Беларуская мова

МРЖНРЖСТЭРСТВА СЕЛЬСКАЙ ГАСПАДАРКРЖ РЖ ХАРЧАВАННЯ

РЭСПУБЛРЖКРЖ БЕЛАРУСЬ

Установа адукацыi

тАЬБЕЛАРУСКРЖ ДЗЯРЖАРОНЫ АГРАРНЫ ТЭХНРЖЧНЫ УНРЖВЕРСРЖТЭТтАЭ

Кафедра беларускай i рускай моСЮ

БЕЛАРУСКАЯ МОВА

ВУЧЭБНЫ ДАПАМОЖНРЖК ДЛЯ АБРЖТУРЫЕНТАРО

Мiнск

2007

Разгледжана навукова-метадычным саветам факультэта прадпрымальнiцтва i кiравання БДАТУ

Пратакол № 4 ад 25.01. 2007 г.

Складальнiкi: ст.выкладчык А.Б. Гурновiч

Вавыкладчык РЖ.С. Фокiна

Рэцэнзенты: канд. фiл. навук, дац. А.П. Занкавiч (БДАТУ)

выкладчык З.П. Казарог (БДЭУ)

Беларуская мова : вучэбны дапаможнiк для абiтурыентаСЮ / А.Б. Гурновiч, РЖ.С. Фокiна. тАУ Мiнск : БДАТУ, 2007

Вучэбны дапаможнiк для абiтурыентаСЮ уключае СЮ сябе два найбольш важныя раздзелы курса беларускай мовы: арфаграфiю i пунктуацыю. Асаблiвая СЮвага звернута на складаныя тэмы раздзелаСЮ. Побач з тэарэтычным матэрыялам змешчана i практычная частка. Выкананне разнастайных заданняСЮ i практыкаванняСЮ дапаможа абiтурыентам замацаваць i сiстэматызаваць веды, накiраваныя на выпрацоСЮку навыкаСЮ карыстання правiльнай пiсьмовай лiтаратурнай мовай.

У дадатку змешчаны прыкладныя тэксты дыктантаСЮ: пераказаСЮ, частка з якiх ужо прапаноСЮвалася абiтурыентам БДАТУ мiнулых гадоСЮ на СЮступных iспытах.

Прызначаецца абiтурыентам БДАТУ, паступаючым на завочную форму навучання, будзе карысна i абiтурыентам, якiя рыхтуюцца да цэнтралiзаванага тэсцiравання.

РАЗДЗЕЛ I. АРФАГРАФРЖЯ

Вз 1. Правапiс галосныхо, э тАУ а (ы)

Лiтары о, э звычайна пiшуцца толькi пад нацiскам: размова, сэрца. Не пад нацiскам о, эпераходзяць у а:горы тАУ гара, рэкi тАУ рака.

Ненацiскное о захоСЮваецца толькi СЮ выклiчнiках ого, о-го-го, а таксам СЮ канцы iншамоСЮных слоСЮ пасля галоснай: трыо, сальфеджыо, Антонiо, Ватэрлоо, але: радыё, аСЮдыё, вiдэа.

Ненацiскное э захоСЮваецца:

а) у першай частцы складаных слоСЮ: рэдказубы, шэравокi, шэсцьсот;

б) у словах, утвораных ад слова сэнс: асэнсаваць, пераасэнсаванне, нонсэнс;

в) у пачатку iншамоСЮных слоСЮ: эвалюцыя, экскурсiя, экзамен, энцыклапедыя, экалогiя, Эстонiя, Эфiопiя;

г) у сярэдзiне запазычаных слоСЮ неславянскага паходжання пасля зацвярдзелых, а таксама цвёрдых [д], [т]: жэтон, рэвiзiя, джэнтэльмен, шнiцэль, чэмпiён, рэзюмэ, дэлегат, тэлефон.

У даСЮно запазычаных словах э перайшло СЮ а, а СЮ некаторых словах тАУ у ы:

У некаторых словах са складамi ро, ло замест о не пад нацiскам пiшацца ы: гром тАУ грыме́ць, бровы тАУ брыво́, кроСЮ тАУ крыва́вы, глотка тАУ глыта́ць, блохi тАУ блыха́, плот тАУ плытаго́н.

марыва, зарыва, горыч, яблык, почырк, трывога, рызiна

Практыкаванне 1. УстаСЮце прапушчаныя лiтары, растлумачце iх напiсанне.

