Бiлiнгвiзм. МоСЮная iнтэрферэнцыя

БЕЛАРУСКРЖ ДЗЯРЖАРОНЫ УНРЖВЕРСРЖТЭТ РЖНФАРМАТЫКРЖ РЖ РАДЫЁЭЛЕКТРОНРЖКРЖ

Кафедра беларускай i рускай моСЮ ФДП i ПА

Рэферат на тэму:

ВлБРЖЛРЖНГВРЖЗМ. МОРОНАЯ РЖНТЭРФЕРЭНЦЫЯВ»

Мiнск, 2008

1. СУТНАiЬ РЖ АСАБЛРЖВАiРЖ БРЖЛРЖНГВРЖЗМУ

Праблема моСЮнага жыцця СЮ нашай рэспублiцы сёння адносiцца да адной з найбольш актуальных i складаных. Разам з тым гэта праблема iснуе не толькi СЮ нашай краiне, але i СЮ гiсторыi суiснавання iншых народаСЮ, iх культур i моСЮ у шматнацыянальных краiнах наогул.

Паводле даных Акадэмii навук Францыi, насельнiцтва зямнога шара гаворыць не менш чым на 2796 мовах, якiя абтАЩядноСЮваюцца СЮ 11 вялiкiх i каля 50 малых моСЮных груп, а СЮсе, хто гаворыць на гэтых мовах, выкарыстоСЮваюць ад 7 да 8 тысяч дыялектаСЮ. Нямецкiя ж вучоныя сцвярджаюць, што сучасныя народы свету гавораць на мовах, колькасць якiх перавышае 4000, а СЮсяго навуцы вядома каля 6000 жывых i мёртвых моСЮ.

Стварэнне моСЮнай карты свету з кожным днём становiцца справай усё больш цяжкай, бо практычна на Зямлi няма аднамоСЮных краiн i нават буйных гарадоСЮ. Напрыклад, Лондан англiйскiя вучоныя называюць тАЬлiнгвiстычным ВавiлонамтАЭ, бо, паводле звестак мiнiстэрства адукацыi Вялiкабрытанii, у iм гавораць на 147 мовах, хоць, зразумела, найбольш на англiйскай. Тлумачыцца гэта тым, што выхадцы з былых брытанскiх калонiй прывезлi з сабой i свае мовы.

РЖншым прыкладам можа быць Швейцарыя: краiна такая ёсць, а мовы швейцарскай няма. На захадзе гэтай рэспублiкi гавораць па-французску, на поСЮднi тАУ па-iтальянску, а СЮ большасцi кантонаСЮ тАУ па-нямецку, прычым у кожным тАЬнямецкiмтАЭ кантоне свой дыялект (гл.: МаршэСЮская, 2003, 210).

Няма, як вядома, i амерыканскай мовы. ДзяржаСЮнай мовай 16 краiн ПаСЮднёвай i Цэнтральнай Амерыкi зтАЩяСЮляецца iспанская мова. Дзве буйнейшыя дзяржавы Новага Свету (Злучаныя Штаты Амерыкi i Бразiлiя) тАУ англа- i партугаламоСЮныя. Нi адна з краiн Амерыкi не карыстаецца сваёй спрадвечнай мовай. Арабская мова стала мовай рада культурна розных народаСЮ ад РЖндыйскага да Атлантычнага акiяна. Большасць былых калонiй прыняла мову колiшнiх каланiзатараСЮ, а РЖндыя з яе надзвычай багатай культурай i вялiкiмi традыцыямi назвала англiйскую мову адной з дзяржаСЮных. Нават у Старым Свеце, у ЕСЮропе рад краiн не мае сваёй спрадвечнай мовы. Няма мовы бельгiйскай: у Фландрыi гавораць на фламандскай, а СЮ Валонii тАУ на французскай мове. У АСЮстрыi карыстаюцца нямецкай мовай, у Люксембургу тАУ нямецкай i французскай. Цiкавае становiшча склалася СЮ былой шматнацыянальнай Югаславii, дзе Сербiя, Харвацiя, Боснiя, Герцагавiна i Чарнагорыя карыстаюцца адной мовай тАУ сербахарвацкай. З другога боку, не толькi народы Шатландыi, Уэлса, якiя СЮваходзяць у склад Вялiкабрытанii, але i народ РЖрландскай рэспублiкi перайшоСЮ на англiйскую мову (гл.: МартынаСЮ, 1989, 13).

