Гiстарызмы i архаiзмы i цяжкасцi iх перакладу на беларускую мову

Гiстарызмы i архаiзмы, цяжкасцi iх перакладу на беларускую мову

Мiнск, 2010

Змест

Уводзiны

Раздзел 1. Творчы шлях Вальтара Скота

1.1 Раман Айвенга i адлюстраваны СЮ iм свет рыцарства

1.2 Раман Квенцiн Дорвард i яго гiстарычныя рэалii

Раздзел 2. Гiстарызмы i архаiзмы, i iх роля СЮ мастацкiм тэксце

2.1 Паняцце гiстарызма

2.2 Класiфiкацыя гiстарызмаСЮ

2.3 Паняцце архаiзма

Раздзел 3. Цяжкасцi перакладу архаiзаванай лексiкi

Раздзел 4. Асаблiвасцi беларускамоСЮнай iнтэрпрытацыi гiстарызмаСЮ i архаiзмаСЮ у творчасцi В. Скота на прыкладзе перакладу Л. Забалоцкай

Заключэнне

Спiс лiтаратуры

Творчая частка (пераклад)

Творчы каментар

Уводзiны

Цiкавасць да даСЮнiны мае духоСЮны характар,

яна каранiцца СЮ сутнасцi чалавека, жыццё

якога вельмi кароткае, але чый розум

жадае агарнуць неахопны час,

зазiрае СЮ будучыню i пранiкае СЮ мiнулае.

К. ТарасаСЮ

СлоСЮнiкавы запас любой мовы бесперапынна змяняецца. Падчас словы змяняюць сваё значэнне, а iншы раз i СЮвогуле перастаюць ужывацца. Узнiкаюць новыя словы, i замяшчаюць сабою старыя. Некаторыя словы iснуюць у мове вельмi доСЮга i на працягу стагоддзяСЮ атрымлiваюць новыя i новыя значэннi. Яны становяцца палiсiмiчнымi. Другiя словы не затрымлiваюцца надоСЮга i перастаюць iснаваць, не пакiнуСЮшы i сляда. Па гэтай прычыне слоСЮнiкi зтАЩяСЮляюцца такiмi неабходнымi для перакладчыкаСЮ. Менавiта СЮ слоСЮнiках можна знайсцi значэнне слова якое было ва СЮжываннi некалькi стагоддзяСЮ таму назад, i значэнне якога нiкому невядома цяпер.

Як правiла, мы не заСЮважаем гэтых змяненяСЮ, бо працэс гэты вельмi павольны. Але калi мы разглядаем больш значны перыяд часу, то гэтыя змяненнi становяцца вiдавочнынымi.

Па СЮсiм свеце зтАЩяСЮлецца СЮсё больш i больш гiстарычных раманаСЮ. Сёння, як нiколi раней, узрасла цiкавасць да гiсторыi. Яе праблемы хвалююць не толькi спецыялiстаСЮ, але i шырокае кола грамадскасцi. I на гэта ёсць прычыны. На крутых паваротах гiсторыi людзi заСЮсёды звяртаюцца да дзён мiнулых, каб больш дакладна i глыбока СЮсвядомiць дзень сённяшнi, каб зразумець свае вытокi, каранi.

"У падзеях мiнулага, - сцвярджаСЮ У. Караткевiч, - нашы каранi. А дрэва без карэння не можа нi iснаваць, нi тым больш прыносiць плады". Аднак найбольш iнтэнсiСЮны этап развiцця гiстарычнага жанру СЮ беларускай лiтаратуры прыпадае на наш час. I звязаны ён з такiмi iмёнамi, як Л. Дайнека, А. Лойка, В. Iпатава, К. ТарасаСЮ, А. Петрашкевiч, I. ЧыгрынаСЮ, У. АрлоСЮ, Г. Далiдовiч, М. Клiмковiч. Цiкава СЮваскрашае мiнулае Беларусi Л. Дайнека СЮ раманах "Меч князя Вячкi", "След ваСЮкалака" i "Жалезныя жалуды". Грунвальдскай бiтве 1410 г. прысвечаны твор К. Тарасава "Пагоня на Грунвальд". Празаiчнаму зборнiку У. Арлова "Дзень, калi СЮпала страла" i аповесцi "Час чумы" СЮласцiвы тонкi псiхалагiзм, праСЮдзiвасць адлюстравання далёкiх падзей. Трылер М. Клiмковiча "Каханка д'ябла, або Карона ВiтаСЮта Вялiкага" - спроба пэСЮнай белетрызацыi гiстарычнай лiтаратуры. У большай ступенi штуршком для iх стварэння i асновай служыць беларуская класiчная проза. Усе гэтыя творы яднае адна iдэя тАФ адраджэння нацыянальнай свядомасцi беларусаСЮ. ЛюбоСЮ да Радзiмы, БацькаСЮшчыны, барацьба за яе лёс, свабоду i незалежнасць тАФ вось што рухае СЮчынкамi гiстарычных герояСЮ. Па свайму iдэйна-фiласофскаму i мастацкаму СЮвасабленню гэтыя творы стаяць значна вышэй твораСЮ пра наш час.

Ёсць паэты i пiсьменнiкi, творчасць якiх зтАЩяСЮляецца жывым увасабленнем духоСЮных сiл народа, яго нацыянальнай культуры. Такiм прадстаСЮнiком стаСЮ Вальтар Скот для роднай Шатландзii. Яго творы былi перакладзены на шматлiкiя мовы свету. Былi спробы перакладу на беларускую мову i СЮ нашай лiтаратуры.

Мэтай дадзенай дыпломнай работы зтАЩяСЮляецца раскрыццё асаблiвасцяỹ выкарыстання гiстарызмаСЮ i архаiзмаСЮ, а таксама цяжкасцi iх перакладу на беларускую мову. Для дасягнення пастаСЮленай мэты даследавання былi вылучаны наступныя задачы: прасачыць архаiзмы i гiстарызмы СЮ творах Скота, прызнанага мастака гiстарычнага рамана, i знайсцi iх адпаведнiкi СЮ беларускамоСЮных перакладах; даць вызначэнне тэрмiнаСЮ архаiзма i гiстарызма, паказаць сферу iх ужывання, зрабiць iх класiфiкацыю.