Т.лецэнтр, .вакуацыя, характ.рыстыка, кр.шыць, р.дкаслойны, д.фект, .гаiзм, лат.рэя, др.васек, с.рдэчны, бл.ха, ч.кавы, др.мота, ж.ст.куляцыя, .кзэмпляр, р.корд, бр.во, ш.рсцяны, ш.разём, р.монт, др.жаць, ц.р.монiцца, орд.н, скр.гатаць, тр.вога, ц.нтральны, гл.бокi, акад.мiчны, ч.рнаваты, на ст.ле, ц.на, iнт.лiгенцыя, ч.снок, Баранц.ва мор., ш.сцьсот, т.атр, т.мпература, хр.стаматыя, лiт.ратурны, iгр.к, мар.ва, гор.ч.

Практыкаванне 2. Напiшыце словы па-беларуску, растлумачце правапiс о, э або а, ы.

Адажио, ветеран, водолаз, демисезонный, демонстрировать, депеша, депутат, дрезина, дремота, дрессированный, жевать, Женева, жестикулировать, зарево, комитет, литературный, марево, переосмысленный, поцеловать, резиденция, рекомендовать, рессора, рецензия, речной, решето, секретный, церемониться, человечий, червонец, черемуха, Череповец, черкесский, Цейлон, эпитет, эшелон.

Вз 2.Правапiс галосныхе, ё, я

Лiтара ё пiшацца толькi пад нацiскам: сёмы, вясёлы, галлё. На месцы е, ёСЮ першым складзе перад нацiскам пiшацца я: снег тАУ снягi, смех тАУ смяяцца, сёстры тАУ сястра, лёд тАУ лядок.

Ненацiскное е не пераходзiць у я:

а) у словах дзевяты, дзесяты, семнаццаць, васемнаццаць i вытворных ад iх;

б) у словах iншамоСЮнага паходжання: калектыСЮ, легенда, генерал, медаль, сезон, герой, перон, Германiя, Херсон, ЕСЮропа, Аргенцiна.

У даСЮно запазычаных словах е перайшло СЮ я: дзяжурны, каляндар, янот, яфрэйтар, ялейны.

Нязменна пiшацца каранёвае я: свята тАУ святкаваць, цяжкi тАУ цяжкаваты, мяккi тАУ мяккаваты, месяц, завязь, лямантаваць, сувязь, пояс, Прыпяць, памяць, цягнiкi, тысяча, выгляд, ядавiты, языкаты.

Ад слоСЮ з каранёвым е(я) неабходна адрознiваць словы, дзе СЮ коранi пiшацца i:вiльгаць тАУ вiльготны, свiст тАУ свiснуць, свiсцець, свiстаць; сiвы, сiвiзна, пасiвеСЮ; сiрата, сiрочы, хвiлiна, мiлагучны i iнш.

У некаторых каранях адбываецца чаргаванне е тАУ i: цвет тАУ цвiсцi, усмешка тАУ усмiхацца, кветка тАУ квiтнець, памерцi тАУ памiрае, ветлiвы тАУ вiтацца, блеск (бляск) тАУ блiскавiца, слепнуць (асляпiць) тАУ слiпучы.

У прыназоСЮнiку без i часцiцы не лiтара е пiшацца нязменна: не ве́даСЮ, не бы́ць, не хаце́СЮ, не чыта́ць, без канца́, без со́раму. Калi ж не i без становяцца прыстаСЮкамi, яны падпарадкоСЮваюцца агульным правiлам: няёмка, нязна́чны, непрыхíльны, бязме́жны, бязлю́дны, бездапамо́жны.

Практыкаванне 3. Спiшыце, устаСЮляючы патрэбныя лiтары.

С.л.нiн, с.л.не, П.трусь, П.трусёва, ц.гнiкi, св.тлаваты, з.л.нiна, з.л.лень, з.лёны, з.л.наваты, вец.р, вец.рок, удал.чынi, дал.чынь, п.счаны, ал.горыя, л.снiчоСЮка, св.ткаванне, дз.вяты, дроб.зь, л.генда, нам.ло, с.мнаццаць, б.зыменны, б.скрыСЮдны, б.з стомы, верас.нь, м.тал, сл.ды, высв.тлiць, ц.пер, сн.гавыя, сн.гi, зам.ць, б.скрайнi, пал.жаць, выгл.д, з.мляны, з.млянка, з.млеапрацоСЮчы, сп.ктакль, вас.мнаццаць, пам.ць, н.навiсць, н.навiдзець, сiв.р, л.цець, л.туценне, заб.сп.чэнне, в.с.лосць, м.ханiк, н.лёгка, н. мог, н.вялiкi, б.спамылковы, б.спраСЮны, б.з слоСЮ, сцв.рджэнне, ув.рцюра, кац.лок, з.зюля, м.дальён, в.снавы, в.сеннi, м.цежнiк, пас.велы, прып.чак, нап.рэдаднi, аб.лiск, п.лёстак, пасл.заСЮтра, зв.льгатнелы, .СЮрапейскi, л.чыць (хворага), жн.ярка, п.йзаж, абм.ркаванне, абм.ркоСЮваць, п.раезд, ба.злiвец, с.ржант, н. мог, прал.скатаць, м.лагучны, г.рой, нал.цець, г.рбарый, аб.сславiць, б.з адраса, гал.рэя, тыс.ча, зн.вага, зн.важаць, ц.жкавата, сн.гапад, б.ссмерце, хв.лiна.