Зразумела, што зберажэнне сваёй спрадвечнай мовы i спрадвечнай культуры тАУ факт пазiтыСЮны, але СЮ рэальнай гiсторыi чалавецтва ён хутчэй выключэнне, чым правiла. Народы свету знаходзяцца СЮ пастаянным кантакце адзiн з адным, асаблiва этнасы суседнiя, якiя часта маюць адну тэрыторыю пражывання або знаходзяцца СЮ складзе адной дзяржавы. МоСЮныя кантакты, якiя дыктуюцца эканамiчнымi, культурнымi i iншымi сувязямi, патрабуюць вывучэння i выкарыстання СЮ моСЮнай практыцы дзвюх i больш моСЮ. РЖснуюць i iншыя матывы авалодвання дзвюма цi некалькiмi мовамi (атрыманне адукацыi, патрэбы навуковай дзейнасцi i г.д.).

Не зтАЩяСЮляецца выключэннем i Рэспублiка Беларусь, таму што яна таксама СЮяСЮляе сабой шматнацыянальную дзяржаву з шырока распаСЮсюджаным двухмоСЮем (бiлiнгвiзмам).

Звернемся, аднак, спачатку да азначэння паняцця двухмоСЮя. Згодна з У.Вайнрайхам, двухмоСЮе тАУ гэта практыка папераменнага карыстання дзвюма мовамi. В.Д. БандалетаСЮ дае больш падрабязную характарыстыку двухмоСЮя. ПараСЮн.: тАЬБiлiнгвiзм (лац. bi- два, lingua- мова) тАУ гэта двухмоСЮе, г. зн. суiснаванне СЮ чалавека цi ва СЮсяго народа дзвюх моСЮ, звычайна першай тАУ роднай, i другой тАУ набытайтАЭ. Калi веданне дзвюх моСЮ уласцiва асобным членам соцыуму, то гэта iндывiдуальны бiлiнгвiзм, калi двухмоСЮнымi зтАЩяСЮляюцца цэлыя групы, калектывы, то гаворка iдзе пра калектыСЮны бiлiнгвiзм, калi ж двухмоСЮе пашырана сярод усiх прадстаСЮнiкоСЮ нацыi, то гэта нацыянальны бiлiнгвiзм. Пры нацыянальным бiлiнгвiзме СЮ краiне афiцыйна прызнаюцца дзве дзяржаСЮныя мовы (у Беларусi тАУ беларуская i руская, у Фiнляндыi тАУ фiнская i шведская, у Канадзе тАУ англiйская i французская).

Калi дзве мовы СЮжываюцца iзалявана адна ад другой (напрыклад, на працы тАУ адна мова, дома тАУ другая), то гаворка iдзе пра чысты бiлiнгвiзм, калi ж дзве мовы СЮжываюцца СЮперамешку (залежыць ад камунiкатыСЮнай сiтуацыi), то гэта змешаны бiлiнгвiзм. Змешаны СЮ сваю чаргу падзяляецца СЮ залежнасцi ад ступенi разумення носьбiтам мовы няроднай мовы на рэцэптыСЮны (чалавек разумее другую мову, але не можа на ёй гаварыць), рэпрадуктыСЮны (чалавек разумее другую мову, аднаСЮляе тэкст) i прадуктыСЮны (чалавек разумее другую мову, аднаСЮляе тэкст i самастойна будуе на ёй сказы).

РЖндывiдуальнае двухмоСЮе не абавязкова абазначае масавае двухмоСЮе, i, наадварот, нацыянальнае двухмоСЮе можа iснаваць пры iндывiдуальным аднамоСЮi. Напрыклад, Швейцарыя тАУ шматмоСЮная краiна, у якой дзяржаСЮнымi зтАЩяСЮляюцца нямецкая, французская, iтальянская i рэтараманская мовы. Аднак большасць жыхароСЮ гэтай краiны валодаюць толькi якой-небудзь адной з названых вышэй моСЮ (гл.: Лукашанец, 1989, 18-19).

ДвухмоСЮе тАУ зтАЩява складаная, шматбаковая. Яна можа разглядацца СЮ трох аспектах: псiхалагiчным, педагагiчным i сацыялiнгвiстычным.