АбтАЩектам дыпломнай работы зтАЩяСЮляюцца кнiгi Скота тАЬIvanhoeтАЭ, тАЬQuentin DurwardтАЭ, а таксама раман тАЬАйвенгатАЭ у перакладзе Л. Забалоцкай.

Работа складаецца з уводзiн, чатырох раздзелаСЮ: творчы шлях Вальтара Скота (раман тАЬАйвенгатАЭ i адлюстраваны СЮ iм свет рыцарства, раман тАЬКвенцiн ДорвардтАЭ i яго гiстарычныя рэалii), гiстарызмы i архаiзмы, i iх роля СЮ мастацкiм тэксце (паняцце гiстарызма, класiфiкацыя гiстарызмаСЮ, паняцце архаiзма), цяжкасцi перакладу архаiзаванай лексiкi, асаблiвасцi беларускамоСЮнай iнтэрпрытацыi гiстарызмаСЮ i архаiзмаСЮ у творчасцi В. Скота; а таксама з заключэння, спiса лiтаратуры i творчай часткi.

Раздзел 1. Творчы шлях Вальтара Скота

ВлВ начале XIX века явился новый великий гений,. который докончил соединение искусства с жизнью, взяв в посредники историю. Вальтер СкотттАж был главой великой школы, которая теперь становится всеобщею и всемирноюВ».

В.Р. Бялiнскi.

Так лiчыу не толькi Бялiнскi. Раманамi Скота зачытвалiся Пушкiн, ЛермантаСЮ, ДастаеСЮскi тАУ прызнаныя генii рускай лiтаратуры. Творчасць Скота, якая вызначаецца гiстарызмам, асабiстым поглядам на падзеi, рамантычнымi героямi i рэалiстычным паказам жыцця, паСЮплывала на на развiццё гiстарычнага рамана СЮ сусветнай лiтаратуры 19-20 стагоддзяСЮ.

Вальтэр Скот, па адукацыi юрыст, з 1799 шэрыф,з 1806 сакратар суда, але СЮ першую чаргу ён назаСЮсёды застанецца сусветна знакамiтым пiсьменнiкам, паэтам, бiёграфам i гiсторыкам. Лiчыцца вынаходцам жанру гiстарычнага рамана.

Пiсьменнiк нарадзiйся СЮ Эдынбургу СЮ сямтАЩi адваката Вальтэра Скота. Яго мацi, Ганна Рэзенфорд, была дачкою прафесара медыцыны Эдынбургскага унiвнрсiтэта. У сямтАЩi з дванаццацi дзяцей у жывых засталiся толькi шасцёра. Вальтэр быСЮ дзявятым па лiку. У раннiм узросце перахварэСЮ на дзiцячы паралiч, што прывяло да атрафii мышцаСЮ правай нагi i пажыццёвай кульгавасцi. Нягледзячы на фiзiчную загану, ужо СЮ раннiм узросце СЮражваСЮ усiх сваiм розумам i выдатнай памяццю.

З дзяцiнства Скот з непадробленым iнтарэсам слухаСЮ апавяданнi дарослых аб Шатландыi i старадаСЮнiх часах. У хуткiм часе ён сам пачаСЮ многа чытаць, у тым лiку i антычных аСЮтараСЮ, захапляСЮся раманамi i вершамi, у асаблiвасцi традыцыйнымi баладамi i легендамi Шатландыi. Дзякуючы фенаменальнай памяцi, ён да самай найдрабнейшай дэталi запамiнаСЮ абставiны разнастайных войнаСЮ, паходаСЮ, пабоiшчаСЮ, iмены i тытулы гiстарычных асоб. Адукацыю Вальтэр Скот атрымаСЮ у Эдынбургскай школе, а пазней у горадзе Кельса. Па парадзе бацькi паступiСЮ вучнем у адвакацкую кантору, але маладому Вальтэру гэта не асаблiва падабалася. Захапленне кнiгамi нiколi не пакiдала яго, i ён працягваСЮ чытаць, у тым лiку i на iспанскай, iтальянскай, французскай i лацiнскай мовах. Разам са сваiмi сябрамi стварыСЮ у каледжы тАЬПаэтычнае таварыстватАЭ, вывучаСЮ нямецкую мову i чытаСЮ нямецкую паэзiю.

У першыя гады самастойнай адвакацкай практыкi ездiСЮ па краiне i адначасова збiраСЮ народныя легенды i балады аб шатландскiх героях мiнулага.

РО 1791 ён пазнаемiСЮся са сваёй першай каханай тАУ Вiльямiнай Бельшаз, дачкою эдынбургскага адваката. Гэта каханне было няСЮдалым, i юнак расчараваСЮся СЮ рамантычных адносiнах. Некаторыя рысы дзяСЮчыны на працягу многiх гадоСЮ час ад часу зтАЩяСЮлялiся СЮ творах пiсьменнiка. Тым не менш у 1797 годзе ён ажанiСЮся з Шарлотаю Карпентар, бацькi якой, французскiя раялiсты, уцяклi ад рэвалюцыi СЮ Шатландыю. Яны шчаслiва пражылi разам трыццаць гадоСЮ, пакуль Шарлота не памерла СЮ 1826 годзе.

У сярэдзiне дзевяностых гадоСЮ Скот пачаСЮ цiкавiцца нямецкiм рамантызмам, сярэдневяковымi раманамi i шатландскiмi баладамi. Яго першая апублiкаваная паэма тАЬПаляванне, Вiльям i АленатАЭ была па сутнасцi вольным перакладам дзвюх нямецкiх балад. У гэтыя гады Скот жыСЮ актыСЮным грамадзянскiм i лiтаратурным жыццем. Менавiта гэта перыяд зтАЩяСЮляецца пераломным у жыццi пiсьменнiка. Прызначэнне шэрыфам у акругу Селькiрк значна паправiла яго матэрыяльнае становiшча. Скот пасялiСЮся СЮ маентку свайго страечнага брата, якi пераехаСЮ у РЖндыю.