Вз 3.Некаторыя асаблiвасцi правапiсу галосных у складаных словах

Правапiс злучальных галосных падпарадкоСЮваецца агульнаму правiлу (гл. Вз 1, 2): часопiс, землякоп, жывёлагадоСЮля, зернесушылка.

Напiсанне о, а СЮ першай частцы складаных слоСЮ залежыць ад месца нацiску СЮ другой частцы: калi нацiск падае на першы склад другой часткi тАУ у першай частцы пiшам а, не на першы тАУ пiшам о: разнастайны, дабрабыт; рознакаляровы, добрасумленны.

Часткi што-, свое-, сто-, дзевяноста-, фота-, мота-, радыё- пiшуцца нязменна: штодзень, штомесяц, своечасова, стогадовы(але: стагоддзе), дзевяностагоддзе, фотахронiка, фотасалон (але: фатаграфiя), мотагонкi, мотакрос (але: матацыкл), радыёстанцыя, радыёхваля.

Частка поСЮ- пiшацца толькi СЮ словах поСЮдзень, поСЮнач, у астатнiх тАУ частка паСЮ- (у адно слова з другой часткай): паСЮметра, паСЮтоны, паСЮмесяца. Праз злучок паСЮ- пiшацца толькi з уласнымi назоСЮнiкамi: паСЮ-Беларусi, паСЮ-ЕСЮропы.

Практыкаванне 4. Спiшыце, устаСЮце прапушчаныя лiтары. Растлумачце правапiс.

Р.знакаляровы, р.знагалосы, р.знавiднасць, д.брабыт, д.браякасны, п.лiклiнiка, п.лiтэхнiчны, св.еасаблiвы, шт.лета, п.СЮдзень, ч.рнабровы, ч.рнабароды, шыр.каплечы, шыр.каэкранны, п.СЮнапраСЮны, мн.галюдны, р.дкалессе, Н.ваполацк, м.вазнаСЮчы, в.льналюбiвы, н.вагоднi, рады.завод, м.таспорт, рады.аматар, ст.годдзе, ф.такопiя, ф.таапарат, земл.роб, зерн.сушылка, сiн.вокi, iльн.завод, шкл.валакно.

Практыкаванне 5. Ад наступных спалучэнняСЮ слоСЮ утварыце складаныя словы i запiшыце iх. Растлумачце правапiс галосных.

У з о р. Чорныя вочы тАУ чарнавокi.

Светлыя валасы, розны колер, высокi СЮраджай, добрая якасць, розныя галасы, чорныя бровы, чорная барада, сельская гаспадарка, востры верх, зямлю капаць, сена касiць, доСЮга чакаць, сто год, роСЮныя правы, здабываць вугаль, тры паверхi, шмат год, змянiць словы.

Вз 4. Правапiс i, ы, й пасля прыставак

Пасля прыстаСЮкi, якая канчаецца на зычную, на месцы i пiшацца ы: iсцi тАУпадысцi, iграць тАУ сыграць, iдэя тАУ безыдэйны, iмша тАУ абымшыць, спадылба, спадыспаду. Аднак галосная i захоСЮваецца пасля прыставак мiж-, звыш-, пан-, контр-, суб-, дэз-: мiжiнстытуцкi, звышiмклiвы, панiсламiзм, контрiгра, субiнспектар, дэзiнфармацыя.

Калi прыстаСЮка канчаецца на галосную, то пасля яе на месцы i пiшацца й: прыйсцi, выйсцi, выйграць, аднайменны, перайменаваць. Але i захоСЮваецца, калi СЮтварае склад: заiкацца, пераiгрываць, заiнтрыгаваць, абтАЩiнець, саiскальнiк, заiскрыцца.