Псiхалагiчны аспект двухмоСЮя звязаны з асаблiвасцямi псiхалагiчнага складу iндывiда, з яго разумовымi здольнасцямi, з праблемамi пераключэння з аднаго моСЮнага кода на другi.

Педагагiчны бок двухмоСЮя закранае розныя аспекты навучання другой мове, у тым лiку i СЮплыСЮ адной мовы на працэс засваення другой.

Сацыялiнгвiстычны аспект грунтуецца на такiх параметрах, як:

- Васфера выкарыстання першай i другой мовы;

- Ваступень авалодання мовамi;

- Ванабор сацыяльна-функцыянальных кампанентаСЮ моСЮ, якiя выкарыстоСЮвае двухмоСЮны iндывiд (лiтаратурная мова, дыялект, жаргон i г.д.)

- Варазмеркаванне камунiкатыСЮных функцый памiж мовамi;

- Вакантынгент ахопленых двухмоСЮем членаСЮ соцыуму i шырыня выкарыстання другой мовы;

- Ваацэнка двухмоСЮнымi iндывiдамi СЮласнага двухмоСЮя як сацыяльна-лiнгвiстычнага феномена.

На тэрыторыi Беларусi, як сведчаць шматлiкiя факты, розныя тыпы двухмоСЮя i нават шматмоСЮя заСЮсёды былi важнымi элементамi гiсторыi беларускага народа. Так, у перыяд Вялiкага княства ЛiтоСЮскага iснавала беларуска-царкоСЮнаславянскае пiсьмовае i вуснае двухмоСЮе, якое СЮзнiкла яшчэ СЮ старажытнарускую эпоху. Значна мацней праяСЮлялася беларуска-польскае двухмоСЮе, што працягвалася амаль чатыры стагоддзi. Даволi адчувальным было таксама беларуска-лацiнскае двухмоСЮе, уласцiвае пераважна адукаваным колам насельнiцтва. Практыкавалася беларуска-татарскае, беларуска-яСЮрэйскае, беларуска-лiтоСЮскае двухмоСЮе i iнш. Што датычыцца беларуска-рускага двухмоСЮя, то СЮмовы для яго зараджэння СЮзнiклi некалькi пазней, у канцы XVIII ст., калi пасля далучэння Беларусi да Расii руская мова стала дзяржаСЮнай i на яе тэрыторыi (гл.: Булыка, 1989, 4).

Такiм чынам, моСЮная сiтуацыя на Беларусi СЮ пэСЮныя гiстарычныя перыяды характарызавалася як шматмоСЮная.

Сучасная моСЮная сiтуацыя на Беларусi характарызуецца пераважна суiснаваннем i выкарыстаннем беларускай i рускай моСЮ i можа быць вызначана як беларуска-рускае двухмоСЮе. Нацыянальнае беларуска-рускае двухмоСЮе прадстаСЮлена:

- iндывiдуальным беларуска-рускiм двухмоСЮем, калi побач з роднай беларускай мовай двухмоСЮны iндывiд выкарыстоСЮвае i рускую мову;

- руска-беларускiм двухмоСЮем, калi побач з рускай мовай двухмоСЮны iндывiд выкарыстоСЮвае беларускую мову;

- iндывiдуальным беларускiм цi рускiм аднамоСЮем.

Побач з беларуска-рускiм двухмоСЮем на тэрыторыi Беларусi СЮ месцах сумеснага пражывання беларусаСЮ з палякамi, лiтоСЮцамi, латышамi, украiнцамi iснуе беларуска-польскае, беларуска-лiтоСЮскае, беларуска-латышскае, беларуска-СЮкраiнскае двухмоСЮе. Для небеларускага насельнiцтва яно мае характар польска-беларускага, лiтоСЮска-беларускага, латышска-беларускага i г.д. Паколькi СЮ гэтых раёнах функцыянуе i руская мова, можна гаварыць, напрыклад, пра мясцовае беларуска-польска-рускае i г.д. шматмоСЮе.

