкевiч, ТарашкевiчтАжХадкевiч i iншыя. Такiя прозвiшчы СЮжывалiся i СЮжываюцца iСЮ палякаСЮ , але СЮ польскай мове яны спрадвечна заканчвалiся на тАУ iц, як i словы печ, ноч ( у польскай мове яны канчаюцца на тАУц: piec, noc). З 16-18 ст. польскiя прозвiшчы на - iц амаль выцеснiлiся беларускiмi на - iч: у польскай мове сталi гаварыць i пiсаць Chodkiewicz, SzymonowiczтАжтАЭ (ЯнкоСЮскi Ф. Беларуская мова. тАУ Мн., 1978. С. 300)
Варта таксама мець на СЮвазе, што прозвiшчы на тАУ скi, - цкi, - овiч, - евiч у мiнулым у беларусаСЮ, украiнцаСЮi палякаСЮ мелi выразна акрэсленую сацыяльную дыферэнцыяцыю. Так, прозвiшчы ад тапанiмiчнага паходжання на тАУ скi, - цкi СЮ нашых продкаСЮ раней пераважна належалi шляхце, такiя ж якасцi даволi часта СЮ беларусаСЮ мелi i прозвiшчы на тАУ овiч, - евiч. А таму адной з прычын трансфармацыi такiх прозвiшчаСЮ у нашых заходнiх суседзяСЮ у асноСЮным у 17-18 стст. На СЮзор блiзкiх па структуры прозвiшчаСЮ на тАУ овiч, - евiч зтАЩявiлася тое, што СЮ беларусаСЮ мадэль тыпу Хадкевiч, Тышкевiч, Мiцкевiч успрымалася як сацыяльна падвышаная, шляхецкая.
Праз увядзенне СЮ твор хронiкi роду Загорскiх , вобраза Чорнага Войны, легендаСЮ i паданняСЮ пiсьменнiк дае магчымасць чытачу адчуць прычынна-вынiковыя сувязi СЮ гiстарычным працэсе, выхоСЮвае гiстарычную свядомасць сучаснiкаСЮ.
Прозвiшчы як элементы анамастычнай прасторы твора, з улiкам умоСЮнасцей мастацкага жанру звычайна адпавядаюць агульнаму тону твора, часу, аСЮтарскай канцэпцыi, мастацкаму метаду, этнакультурнаму рэгiёну, адлюстраванаму СЮ творы (А. РогалёСЮ). У мастацкiх тэкстах выдзяляецца некалькi iстотных разнавiднасцей прозвiшчаСЮ: онiмы выдуманыя, створаныя аСЮтарскай фантазiяй на аснове агульнанацыянальных узораСЮ; онiмы сапраСЮдныя, рэальныя, якiя мелi (маюць) праратыпы лiтаратурных персанажаСЮ; онiмы рэальныя, але часткова змененыя, падпраСЮленыя дзеля спецыяльных лiтаратурна-эстэтычных мэт i задач. Беларускiя прозвiшчы У. Караткевiч, як правiла, выбiрае з лiку iснуючых i пашыраных на Беларусi або стварае сам, аднак яны не супярэчаць тым, якiя бытуюць. Напрыклад: БоСЮда, Сямашка, Дымiна, Хаданскi, Камар i iнш. Як бачым, гэтыя прозвiшчы пераважна агульнаславянскага паходжання. Такiя прозвiшчы чассцей заканчваюцца на зычны: Кагут, Кроер, Кiрдун, Гарлач i iнш., а таксама канцавымi фармантамi тАУскi/-цкi: Загорскi, МаеСЮскi, Выбiцкi, Бранiборскi,ЧарноСЮскi, ДалеСЮскi, МiладоСЮскi i iнш.; -iч:РаСЮбiч, Багушэвiч, Раткевiч.
ВаСярод спрадвечна беларускiх прозвiшчаСЮ значную колькасць складаюць апелятыСЮныя найменнi. Найчасцей яны належаць прадстаСЮнiкам сялянскага саслоСЮя, што аабумоСЮлена спецыфiкай развiцця i станаСЮлення беларускай iменсаслоСЮнай сiстэмы. Напрыклад: Губа, Лапата, Мурашка, Крэст, Вежа i iнш. Як правiла, апелятыСЮныя прозвiшчы, утвораныя семантычным спосабам ад iмёнаСЮ агульных, поСЮнасцю суадносяцца з назоСЮнiкамi i абазначаюць назвы свойскiх жывёл (Кот), насякомых (Камар, Мурашка), рыб (Карп), частак раслiн (Корчак), зтАЩяСЮ прыроды (Вецер), прылад працы (Лапата), атрыбутаСЮ пахавальнага абраду (Крэст, Корста), назвы асоб па разумовых якасцях (БоСЮда, Балун, Дурань) i iнш.