Маёнтак Эшцiль размяшчаСЮся на беразе ракi Твiд у адной з найпрыгажэйшых мясцiн Англii. Прыгожыя сады, маляСЮнiчыя тэрасы i мноства кветак рабiлi маёнтак райскiм кутком, дзе Скот пражыСЮ самыя шчаслiвыя гады свайго жыцця. У акружэннi сямтАЩi, заняты любiмай справай, пiсьменнiк ствараСЮ твор за творам тАУ тАЬПесня апошняга мiнестрэлятАЭ, тАЬМармiёнтАЭ, тАЬДзева возератАЭ зрабiлi яго знакамiтым.

У 1806 годзе Скот стаСЮ сакратаром суда. У той жа час ён уклаСЮ грошы СЮ друкарню свайго сябра Джэймса Балантайна. У 1813 годзе фiрма аказалася на гранi банкруцтва, i Скот выратаваСЮ яе. Тым не меньш усе наступныя творы Скот пiсаСЮ для продажу, арыентуючыся на iнтарэс публiкi, паколькi ганарары iшлi на СЮтрыманне сямтАЩi i выплату даСЮгоСЮ. У 1813 годзе Скот знайшоСЮ чарнавiкi свайго рамана, якi ён распачау яшчэ СЮ 1805 годзе. РЖ СЮ 1814 годзе за мiнiмальны адрэзак часу напiсаСЮ раман тАЬУэверлiтАЭ, якi стаСЮ вельмi папулярным.

Раманы Скота падзяляюцца на дзве асноСЮныя групы. Першая прысвечана недалёкаму мiнуламу Шатландыi, перыяду айчыннай вайны: ад пурытанскай рэвалюцыi шаснаццатага стагоддзя, да разгрому горных кланаСЮ васямнаццатага стагоддзя. У гэтых раманах Скот малюе незвычайна багаты i рэалiстычны тыпаж. Гэта цэлая галерэя шатландскiх тыпаСЮ самых разнастайных сацыяльных слаёСЮ. Але па большай частцы гэта тыпы дробнамаёнткавай буржуазii, сялянства i дэкласаванай бядноты.

Другая асноСЮная група прысвечана мiнуламу Англii i кантынентальных краiн. Пераважна сярэднявеччу i шаснаццатаму стагоддзю. Да гэтай групы належаць i творы на якiх засноСЮваецца гэта дыпломная работа тАУ тАЬКвенцiн ДорвардтАЭ i тАЬАйвенгатАЭ. Да гэтай групы таксама належаць творы тАЬКенiльворттАЭ i тАЬГанна ГейернштэйскаятАЭ.

1.1 Раман тАЬАйвенгатАЭ i адлюстраваны СЮ iм свет рыцарства

Айвенга (анл.Ivanhoe) тАУ герой рамана В.Скота "Айвенга" (1819). Дзеянне рамана адбываецца СЮ канцы ХII стагоддзя, у эпоху караля Рычарда Львiнае Сэрца. Гэта быСЮ час, калi заваяванне Англii нарманамi было яшчэ вельмi свежым у памяцi англасаксаСЮ. Менавiта пагэтаму прыналежнасць героя да саксонцаСЮ цi нарманаСЮ мела такое значэнне СЮ апавяданнi: жорсткiя, карыслiвыя, ганарыстыя феадалы Фрон дэ Беф, Мальвуазен, дэ Брасi, вядома, аказваюцца нарманскiмi рыцарамi; выклiкаюць сiмпатыю Седрык i яго сын Айвенга, сумленны разбойнiк Локсли (ён жа Робiн Гуд) тАУ саксонцы. Але ж калi Седрык адданы iдэi аднаСЮлення незалежнасцi Англii i перадачы трону саксонскаму каралю, то яго сын яскрава СЮсведамляе дарэмнасць усiх гэтых надзеяСЮ.

Прагнаны з дому бацькам, Айвенга паступае на службу да караля Рычарда i разам з iм адпраСЮляецца СЮ крыжовы паход. Поспех не спадарожнiчаСЮ гэтаму пачынанню. Рычард трапляе СЮ палон да герцага АСЮстрыскага, Айвенга, вылечыСЮшыся ад ран, дабiраецца да Англii, дзе вымушаны спачатку скрываць сваё iмя: дома СЮ яго мала сяброСЮ i занадта многа ворагаСЮ. РЖ толькi адзiн чалавек чакае яго вяртання тАУ прыгожая дзяСЮчына Равэна, сяброСЮка яго дзiцячых гульняСЮ, выхаванка Седрыка, унучка апошняга саксонскага караля i каханая Айвенга.

ЗнаСЮца гiсторыi, В.Скот зусiм не iдэалiзуе прошлае, ён паказвае свет грубы, жорсткi i небяспечны, дзе звычайная вандроСЮка з маёнтка СЮ горад магчыма толькi пад аховай узброенага атрада, што таксама не гарантуе шчаслiвасць фiналу тАУ па дарозе можа здарыцца СЮсё што хочаш. Да таго ж, як хiтравата заСЮважае аСЮтар, апiсваючы раскошныя пакоi ледзi Равэны, чытачкам наСЮрад цi трэба зайздросцiць апартаментам сярэднявяковай прыгажунi тАУ сцены хаты так дрэнна замазаны, што праз iх дзьме, i фiранкi ад гэтага пастаянна калышуцца.

Аднак дыскамфорт не хваляваСЮ людзей таго часу, для iх гэта было нормай, i не мела нiякага значэння СЮ параСЮнаннi з другой праблемай тАУ пастаянна быць гатовым, каб адбiць напад i абаранiць сваё жыццё. Гэта датычылася як магутнага лорда, так i апошняга раба-свiнапаса, што выхоСЮвала цвёрдасць нораву i звычку да СЮсякага роду нечаканасцей.