Сёння i беларуская, i руская мовы выкарыстоСЮваюцца СЮ большасцi важнейшых сфер, аднак у колькасных адносiнах пераважае СЮсё ж руская. Такое становiшча ахарактарызаваСЮ у свой час В. фон Гумбальт, якi зазначыСЮ, што тАЬмова народа ёсць яго дух, а дух народа ёсць яго мова, i цяжка СЮявiць сабе што-небудзь больш тоеснаетАЭ. У мове акумулюецца духоСЮная энергiя народа. Яна зтАЩяСЮляецца галоСЮнай адзнакаю i сiмвалам нацыi. Мова тАУ генетычны код нацыi, яна яднае мiнулае з сучасным, праграмуе будучыню i забяспечвае быццё нацыi СЮ вечнасцi.

2. МОРОНАЯ РЖНТЭРФЕРЭНЦЫЯ РЖ ЯЕ ВРЖДЫ

У сiтуацыi двухмоСЮя СЮзаемадзеянне моСЮ, якiя кантактуюць, прыводзiць да iнтэрферэнцыi. РЖнтэрферэнцыя тАУ (лац. inter тАЬпамiжтАЭ, ferens, ierentis тАЬякi нясе, пераносiцьтАЭ) узаемадзеянне элементаСЮ розных моСЮных сiстэм ва СЮмовах бiлiнгвiзму. Гэта СЮзаемадзеянне выражаецца СЮ адхiленнях ад нормаСЮ iншай мовы, мiжвольным (несвядомым) перанясеннi СЮ яе сiстэму асаблiвасцей роднай мовы. Узровень iнтэрферэнцыi залежыць ад ступенi авалодання другой мовай, ад умення свядома адрознiваць факты розных моСЮ i iнш. Беларуска-руская i руска-беларуская iнтэрферэнцыя тАУ зтАЩява даволi распаСЮсюджаная i закранае СЮсе сферы моСЮнай сiстэмы:

- фанетыку (фанетычная iнтэрферэнцыя), калi, напрыклад, у рускай мове двухмоСЮнага iндывiда сустракаюцца такiя беларускамоСЮныя фанетычныя рысы, як цвёрдыя [р] i [ч] на месцы рускiх мяккiх [ртАЩ] i [чтАЩ], дзеканне i цеканне, ярка выражанае аканне i г.д.;

- акцэнтуацыю (акцэнтная iнтэрферэнцыя), калi двухмоСЮны iндывiд размаСЮляе, напрыклад, на беларускай мове, а выкарыстоСЮвае нацiск рускай мовы: за борт (замест за борт), глiняны (замест глiняны), адзiнаццаць (замест адзiнаццаць), спiна (замест спiна) i г.д.;

- лексiку (лексiчная iнтэрферэнцыя), калi бiлiнгв, напрыклад, у беларускай мове СЮжывае выразы тыпу васкрасенне (бел. нядзеля), благадару (дзякуй), цi калi бiлiнгв у рускай мове СЮжывае выразы тыпу Сегодня сильная завея (рус. метель);

- словаСЮтварэнне (словаСЮтваральная iнтэрферэнцыя), калi бiлiнгв ужывае словы, у якiх назiраецца несупадзенне словаСЮтваральных сродкаСЮ, напрыклад, у рускiм маСЮленнi такiмi iнтэрферэмамi зтАЩяСЮляюцца безлюдность (рус. безлюдие), атлетичный (атлетический), вишняк (вишенник), по-человечьи (по-человечески); цi СЮ беларускiм маСЮленнi бiлiнгваСЮ вымакшы (бел. вымаклы), ахрыпшы (ахрыплы), кантралiраваць (кантраляваць).

- марфалогiю (марфалагiчная iнтэрферэнцыя), калi граматычнае афармленне рускiх i беларускiх лексем не адпавядае норме. Напрыклад, бiлiнгв, гаворачы па-руску, можа няправiльна СЮжываць родавыя формы назоСЮнiкаСЮ (золотой медаль замест золотая медаль, порванный шинель замест порванная шинель), канчаткi назоСЮнiкаСЮ множнага лiку (озёры замест озёра, окны замест окна) i г.д.

- сiнтаксiс (сiнтаксiчная iнтэрферэнцыя), калi пры карыстаннi рускай мовай бiлiнгв уводзiць у яе сiнтаксiчныя канструкцыi беларускай мовы, напрыклад, дочкина сумка замест сумка дочери, сынов костюм замест костюм сына, смеяться с него замест смеяться над ним i г.д.