Практыкаванне 6. Спiшыце i СЮстаСЮце, дзе трэба, прапушчаныя лiтары.

Ня.начай, непры.мальны, пад.дзеш, пры.дзе, с.сцi, раз.граць, аб.сцi, без.менны, за.скрыцца, без.нiцыятыСЮны, за.сцi, пры.маць, пад.ду, непры.манне, па.менна, пера.маць, пра.граваць, пры.шоСЮ, за.грыванне, за.кнуцца, ад.мчаць, аб.ду, дэз.нфiцыраваць, аб.лгаць, раз.грацца, раз.сцiся, вы.шаСЮ, пры.дуць, пра.гравальнiк, па.граць, аб.мшэлы, за.нець, пера.начыць, пра.снаваць, за.канне, ад.сцi, дэз.нфекцыя, за.нелае, за.граць, пра.фармаваць, пера.грыванне.

Вз 5.Правапiс у, СЮ

У(складовае) пiшацца:

а) у пачатку сказа, пасля зычнай або знака прыпынку: Уночы iшоСЮ дождж. РЖшоСЮ Навум у школу. ЗайшоСЮшы СЮ кнiгарню, убачыСЮ сябра;

б) у пачатку уласных назваСЮ: Тамара УладзiмiраСЮна, ва Укране, Валеры УрублеСЮскi;

в) у пачатку iншамоСЮных слоСЮ: унiверсiтэт, унiя, унiвермаг;

г) у сярэдзiне iншамоСЮных слоСЮ, калi у СЮтварае склад: натарыус, кансiлiум, аул, накаут.

РО (нескладовае) пiшацца:

а) пасля галосных у пачатку, сярэдзiне i на канцы слова: на СЮсю моц, пайсцi СЮ лес, настаСЮнiк;

б) пасля галосных СЮ сярэдзiне iншамоСЮных слоСЮ, калi у не СЮтварае склада: аСЮдыторыя, паСЮза, лаСЮрэат, аСЮкцыён;

Злучок i двукоссе не зтАЩяСЮляюцца знакамi прыпынку, таму не СЮплываюць на напiсанне СЮ: жанчына-СЮрач, калгас тАЬПерамогатАЭ СЮзнагародзiлi.

Практыкаванне 7. Спiшыце, скарацiце, дзе трэба у.

Воук, соус, ва Узбекiстане, пауза, акварыум, ля унiвермага, пауднёва-усходнi, рака Уса, трыумф, па-ударнаму, шлагбаум, лаурэат, педагагiчны унiверсiтэт, пры князю Усяславе, працавау у рэдакцыi, рэпертуар, на узлессi, аутамат, стаялi у пяцi кроках, выпукла-увагнуты, няудача, гуляу у садзе, расце у лесе, дыназаур, бавоуна, iндывiдуум, ауторак, есаул, заучасна, доуга, манеур, страус, двоеуладдзе, апоудзень, шэдэур, вакуум, гладыёлус, каунер, рытуал, аутар, агрэсiуны, баул, няуважлiвы, лауры, накаут, ва унiверсiтэце, радаснае тАЬуратАЭ, зноу успомнiуся, Вольга Уладзiславауна, пауз бераг ракi Усы, зтАЩява унiкальная, пауночна-усходняя ускраiна, у тАЬВыбраныя творы тАЬ увайшлi.

Вз 6. Правапiс падоСЮжаных зычных

Зычныя з, ж, л, н, с, ч, ц, ш памiж галоснымi пры падоСЮжаным вымаСЮленнi на пiсьме перадаюцца падваеннем адпаведных лiтар: палоззе, збожжа, соллю, насенне, калоссе, ноччу, жыццё, мышшу. ПараСЮнайце: каменне тАУ камянi, праменне тАУ прамянi.

ПадаСЮжэнне [дз'] на пiсьме абазначаецца як ддз: суддзя, разводдзе.

ПадаСЮжэнне зычных не адбываецца:

а) у словах РЖлья, Ульяна, Касьян i вытворных ад iх, а таксама ва СЮтварэннях ад слова лiць: РЖльiчоСЮка, УльянаСЮск, Касьянавiч, лье, льецца, разалью;

б) у словах iншамоСЮнага паходжання: група, калектыСЮ, асiстэнт, тона. Выключэнне складаюць словы: ванна, манна, бонна, панна, Мекка, мецца, дурра, донна, Сюзанна, Мадонна, Ганна, Жанна.