В.Скотт стварае СЮ рамане яркiя i сваеасаблiвыя характары, у кожнага з iх свае асаблiвасцi i кожны выклiкае цiкавасць. Якiмi б бесчалавечнымi зладзеямi нi здавалiся нарманскiя рыцары, iм нельга адумовiць у мужнасцi, рашучасцi i цэласнасцi натуры. Рызыкаваць жыццём тАУ iх прафесiя, а яны тАУ сапраСЮдныя прафесiяналы, якiя iмкнуцца выказаць воiнскую доблесць пры любым зручным выпадку, цi то вайна з нявернымi СЮ Палестыне цi рыцарскi турнiр у Англii. З гэтымi людзьмi, якiя прывыклi дасягаць сваёй мэты, не гледзячы нi на што, i сутыкаецца Айвенга, якi вымушаны абараняць свае правы i сваё каханне.

В.Скот стварае партрэт iдэальнага рыцара, у якога прыгажосць спалучаецца з розумам i высакароднасцю, а храбрасць тАУ з уменнем змагацца. Айвенга захоСЮвае вернасць сваёй каханай i свайму каралю, гатовы дапамагчы нават павержанаму ганеннем яСЮрэю РЖсааку, хаця, у адпаведнасцi з поглядамi таго часу, хрысцiянiн не павiнен быСЮ клапацiцца аб жыццi адрынутага племянi.

Айвенга тАУ доблесны, чэсны i бескарыслiвы. Аднак гэтыя яго якасцi настолькi вылучаюць Айвенга сярод iншых персанажаСЮ, што ён здаецца найменш пераканаСЮчым з iх. Дарэчы, як i прыгожая Равэна, вельмi падобная на станоСЮчую паненку пачатку XIX стагоддзя. Яе антыподам у рамане становiцца Рэвэка, дачка РЖсаака. Не менш прыгожая, але больш жывая i самабытная, чым Равэна, яна закахалася СЮ Айвенга, усведамляючы, што яе пачуццё абсалютна безнадзейнае: ён кахае iншую, а акрамя таго, прорва падзяляе яСЮрэйскую дзяСЮчыну i рыцара-крыжаносца. Лёс злучыць iх ненадоСЮга, каб яны змаглi СЮратаваць жыццё адзiн аднаму: Рэвэка будзе выходжваць раненага СЮ час турнiру Айвенга. Ён жа СЮступiць у бой, каб зняць з яе страшнае абвiнавачванне СЮ чарадзействе. Затым iх шляхi разыдуцца назаСЮжды.

Шчаслiвым фiналам рамана стане вяселле Айвенга i Равэны i прымiрэнне саксонцаСЮ з Рычардам Львiнае Сэрца, справядлiвым i дастойным каралём, якi вярнуСЮся з палону. Равэна i Айвенга будуць жыць шчаслiва, "але было б рызыкоСЮным занадта падрабязна дапытвацца, цi не хваляваСЮ яго СЮспамiн аб прыгажосцi i выкароднасцi Рэвэкi.

1.2 Раман тАЬКвенцiн ДорвардтАЭ i яго гiстарычныя рэалii.

"Квенцiн Дорвард" быСЮ напiсаны СЮ 1823г.

У рамане адлюстравана жыццё еСЮрапейскiх краiн 15 стагоддзя. З гiстарычнага пункту гледжання гэта была пара пачатку заняпаду i разлажэння феадальнага ладу СЮ ЕСЮропе, пара адмiрання старога еСЮрапейскага рыцарства, гiсторыi якога прысвечана вялiкая група рамана В. Скота.

ВаУ прадумове да "Квенцiна Дорварда" В. Скот даСЮ выразную карцiну XV стагаддзя, падкрэслiСЮ яго пераломны характар, гiбель старых адносiн i сацыяльных тыпаСЮ, з'яСЮленне новых грамадскiх форм i новых людзей. Для шэрагу краiн Заходняй ЕСЮропы XV стагоддзе было сапраСЮды пераходам ад феадальнай старажытнасцi да таго прагрэсiСЮнага перавароту, якiм стала для iх XVI стагоддзе, эпоха Адраджэння.

Эпоха СЮ "Квенцiне Дорвардзе" раскрыта СЮ двух планах тАУ у гiстарычным, з сапраСЮднымi асобамi i падзеямi тАУ з Людовiкам XI i яго дваром, з Карлам Смелым з сустрэчай у Пероне i нават з Ардэнскiм Вяпруком, Гiёмам дэ ла Маркам тАУ i з цесна звязаным з iм плане мастацкага вымыслу. Дзеючыя асобы рамана В. Скота таксама тыповыя.

Малады салдат-наёмнiк з загубленага СЮ крывавай барацьбе дваранскага роду, Квенцiн Дорвард тАУ персанаж даволi характэрны для той эпохi, калi стваралася служывае дваранства ЕСЮропы, якое падтрымлiвала першых манархаСЮ.

Не менш характэрнай для тых часоСЮ з'яСЮляецца i знатная нашчаднiца старой феадальнай сям'i РЖзабэла дэ Круа, якая таксама, як i Квенцiн з'яСЮляецца толькi пешкай у складанай палiтычнай гульнi Людовiка, якi iмкнуСЮся прыбраць да рук любую зямлю цi замак, што застаСЮся без моцных гаспадароСЮ.

У эпiзоде з гiсторыi барацьбы Людовiка i Карла Бургундскага з ашаламляючай паСЮнатой замаскiраваны СЮмовы, у якiх нараджалася самадзяржаСЮная французская манархiя, згуртаваная сiлай i хiтрасцю Людовiка XI. Колькi бруду i крывi, колькi жорсткасцi, каварства, але ж колькi палiтычнай хiтрасцi i дзяржаСЮнага розуму СЮ палiтыцы хлуслiвага Людовiка, якi нястомна працаваСЮ над дасягненнем сваёй мэты тАУ стварэннем адзiнай Францыi.

Карл Смелы тАУ апошнi герцаг Бургундскi тАУ гаспадар вялiкай, квiтнеючай, стракатай дзяржавы (у той час Францыi належала не толькi частка французскiх зямель, але i тэрыторыя цяперашняй Бельгii i Галандыi). Ён антаганiст Людовiка XI не толькi таму, што ён валодае краiнамi i гарадамi, на якiя прэтэндуе Людовiк XI, але i таму, што Карл, у прадстаСЮленнi В.Скота тАУ апошнi рыцар на троне тАУ цудоСЮны анахранiзм, увасабляючы слаСЮнае рыцарскае мiнулае ЕСЮропы, на змену якому прыходзiць празаiчнае будучае: царства разлiку, культу грошай, эра буржуа. Гэтыя два вобразы тАУ вялiкi творчы поспех пiсьменнiка.