Большасць матываваных прозвiшчаСЮ маюць празрыстую матывацыю i суадносяцца СЮ асноСЮным з агульнымi назоСЮнiкамi. Напрыклад: Хаданскi (>Хадан, Ходан тАУ тАЬтой, што ходзiцьтАЭ), Зубава (>зуб), Вiрскi (>вiр) i iнш. Радзей прозвiшчы матываваны дзеясловамi i прыметнiкамi. Напрыклад, прозвiшча Пакiвач матывавана дзеясловам тАЬкiвацьтАЭ, МаеСЮскi тАУтАЬмаяццатАЭ, Таркайла тАУ тАЬторкацьтАЭ i iнш.
Сярод небеларускiх варта адзначыць наступныя прозвiшчы:
В· Рускiя (самая вялiкая група): БуланцоСЮ, НахiмаСЮ, РЖсленьеСЮ i iнш. Пра прыналежнасць гэтых прозвiшчаСЮ да рускiх сведчаць фармальныя прыметы, характэрныя для рускай антрапанiмiчнай сiстэмы: суфiксы-оСЮ, -аСЮ, -еСЮ, -ёСЮ, -iн/-ын, -ой (КроеСЮ,ВалуеСЮ, МураСЮёСЮ, БажанаСЮ).Трэба адзначыць, што прозвiшчы на тАУскi/-цкi сустракаюцца i СЮ рускай, i СЮ беларускай, i СЮ польскай мовах (бел. Загорскi, пол. ПетрашэСЮскi, рус. ФiялкоСЮскi), паколькi гэтыя элементы агульнаславянскiя. Значную колькасць сярод рускiх прозвiшчаСЮ складаюць матываваныя. Напрыклад: СадоСЮскi (>сад), Шумскi (>шум), Самарын (>Самара) i iнш.
В· польскiя: РжашэСЮскi, ДэмбоСЮскi, ЗвяждоСЮскi i iнш. На тое, што гэта польскiя прозвiшчы, указваюць iх фармальныя прыметы:характэрныя для польскай мовы спалучэннi зычных жд, зв (ЗвяждоСЮскi), рж (РжашэСЮскi, Дзержак), кр (КрашэСЮскi) i iнш., о i у насавыя (ДэмбоСЮскi, ШыманоСЮскi);
В· ЯСЮрэйскiя (адзiнкавыя выпадкi): ЯкаСЮ Левi;
В· ЛiтоСЮскiя i нямецкiя: Фан дэр Флiт, Корвiд, гер Фельдбаух i iнш. Да нямецкiх адносяцца таксама прозвiшчы Адлерберг, фон Берг, Краненберг, Корф i iнш., на што СЮказвае iх фармальная прымета тАУ спалучэнне, як правiла, дзвюх зычных;
В· Англiйскiя: Крэбс, Норфальк, Нельсан i iнш., а таксама французскiя: Сент Арно, Галуа, Алекс дэ Таквiль iнш.
Як бачым, у рамане тАЬКаласы пад сярпом тваiмтАЭ прадстаСЮлена даволi вялiкая колькасць небеларускiх прозвiшчаСЮ. Гэта абумоСЮлена жанрава-стылiстычнымi асаблiвасцямi твора, шырокiм дыяпазонам падзей i месцаСЮ дзеяння, адлюстраваных у творы.
Вядома, што шляхецкiя прозвiшчы СЮ мастацкай лiтаратуры пад пяром пiсьменнiкаСЮ робяцца абтАЩектам вычварнай аСЮтарскiй iронii, сродкам совеасаблiвага мастакоСЮскага здзеку. Гэта выразна праяСЮляецца СЮ двайных прозвiшчах, дзе складанае найменне дае магчымасць пiсьменнiку дасягаць выключнай выразнасцi СЮ абмалёСЮцы i характарыстыцы лiтаратурнага персанажа. КарыстаСЮся такiмi прозвiшчамi i У. Караткевiч: Басак-Яроцкi, Савiч-ЕлiзараСЮ, Барысевiч-Кальчуга, Хвалько-Халiмон, Загорскi-Вежа.
Караткевiч у рамане выкарыстоСЮваСЮ прозвiшчы СЮ спалучэннi з разнастайнымi назоСЮнiкамi тАУ азначэннямi СЮ адносiнах да паважаных людзей: стары Вежа, статс-сакратар Карнiцкi, генерал-губернатар НазiмаСЮ, пан Яраш, старая Хаданская, мiстэр Крэбс.
У мастацкiх тэксце паралельна з прозвiшчамi лiтаратурных персанажаСЮ, створаных уяСЮленнем Караткевiча, выкарыстоСЮваюцца прозвiшчы рэальных асобтАФдзеячоСЮ лiтаратуры, кампазiтараСЮ, фiлосафаСЮ, вядомых гiстарычных асоб: КалiноСЮскi, МураСЮёСЮ, БаршчэСЮскi, Шэкспiр, Пушкiн, Бах, Фiдый, Эсхiл, Гарыбальдзi. Прозвiшчы КалiноСЮскi i МураСЮёСЮ ствараюць СЮ рамане каларыт асяроддзя, часу, прыдаючы падзеям i фактам рысы гiстарычнай рэальнасцi (паСЮстанне 1863 года).
4. Мянушкi
У мастац
Вместе с этим смотрят:
A history of the english language
Affixation in modern english
AIDS
Airplanes and security
American Riddles