Блiзкароднасны характар беларускай i рускай моСЮ абумоСЮлiвае шматлiкасць i СЮстойлiвасць памылак пры маСЮленнi СЮ той цi iншай мове. Аднак яны, як правiла, не СЮплываюць на працэс разумення выказванняСЮ як на беларускай, так i на рускай мовах. Таму праблема iнтэрферэнцыi для беларуска-рускага двухмоСЮя стаiць, пераважна, як праблема культуры беларускай i рускай моСЮ ва СЮмовах двухмоСЮя.

3. СПЕЦЫФРЖЧНЫЯ РЫСЫ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ РО ПАРАРОНАННРЖ З РУСКАЙ

Ва СЮмовах масавага беларуска-рускага бiлiнгвiзму вельмi важна вызначыць тыя рысы, якiмi характарызуецца беларуская мова СЮ параСЮнаннi з рускай.

Марфалагiчныя асаблiвасцi беларускай мовы

Пад марфалагiчнай iнтэрферэнцыяй разумеюцца факты адхiлення ад граматычных норм роднай мовы.

1. АсноСЮнай прычынай адхiленняСЮ ад нормы пры вызначэннi роду назоСЮнiкаСЮ зтАЩяСЮляецца СЮплыСЮ рускай мовы, чаму спрыяе аднолькавая цi блiзкая аформленасць слоСЮ у роднасных мовах: бел. дроб, запiс, медаль, мазоль, накiп, насып, палын, перапiс, подпiс, сабака, стэп, шынель тАУ мужчынскi род; рус. дробь, запись, медаль, мозоль, накипь, насыпь, перепись, собака, степь, шинель

тАУ жаночы род; бел. настрой, яблык тАУ мужчынскi род; настроение, яблоко тАУ нiякi i г.д.

2. Адзначаюцца памылкi, абумоСЮленыя двухмоСЮнай сiтуацыяй, у прыватнасцi разыходжаннем лiкавай прыналежнасцi асобных назоСЮнiкаСЮ у беларускай i рускай мовах, напрыклад: назоСЮнiкi грудзi, дзверы, каноплi, крупы СЮ беларускай мове не маюць формы адзiночнага лiку, а СЮ рускай мове адны (конопля, крупа) маюць форму толькi адзiночнага лiку, другiя (грудь, дверь) тАУ i адзiночнага i множнага лiку; у беларускай мове чарнiла тАУ адзiночнага лiку, у рускай мове чернила тАУ множнага лiку.

3. НазоСЮнiкi 2-га скланення СЮ Д. i М. склонах адзiночнага лiку i назоСЮнiкi 1-га скланення СЮ М. склоне адзiночнага лiку маюць пасля мяккiх асноСЮ канчатак тАУi: зямлi, пожнi, у зямлi, на трамваi (рус. земле, в земле, на трамвае). У адзначаных склонах гэтай жа групы назоСЮнiкаСЮ з асновай на заднеязычныя, калi нацiск падае не на канчатак, гукi [г],[к],[х] чаргуюцца са свiсцячымi [з], [ц], [с]: кнiга тАУ кнiзе, эканомiка тАУ эканомiцы, эпоха тАУ эпосе (рус. книге, экономике, эпохе).

4. НазоСЮнiкi мужчынскага роду на -а(-я) (з нацiскам на аснове) у Т. склоне адзiночнага лiку маюць канчатак -ам(-ем): са старастам, з дзядзькам, з Колем, з Сярожам, а СЮ Д. i М. склонах адзiночнага лiку канчатак -у(-ю): аб Васiлю, дзядзьку, дацэнту.

5. У Н. склоне множнага лiку назоСЮнiкi 2-га скланення маюць канчаткi -ы, -i: палi, лясы, гарады, азёры, вокны.

6. Адсутнасць чаргаванняСЮ на канцы асноСЮ назоСЮнiкаСЮ 2-га скланення СЮ адзiночным i множным лiку: брат тАУ браты, сын тАУ сыны. ПараСЮн. рус.: брат тАУ братья, сын тАУ сыновья.

7. НаяСЮнасць у назоСЮнiках жаночага i нiякага роду СЮ Р. склоне множнага лiку канчаткаСЮ -аСЮ(-яСЮ): брытваСЮ, кафедраСЮ, сенажацяСЮ, постацяСЮ, палёСЮ (рус.: бритв, кафедр, полей).