Карл увасабляе не толькi рысы адыходзячага рыцарскага свету, буйнага, але гераiчнага тАУ у iм адзначана i СЮласцiвасць чалавека XV стагоддзя, закранутага павевам iтальянскага Рэнесансу, якi расквiтаСЮ побач за Альпамi. Старое i новае спалучаецца СЮ Людовiку XI тАУ каралю, якi ахвотна iграе ролю скупаватага хiтруна-гараджанiна, гэтакага куманька-прастачка.

Людовiк XI прыцягваСЮ увагу многiх выдатных пiсьменнiкаСЮ XX стагоддзя. Ён адлюстраваны СЮ "Саборы Парыжскай Багамацеры" В. Гюго, i аповесцi Бальзака "Мэтр Карнэлiус", аднак у Скота яго партрэт найбольш глыбокi, найбольш рэалiстычны i гiстарычны.

Квенцiн тАУ своеасаблiвы юны Дон Кiхот на вялiкай дарозе Францыi, дзе адбываюцца справы, якiх ён не разумее, яле якiя выклiкаюць у яго страх i агiдласць.Ён не жадае СЮдзельнiчаць у бруднай гульнi Людовiка нават не таму, што разгадвае яе тАУ для гэтага ён занадта наiСЮны тАУ а таму, што яна яму не падабаецца.

Вядома, у паслядоСЮным праслаСЮленнi маральных якасцей нашага

дваранiна ёсць доля характэрнай для В. Скота iдэалiзацыi рыцарскага мi- нулага ЕСЮропы. Але ж пiсьменнiк i пасмейваецца са свайго героя, i прымушае нас памятаць аб тым, што Квенцiн тАУ наiСЮны i гарачы юнак, якi валодае розумам, доблесцю, пачуццём сумленнасцi, акрамя таго, Квенцiн тАУ проста чалавечны, добры, спагадлiвы. Гэта СЮжо не звязана з яго феадальнай мараллю, да таго ж, Скот паказаСЮ на прыкладзе Ардэнскага Вепрука, што побач з яго iдэальным Квенцiнам iснуюць i носьбiты сапраСЮднай адыходзячай маралi, якая вельмi адрознiвалася ад высокага духу рыцарскiх раманаСЮ i кодэксу рыцарскага сумлення.

В. Гюго падкрэслiСЮ СЮ сваiм артыкуле "Аб Вальтэру Скоце", што СЮ гэтым рамане разам з уласцiвай пiсьменнiку цiкавасцю да гiстарычнага матэрыялу, напружанаму, поСЮнаму прыгод сюжэту, ёсць яшчэ i вялiкi маральны змест.

Раздзел 2. Гiстарызмы i архаiзмы, i iх роля СЮ мастацкiм тэксце

2.1 Паняцце гiстарызма

Лёс слоСЮ вызначае не "узрост", а iх выкарыстанне СЮ мове. Словы, якiя абазначаюць жыццёва важныя, неабходныя паняццi, вякамi не старэюць; iншыя ж архаiзуюцца даволi хутка, мы перастаем iх ужываць, таму што знiкаюць самi паняццi, якiя гэтымi словамi абазначаюцца. Змянiлася сiстэма адукацыi тАУ знiклi з нашай мовы словы рэалiст (навучэнец рэальнага вучылiшча), класная дама, iнстытутка.

Словы, якiя служаць назвай паняццяСЮ, з'яСЮ, прадметаСЮ, што не iснуюць у наш час, называюцца гiстарызмамi. Усе пералiчаныя "старыя словы" тАУ гэта гiстарызмы. Яны займаюць у мове асаблiвае месца, з'яСЮляючыся адзiнымi назвамi прадметаСЮ, якiя даСЮно знiклi з нашага побыту. Таму СЮ гiстарызмаСЮ няма i не можа быць сiнонiмаСЮ.

Прычына з'яСЮлення СЮ мове гiстарызмаСЮ - у змяненнi побыту, звычаяСЮ, у развiццi тэхнiкi, навукi, культуры. Цяпер мы не мераем аршыны, не кланяемся валасным старшыням i рады былi б забыць СЮсе непатрэбныя, як нам здаецца, словы. Але ж як быць гiсторыкам i пiсьменнiкам, калi яны захочуць апiсаць мiнулую эпоху? У гiстарычнай лiтаратуры, у мастацкiх творах, якiя апавядаюць аб мiнулым народаСЮ, нельга не СЮжываць гiстарызмы. Яны дапамагаюць аднавiць каларыт эпохi, надаць апiсанню мiнулага рысы гiстарычнай даставернасцi.

Аднак статус гiстарычных рэалiй не заСЮсёды зтАЩяСЮляецца пастаяннай уласцiвасцю слова. Змяненне гэтага статуса заметна на прыкладзе перахода тэрмiнаСЮ у рэалii i наадварот тАУ рэалiй у тэрмiны i другiя, нетэрмiналагiчныя адзiнкi. Некаторыя тэрмiны па той цi iншай прычыне паступова адыходзяць у вобласць гiсторыi i становяцца свайго рода гiстарычнымi рэалiямi. А могуць i набываць новае жыццё.

Ужо хрэстаматыйным стаСЮ прыклад з самалётам. У свой час ён быСЮ уся толькi дываном (казачная рэалiя), а потым нечакана-негадана набраСЮ высату СЮ значэннi лятацельнага апарата (тэрмiн), а цяпер, у адным радзе з больш дасканалымi сваiмi братамi i сёстрамi тАУ ракетамi i спутнiкамi, тАУ ператварыСЮся СЮ элемент звычайнай i штодзённай мовы.

2.2 Класiфiкацыя гiстарызмаСЮ

Так як праблема гiстарызмаСЮ зтАЩяСЮляецца мала вывучанай iснуюць некаторыя спрэчкi адносна iх класiфiкацыi.

У слоСЮнiку архаiзмаСЮ i гiстарызмаСЮ яны класiфiцыруюцца наступным чынам:

тАУ Уласна лексiчныя гiстарызмы.

Да iх лiку належаць найменнi, семантычны абтАЩем якiх складаецца толькi з устарэлых значэнняСЮ. Такiмi зтАЩяСЮляюцца, напрыклад, тэрмiны: гетман тАЬкамандаючы войскамi табарытаСЮ у Чэхii СЮ 15 стагоддзiтАЭ, тАЬкамандуючы войскамi у старой Польшчы i Вялiкiм княстве ЛiтоСЮскiмтАЭ, тАЬкамандуючы рэестравымi казакамi на Украiне СЮ другой палове 16 тАУ першай палове 17 ст.тАЭ, камандаючы войскамi СЮ Малдове СЮ 17 ст.тАЭ; дзесяцкi тАУ тАЬкамандзiр дзесяцi войнаСЮтАЭ, тАЬу дарэвалюцыйнай Расii выбарная асоба з сялян, якая выконвала палiцэйскiя абавязкiтАЭ.

тАУ лексiка-семантычныя гiстарызмы.

У адрозненне ад уласна лексiчных гiстарызмаСЮ лексiка-семантычныя гiстарызмы СЮ сучаснай беларускай мове маюць актуальныя значэннi. Для прыкладу слова гiльдыя, рэалiзуемае СЮ творах беларускай лiтаратуры са значэннем тАЬабтАЩяднанне купцоСЮ альбо рамесленнiкаСЮ у сярэдневяковай ЕСЮропе, якое абараняла iнтарэсы сваiх членаСЮтАЭ або тАЬадзiн з трох маёмасных разрадаСЮ купецтва СЮ царскай РасiiтАЭ, зтАЩяСЮляецца лексiка-семантычным гiстарызмам, а са значэннем тАЬсаюз, абтАЩяднаннетАЭ (напрыклад, гiльдыя лiтаратараСЮ) тАУ актуальным словам.

тАУ Семантычныя гiстарызмы.

Што датычыць семантычных гiстарызмаСЮ, то яна таксама маюць у сучаснай мове актуальныя значэннi: локаць тАЬдаСЮнейшая мера даСЮжынi, прыблiзна 0.5 метратАЭ, двор тАЬпрадмесце, маёнтактАЭ, скарб тАЬдзяржаСЮная маёмасцьтАЭ, кварта тАЬдаСЮнейшая мера вадкiх i сыпучых рэчываСЮтАЭ, якiя знаходзяцца ва актыСЮным ужытку i сёння, але з iншымi значэннямi.

2.3 Паняцце архаiзма

Акрамя гiстарызмаСЮ, у нашай мове вылучаюцца i iншыя тыпы СЮстарэлых словаСЮ. Вам не даводзiлася назiраць, як тое цi iншае слова чамусьцi "трапляе СЮ няласку"? Мы СЮсё радзей ужываем яго СЮ мове, замяняючы iншым. Паступова яно забываецца зусiм. Напрыклад, акцёра раней называлi камедыянтам; гаварылi не падарожжа, а ваяж, не пальцы, а персты, не лоб, а чало. Такiя СЮстарэлыя словы называюць сучасныя прадметы, паняццi, якiя зараз называюцца iнакш. Новыя назвы выцяснiлi папярэднiя, i яны паступова забываюцца. Устарэлыя словы, у якiх ёсць сучасныя сiнонiмы, што замянiлi iх у мове, называюцца архаiзмамi.

У Вялiкай Савецкай Энцыклапедыi 1953 года выдання архаiзмы азначаюцца наступным чынам: "Архаiзм (грэч.) тАУ слова цi выраз, якiя устарэлi i пересталi СЮжывацца СЮ звычайным маСЮленнi. Часцей за СЮсё выкарыстоСЮваецца СЮ лiтаратуры як стылiстычны прыём для прыдання мове СЮрачыстасцi i для стварэння рэалiстычнага каларыту пры адлюстраваннi старыны". Далей гаворыцца, што "архаiзм у якасцi паэтычнага сродка назiраецца i СЮ лексiцы, i СЮ марфалогii, i СЮ сiнтаксiсе".

У асноСЮным можна згадзiцца з гэтым азначэннем. Аднак функцыi архаiзмаСЮ значна больш разнастайныя, чым тыя, якiя СЮ iм адзначаны. Акрамя таго, i само паняцце "архаiзм" мае патрэбу СЮ некаторым удакладненнi.

Справа СЮ тым, што гэты тэрмiн аб'ядноСЮвае разнастайныя паняццi. Да архаiзмаСЮ адносяць словы i выразы, якiя СЮстарэлi i не выкарыстоСЮваюцца СЮ сучаснай мове таму, што маюць адпаведныя "сучасныя" сiнонiмы, як напрыклад:

whilom тАУ formerly тАУ даСЮнi, некалi.

swain тАУ peasant тАУ селянiн ,

methinks тАУ it seems to mе тАУ мне здаецца,

yonder тАУ there тАУ там

habit тАУ dress тАУ адзенне

to trow тАУ to think тАУ думаць i г. д.

З другога боку, да архаiзмаСЮ адносяць такiя словы, якiя не маюць сiнонiмаСЮ таму, што паняццi, якiя выражаюцца гэтымi словамi, не iграюць нi якай ролi СЮ сучасным жыццi грамадства. Напрыклад, такiя словы, як шчыт, булат, дань, кальчуга, церам; у англiйскай мове; gorget тАУ латны каСЮнер, mace тАУ жазло, сiмвал улады, цi шаноСЮнага становiшча, thane тАУ тан, прадстаСЮнiк англiйскай арыстакратыi , yeoman тАУ дробны землеСЮладалец, goblet тАУ кубак, baldric тАУ перавязь i г. д. Гэтыя словы не знiкаюць са слоСЮнiкавага запасу мовы, яны толькi абмежаваныя СЮ сваiм ужываннi сферай гiстарычных раманаСЮ, нарысаСЮ i даследаванняСЮ па гiсторыi адпаведных перыядаСЮ. Такiя словы завуцца гiстарызмамi.