8. Адсутнасць й у формах Н. склону адзiночнага лiку прыметнiкаСЮ i слоСЮ, якiя скланяюцца, як прыметнiкi: сiнi, вялiкi, напiсаны, некаторы, самы, шосты (рус.: синий, большой, написанный, некоторый, самый, шестой).

9. Утварэнне формы вышэйшай ступенi параСЮнання якасных прыметнiкаСЮ з дапамогай суфiксаСЮ -эйш(-ейш), -ш: вышэйшы, важнейшы, слабейшы, большы (рус.: выше, важнее, слабее, больше).

10. НепрадуктыСЮнасць кароткiх формаСЮ прыметнiкаСЮ i абмежаванае СЮжыванне кароткiх дзеепрыметнiкаСЮ, адсутнасць зваротных дзеепрыметнiкаСЮ. ПараСЮн. бел.: План выкананы, рус.: План выполнен. Рус. тАЬзанимающийсятАЭ, тАЬизменившийсятАЭ СЮ беларускай мове адпавядае тАЬякi займаеццатАЭ, тАЬякi змянiСЮсятАЭ.

11. У формах мужчынскага i нiякага роду займеннiкаСЮ мой, твой, свой, чый у Р. i Д. склонах адзiночнага лiку адсутнiчае лiтара е СЮ канчатках: майму, твайму, свайму, майго, твайго, свайго.

12. Лiчэбнiкi паСЮтара, паСЮтары нескланяльныя.

13. Лiчэбнiкi два, дзве маюць асобныя формы ва СЮсiх склонах: двух тАУ дзвюх, двум тАУ дзвюм, двума тАУ дзвюма.

14. Лiчэбнiк дзевяноста мае адну нязменную форму; у рускай мове ён мае дзве формы тАУ девяносто i девяноста.

15. Чаргаванне заднеязычных г, к з шыпячымi ж, ч пры спражэннi дзеясловаСЮ загаднага ладу: лягу тАУ ляж тАУ ляжце, пяку тАУ пячы тАУ пячыце (рус.: лягу тАУ ляг тАУ лягте, пеку тАУ пеки тАУ пеките).

16. ДзеепрыслоСЮi незакончанага трывання СЮтвараюцца з дапамогай суфiксаСЮ -учы(-ючы), -ачы(-ячы) ад асноСЮ любога дзеяслова цяперашняга часу: лятаючы, аплочваючы, забягаючы, просячы (рус.: летая, оплачивая, забегая, прося).

4. СРЖНТАКСРЖЧНЫЯ АСАБЛРЖВАiРЖ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

Душою мовы, яе тАЬалгебраютАЭ зтАЩяСЮляецца граматыка. Яна выяСЮляе нацыянальны характар мовы, яе своеасаблiвасць. Граматыка тАУ гэта сiстэма правiл паяднання слоСЮ у маСЮленнi, iх змянення, што абумоСЮлена патрэбамi гэтага паяднання.

Граматыка, у адрозненнi ад iншых раздзелаСЮ мовазнаСЮства, характарызуецца большай непранiкальнасцю для iншамоСЮных уплываСЮ. Аднак парушэнне граматычнай будовы больш балюча адбiваецца на мове, чым пранiкненне СЮ мову чужаземных слоСЮ.

Сiнтаксiс (як раздзел граматыкi) вывучае вiды сувязей, на аснове якiх арганiзуюцца словазлучэннi i сказы. Словы СЮ словазлучэннях звязаны памiж сабой падпарадкавальнай сувяззю дапасавання, прымыкання i кiравання.

Дапасаванне тАУ такi вiд сувязi, пры якiм залежнае слова набывае формы роду, лiку i склону, уласцiвыя галоСЮнаму слову. Дапасуюцца да назоСЮнiкаСЮ прыметнiкi, парадкавыя лiчэбнiкi, займеннiкi, дзеепрыметнiкi: школьныя гады, на трэцiм паверсе, твой гонар, высушанае сена.

Прымыканне тАУ такi вiд сувязi, пры якiм залежнае слова звязваецца з галоСЮным па сэнсе. Прымыкаюць звычайна нязменныя словы i формы тАУпрыслоСЮi, дзеепрыслоСЮi, iнфiнiтыСЮ: зрабiць сумленна, есцi стоячы, уменне працаваць.