Сярод уласна архаiзмаСЮ, што маюць сiнонiмы СЮ сучаснай мове, трэба зрабiць рознiцу памiж словамi, якiя СЮжо поСЮнасцю СЮстарэлi i пагэтаму часам незразумелыя членам калектыву, якi размаСЮляе на дадзенай мове, i такiмi архаiзмамi, якiя знаходзяцца на стадыi СЮстарэння. РЖх значэннi зразумелыя, аднак, яны СЮжо амаль не СЮжываюцца.

Такiм чынам, прадстаСЮляецца мэтазгодным падзялiць архаiзмы на словы старадаСЮнiя або забытыя, якiя прадстаСЮляюць сабой тэрмiны даСЮнiны i СЮваскрашаюцца толькi СЮ асобных стылiстычных мэтах у сучаснай лiтаратурнай мове, i словы СЮстарэлыя, г. зн., якiя яшчэ не страцiлi свайго значэння СЮ сiстэме лексiкi сучаснай лiтаратурнай мовы.

Функцыя архаiзмаСЮ, як функцыя стварэння рэалiстычнага каларыту СЮ мастацкiм творы па-рознаму выкарыстоСЮваецца аСЮтарамi гiстарычных раманаСЮ. У "Пiсьме пачынаючаму аСЮтару" А. Н. Талстой пiша: "Гiстарычныя героi павiнны думаць i гаварыць так, як iх да гэтага штурхае iх эпоха i падзеi той эпохi. Калi Сцяпан Разiн будзе гаварыць аб першапачатковым накапленнi, то чытач адкiне гэтую кнiгу пад стол i правiльна зробiць. Але аб першапачатковым накапленнi, скажам, павiнен ведаць i павiнен памятаць аСЮтар, i з таго пункту погляду разглядаць тыя цi iншыя падзеi".

З правiльнай думкi А. Н. Талстога можна зрабiць няправiльны вывад аб тым, што героi гiстарычных раманаСЮ павiнны "гаварыць так, як iх да гэтага штурхае iх эпоха i падзеi той эпохi". Калi б героi гiстарычных раманаСЮ сапраСЮды гаварылi бы мовай той эпохi, якая апiсваецца мастаком, то, несумненна, чытач бы таксама закiнуСЮ гэту кнiжку пад стол, таму што не змог бы яе зразумець. Справа СЮ тым, што героi гiстарычных раманаСЮ размаСЮляюць на сучаснай лiтаратурнай мове, а СЮмела прымяняемыя аСЮтарамi архаiзмы i ствараюць адчуванне эпохi. Цяжкасць выкарыстання архаiзмаСЮ для стварэння гiстарычнага каларыту асаблiва востра адчуваСЮ А. С. Пушкiн. У сваiм артыкуле "Юрый МиласлоСЮскi, або рускiя СЮ 1612 г", Пушкiн пiша: " Вальтер Скотт увлек за собой целую толпу подражателей. Но как они все далеки от шотландского чародея! подобно ученику Агриппы, они, вызвав демона старины, не умели им управлять и сделались жертвами своей дерзостиВ».¹

СапраСЮды, В. Скот быСЮ найвялiкшым мастаком гiстарычнага рамана i з выключнай тонкасцю i СЮменнем карыстаСЮся архаiзмамi як сродкам стылiзацыi. Прынцыпы, якiмi ён карыстаецца пры адборы архаiзмаСЮ для стварэння гiстарычнага каларыту, сфармуляваны iм самiм наступным чынам: мова аСЮтара не павiннна быць выключна СЮстарэлай i незразумелай, але аСЮтар павiнен па магчымасцi не дапускаць слоСЮ i зваротаСЮ чыста сучаснага паходжання. Адна справа выкарыстоСЮваць мову i пачуццi, СЮласцiвыя i нам i нашым продкам, пiша В. Скот, другое тАУ навязваць iм перажываннi i мову, характэрную толькi для iх нашчадкаСЮ.

Кiруючыся гэтымi прынцыпамi, Вальтэр Скот не капiруе мову прошлых эпох. Ён абмяжоСЮваецца параСЮнальна невялiкай колькасцю архаiчных словаСЮ i выразаСЮ, прычым большасць гэтых словаСЮ i выразаСЮ адносяцца да СЮстарэлых, а не да старадаСЮнiх слоСЮ. Напрыклад:

methinks тАУ мне здаецца,

haply тАУ магчыма,

in troth тАУ сапраСЮды,

nay тАУ не

travail тАУ цяжкая праца

repast тАУ трапеза i iншыя.

Калi Вальтэр Скот выкарыстоСЮвае старадаСЮнiя словы, то сярод iх ёсць такiя, якiя могуць быць незразумелыя чытачу па самой прыродзе старынных слоСЮ, то ён звычайна адбiрае такiя, у якiх не СЮсе значэннi з'яСЮляюцца старыннымi. Напрыклад:

menial тАУ слуга

doom тАУ прыгавор

equipage тАУ свiта i iнш.

Часцей за СЮсё архаiзмы прынцыпова адрознiваюцца ад гiстарызмаСЮ. Калi гiстарызмы тАУ гэта назвы СЮстарэлых прадметаСЮ, то архаiзмы тАУ гэта СЮстарэлыя найменаваннi звычайных прадметаСЮ i паняццяСЮ, з якiмi мы стала пастаянна сутыкаемся СЮ жыццi.

У англiйскай мове на аснове твораСЮ англiйскай лiтаратуры XVIII стагоддзя мы саставiлi наступную класiфiкацыю:

1. Фанетычныя архаiзмы (els тАУ else, considerat тАУ considerate, doone тАУ done, rancke тАУ ranke);

2. Лексiчныя архаiзмы (dame тАУ хатняя гаспадыня, robe тАУ сукенка, array тАУ адзенне);

3. Семантычныя архаiзмы (rue тАУ раней у сэнсе "шкадаваць, гараваць", а зараз у сэнсе "раскайвацца");

Прычына з'яСЮлення СЮ мове гiстарызмаСЮ тАУ у змяненнi побыту, звычаяСЮ, у развiццi тэхнiкi, навукi, культуры.

Прычына з'яСЮлення архаiзмаСЮ iншая тАУ яна СЮ развiццi мовы, у абнаСЮленнi яго слоСЮнiка: на змену адным словам прыходзяць другiя.

Раздзел 3. Цяжкасцi перакладу архаiзаванай лексiкi

Хоць сам пераклад i зтАЩявiСЮся тады, калi людзi пабудавалi Бабiлонскую вежу i пачалi гаварыць на розных мовах, тэорыя перакладу тАУ адносна маладая галiна фiлалогii.

Першымi тэарэтыкамi былi самi перакладчыкi; галоСЮнай праблемай iх дыскусii была ступень блiзкасцi перакладу да арыгiнала.

У 16 стагоддзi французскi паэт-перакладчык ЭттАЩен Дале прапанаваСЮ пяць прынцыпаСЮ перакладу: разумець змест i намер аСЮтара; добра валодаць дзвюма мовамi; пазбягаць лiтаральнага перакладу; выкарыстоСЮваць агульнаСЮжывальныя формы маСЮлення; перадаваць танальнасць тэксту.

РЖ толькi СЮ сярэдзiне 20 ст. былi закладзены асновы навуковай тэорыi перакладу. ЗтАЩявiлiся шматлiкiя галiны перакладу тАУ тэхнiчны пераклад, пераклад грамадзянска-палiтычных тэкстаСЮ, мастацкi пераклад.

У дадзенай дыпломнай рабоце па большай частцы выкарыстоСЮваюцца матэрыялы па мастацкiм перакладзе, так як сфера СЮжывання архаiзмаСЮ i гiстарызмаСЮ абмяжоСЮваецца СЮ асноСЮным гэтым напрамкам лiтаратуры.

У моСЮнай палiтры пiсьменнiкаСЮ архаiзмы маюць шматлiкiя функцыi. РЖх выкарыстанне залежыць ад жанру твора i намера аСЮтара. У гiстарычных раманах i расказах архаiзмы ствараюць каларыт часу i месца. У другiх творах яны неабходны для стылiстычных мэт: з iх дапамогай мова становiцца СЮрачыстай, узвышанай, iранiчнай, сатырычнай. Яны СЮдзельнiчаюць у стылiзацыi царкоСЮнай i афiцыяльна-дзелавой мовы шматлiкiх эпох. Яны валодаюць багатым наборам стылiстычных функцый.

Калi СЮ арыгiнале архаiзмы служаць для перадачы эмацыянальна-экспрэсiСЮных адценняСЮ, то СЮ перакладзе такiм лесiчным адзiнкам звычайна адпавядаюць архаiзмы цi кнiжныя словы. АСЮтарскi стыль у перакладзе СЮзнаСЮляецца эквiвалентнымi лексiчнымi сродкамi. Асаблiвых цяжкасцей пры перакладзе не СЮзнiкае, роСЮна як i пры перакладзе гiстарызмаСЮ, калi яны не прадстаСЮляюць сабою сугуба нацыянальных рэалiй, i калi трэба СЮжываць каментарыi.

Лiтаратурныя творы перекладаюцца на другiя мовы. Гэта можа адбыцца адразу пасля яго стварэння, праз дзясткi гадоСЮ цi стагоддзi. Часавая дыстанцыя, якая вызначае пераклад арыгiнала, уплывае на творчыя мэты перакладчыка i языкавыя уласцiвасцi перакладаемага тэкста.

З тэарытычнага пункта гледжання, як вiдаць, iснуюць сiнхронны i дыяхронны пераклады. Сiнхронны пераклад, напрыклад, ажыцяСЮляецца СЮ эпоху стварэння арыгiнала, калi часавы СЮзровень моСЮ арыгiнала i пераклада саадносны i калi аСЮтар i перакладчык зтАЩяСЮляюцца сучаснiкамi. Сацыяльнае асяроддзе зтАЩяСЮляецца для iх гiстарычна зыходным, абьяднаным шматлiкiмi культурнымi, навучна-тэхнiчнымi, бытавымi супольнасцямi.

Пры перакладзе твораСЮ мiнулых стагоддзяСЮ часавая дыстанцыя памiж стварэннем арыгiнала i пераклада становiцца значнай, часавыя СЮзроСЮнi моСЮ арыгiнала i пераклада СЮжо не зтАЩяСЮляецца суадноснымi, а экстралiнгвiстычныя характэрыстыкi адпаведных эпох адрознiваюцца каранным чынам.

Пры сiнхронным перакладзе вопытны перакладчык распазнае без асаблiвай цяжкасцi лексiчныя i сiнтаксiчныя архаiзмы СЮ арыгiнальным тэксце i СЮспрынiмае i выкарыстоСЮвае iх стылiстычныя функцыi.

Пры дыяхронным перакладзе СЮзнiкаюць дадатковыя цяжкасцi. Перакладчыку цяжка вызначыць словы i абароты, якiя СЮ пару стварэння арыгiнала лiчылiся архаiчнымi i СЮжывалiся аСЮтарам у пэСЮных стылiстычных мэтах. Цяжкасць iдэнтыфiкацыi СЮзрастае яшчэ i таму, што мова СЮсяго твора СЮспрымаецца як мова другой эпохi, СЮ якой сустракаюцца архаiзаваныя элементы СЮ параСЮнаннi з сучаснай нормай мовы. Натуральная архаiзацыя мовы мастацкiх твораСЮ уплывае на iх успрыманне i стварае асаблiвыя перакладчыцкiя праблемы. Цi перакладаць iншамоСЮныя раманы 16-17 ст. мовай той эпохi? Канечне гэтага нельга рабiць. Такi пераклад будзе малазразумелым для сучаснага чытача. Пераклад тАУ асобы тып славеснага мастацтва. Трэба помнiць, што ён ствараецца для пэСЮнай моСЮнай эпохi, сучаснай для чытача.

Спiс архаiчных словаСЮ i iх сучасныя эквiваленты