Пры кiраваннi залежнае слова СЮжываецца СЮ форме пэСЮнага СЮскоснага склону: берагчы лес, сустрэцца з ёю. Кiраванне бывае прыназоСЮнiкавае: убачыцца з сябрам, iсцi з лесу i беспрыназоСЮнiкавае: збiраць сунiцы, глядзець спектакль.

У падпарадкавальнай сувязi не знаходзяцца i не зтАЩяСЮляюцца словазлучэннямi:

1) дзейнiк i выказнiк;

2) аднародныя члены сказа;

3) службовыя часцiны мовы.

Найбольш пашырана i СЮстойлiва СЮздзеянне рускай мовы выяСЮляецца СЮ канструкцыях кiравання, для якiх характэрны шэраг спецыфiчных рыс. Адзначым некаторыя з iх.

1. Дзеясловы ветлiвасцi дзякаваць, падзякаваць, аддзячыць, прабачыць, выбачаць, дараваць тАУ спалучаюцца СЮ беларускай мове з назоСЮнiкамi давальнага склону: дзякаваць сястры, дараваць сябру, прабачце мне. У рускай мове адпаведныя дзеясловы кiруюць вiнавальным склонам: благодарить сестру, простить товарища, извините меня.

2. Дзеясловы жартаваць, смяяцца, насмiхацца, кпiць, здзекавацца, цешыцца, дзiвiцца, глумiцца, рагатаць кiруюць родным склонам з прыназоСЮнiкам тАЬзтАЭ: жартаваць з дзiцяцi, насмiхацца з сяброСЮкi, а адпаведныя рускiя дзеясловы тАУ творным з прыназоСЮнiкам тАЬнадтАЭ: шутить над ребёнком, смеяться над сестрой.

3. Дзеясловы руху iсцi, бегчы, ехаць, плыць, ляцець i iнш. i волевыяСЮлення паслаць, выправiць, адправiць, калi яны маюць мэтавае значэнне, кiруюць назоСЮнiкамi вiнавальнага склону з прыназоСЮнiкам тАЬпатАЭ: iсцi па ваду, паслаць па сястру. Калi названыя дзеясловы спалучаюцца з назоСЮнiкамi тАУ назвамi ягад, грыбоСЮ i словамi ягады, грыбы, то гэтыя назоСЮнiкi СЮжываюцца таксама СЮ вiнавальным склоне, але з прыназоСЮнiкам тАЬутАЭ: iсцi СЮ сунiцы, адправiць у грыбы. У рускай мове СЮ абодвух выпадках тАУ идти за водой, послать за сестрой, отправить за грибами.

У беларускай мове канструкцыi пайсцi за вадой, бегчы за сястрой паказваюць не на мэту дзеяння, а на кiрунак, напрамак (пайсцi за вадой тАУ пайсцi па цячэннi ракi, бегчы за сястрой тАУ бегчы СЮслед).

4. Дзеясловы са значэннем дзеяння цi стану (хадзiць, лятаць, сустракацца, бачыцца i пад.) кiруюць месным склонам назоСЮнiкаСЮ з прыназоСЮнiкам тАЬпатАЭ: хадзiць па вечарах, лятаць па начах, бачыцца па суботах, сустракацца па выхадных. У рускай мове адпаведныя дзеясловы патрабуюць ад залежнага слова давальнага склону з прыназоСЮнiкам тАЬпотАЭ: ходить по вечерам, летать по ночам, видеться по субботам, встречаться по выходным.

5. Дзеясловы маСЮлення, думкi, пачуцця (гаварыць, шаптаць, думаць, непакоiцца, клапацiцца, хвалявацца i iнш.) звычайна кiруюць назоСЮнiкамi вiнавальнага склону з прыназоСЮнiкам тАЬпратАЭ: гаварыць пра надвортАЩе, думаць пра вясну, клапацiцца пра бацькоСЮ. У рускай мове адпаведныя дзеясловы кiруюць месным склонам з прыназоСЮнiкам тАЬо(об)тАЭ: говорить о погоде, думать о весне, беспокоиться о родителях.

6. У словазлучэннях з галоСЮным словам тАУ прыметнiкам цi прыслоСЮем у форме вышэйшай ступенi параСЮнання залежнае слова СЮжываецца СЮ вiнавальным склоне з прыназоСЮнiкам тАЬзатАЭ: большы за яго, старэйшы за сястру, хутчэй за СЮсiх. У рускай мове СЮ такiх словазлучэннях залежнае слова мае форму роднага склону без прыназоСЮнiка: больше его, старше сестры, быстрее всех.

7. Дзеясловы ажанiць, ажанiцца патрабуюць творнага склону з прыназоСЮнiкам тАЬзтАЭ: ажанiСЮся з Таняю, ажанiлi з нялюбай. У рускай мове гэтым словазлучэнням адпавядаюць словазлучэннi з назоСЮнiкамi меснага склону з прыназоСЮнiкам тАЬнатАЭ: женился на Тане, женили на нелюбимой.

8. У беларускай мове больш пашыраны аднасастаСЮныя няпэСЮна-асабовыя сказы. Напр.: бел. Дом пабудавалi тАУ рус. Дом построен.

9. Лiчэбнiкi два, тры, чатыры спалучаюцца з назоСЮнiкамi СЮ назоСЮным склоне множнага лiку: два дакументы, тры пастановы, чатыры банкi (рус.: два документа, три постановления, четыре банка).

10. Значэнне прыналежнасцi СЮ беларускай мове выражаецца значна часцей, чым у рускай мове, прыналежнымi прыметнiкамi: мужаСЮ аСЮтамабiль, дырэктараСЮ дом (рус.: автомобиль мужа, дом директора).

ЛРЖТАРАТУРА

1. Азарка В.У., ВасiлеСЮская А.С., Круталевiч М.М. Беларуская мова: спецыяльная лексiка. тАУ Мн.: БДПУ, 2004. тАУ 207 c.

2. Антанюк Л.А. Беларуская навуковая тэрмiналогiя: Фармiраванне, структура, упарадкаванне, канструяванне, функцыянiраванне. тАУ Мн.: Навука i тэхнiка, 1987. тАУ 240 с.

3. Беларуская мова: У 2 ч.: Ч 1: Падруч. для навучэнцаСЮ педвучылiшчаСЮ i каледжаСЮ / Я.М. Адамовiч, Л.А. Акаловiч, С.К. Берднiк i iнш.: Пад агульн. рэд. Л.М. ГрыгортАЩевай. тАУ 3-е выд., перапрац. i дап. тАУ Мн.: Выш. шк., 1998. тАУ 330 с.

4. Булыка А.М. МоСЮная сiтуацыя СЮ БССР. Беларуская лiнгвiстыка, выпуск № 36, тАУ Мн., 1989. тАУ С. 3-10.

5. Булыка А.М. СлоСЮнiк iншамоСЮных слоСЮ. тАУ Мн.: Народная асвета, 1993. тАУ 398 с.

6. Булыка А.М. СлоСЮнiк iншамоСЮных слоСЮ: У 2 т. Т. 1: А-Л тАУ Мн.: БелЭН, 1999. тАУ 736 с.

7. Булыка А.М. СлоСЮнiк iншамоСЮных слоСЮ: У 2 т. Т. 2: М-Я тАУ Мн.: БелЭН, 1999. тАУ 736 с.

8. ГОСТ 16487083. Делопроизводство и архивное дело. Термины и определения. М. 1987.

9. Давыдова Э.Н. Делопроизводство: Учебно-практическое руководство / Э.Н. Давыдова, А.Е. Рыбаков. тАУ 6-е изд., стереотип. тАУ Мн., ТетраСистемс, 2002, тАУ 288 с.

10. Доклады Белорусского государсвтенного университета информатики и радиоэлектроники: Электроника, материалы, технологии, информатика, экономика и управление. тАУ Мн., 2005. - № 4, тАУ 100 с.

11. КаСЮрус А.А. Дакумент па-беларуску. Справаводства. Бухгалтэрыя. Рыначная эканомiка. тАУ Мн.: Беларусь, 1994. тАУ 160 с.

12. Квасов Н.Т. Элементы квантовой механики и статистической физики: Учеб. пособие по курсу ВлФизикаВ» для студ. всех спец. и форм обуч. БГУИР / Н.Т. Квасов. тАУ Мн.: БГУИР, 2004. тАУ 63 с.: ил.

Вместе с этим смотрят:

A history of the english language

Affixation in modern english

AIDS

Airplanes and security

American Riddles