Ад падаСЮжэння неабходна адрознiваць падваенне аднолькавых зычных на стыку марфем (прыстаСЮкi i кораня або кораня i суфiкса), якое перадаецца падвоеным напiсаннем: адданы, бясстрашны, расстацца, асеннi, каменны.

Выключэнне: расада, расол, расольнiк, ростань, расаднiк (месца вырошчвання расады) i вытворныя ад iх.ВаВаВа

Практыкаванне 8. Растлумачце падвоенае напiсанне лiтар у адных выпадках i адсутнасць яго СЮ другiх.

Аблiчча, левабярэжжа, каралi, паСЮстанне, калоссе, каласы, пяцiгоддзе, запечча, лiсце, багацце, мяцелiца, усмiхаецца, масаж, мяжа, узмежжа, шчасце, налью, ладдзя, вараннё, вяселле, цяжкасцю, калона, гама, зарэчча, разводдзе, РЖльiн, мышшу, свежасцю, масiСЮ, Аксiння, Наталля, пералью, пяццю.

Практыкаванне 9. ПастаСЮце назоСЮнiкi СЮ форме творнага склону.

Мыш, ноч, цемрадзь, свежасць, радасць, маладосць, лень, гразь, далонь, сувязь, соль, мазь, гусь, моль, папараць, бандэроль, плынь, запаведзь, смерць.

Вз 7.Правапiс спалучэнняСЮ зычных

У беларускай мове няма невымоСЮных зычных (тАЬнепроизносимых согласныхтАЭ). Спалучэннi зычных пiшуцца так, як вымаСЮляюцца:

1. У спалучэннi [стн] зычны [т] не вымаСЮляецца i на пiсьме не перадаецца: посны (пост), свiснуць (свiст), капусны (капуста), вобласць тАУ абласны (руск. областной).ВаВаВаВаВаВаВаВаВа Але: баластны, фарпостны, кантрастны, кампостны.ВаВаВаВаВаВаВа

2. У спалучэннi [дт] на канцы iншамоСЮных слоСЮ зычны [д] не вымаСЮляецца i на пiсьме не перадаецца: Кранштат, Брант, Рэмбрант, Шмiт, фарштат.

3. Зычныя [д], [т], [л] у спалучэннях [здн], [рдн], [стл], [лнц], [лнц] i зычныя [к], [г] у спалучэннях [скн], [згн] не вымаСЮляюцца i на пiсьме не адлюстроСЮваюцца: язда тАУ выязны (руск. выездной), праезд тАУ праязны (руск. проездной), шчаслiвы, сонца, наСЮмысны; блiскаць тАУ блiснуць, бразгаць тАУ бразнуць.

4. Спалучэннi [сч], [сшч] вымаСЮляюцца адпаведна як [шч] i [шшч], а на пiсьме абазначаюцца лiтарамi сч i сшч: расчоска, расчапiць (кручкi), расшчапiць (на дзве часткi). Выключэнне: шчасце, рошчына, ушчуваць, нiшчымны, пяшчота, ушчэнт i вытворныя ад iх.

Практыкаванне 10. Запiшыце словы па-беларуску, растлумачце напiсанне спалучэнняСЮ зычных.

Радостный, расстилаться, почетный, капустный, солнце, счастливый, Рембрандт, устный, несчастный, поздно, областной, безвыездно, скоростной, свистнул, шестнадцать, жалостный, контрастный, расщепленный, рассадить, Брандт, расслоиться, беззаконие, форштадт.

Вз 8.Правапiс мяккага знака i апострафа

Мяккi знак бывае змякчальны i раздзяляльны. Змякчальны мяккi знак ужываецца для абазначэння на пiсьме мяккасцi папярэдняга зычнага, а раздзяляльны мяккi знак, як i апостраф, паказвае на раздзельнае вымаСЮленне зычнага з наступным галосным.

З м я к ч а л ь н ы м я к к i з н а к пiшацца пасля мяккiх зычных з, л, н, с, дз, ц:

а) на канцы слова: мазь, соль, зелень, лось, мядзведзь, радасць;

б) у сярэдзiне слова перад цвёрдым зячным: пiсьмо, дзядзька, бацька;

в) у сярэдзiне слова памiж двума мяккiмi зычнымi, калi пры змяненнi слова другi зычны становiцца цвёрдым, а першы застаецца мяккiм: васьмi тАУ восьмы, пiсьменнiк тАУ пiсьмо, канькi тАУ канькоСЮ, дзьме тАУ дзьмуць, цьмяны тАУ цьма;

г) пасля мяккага [л] перад любым зычным (цвёрдым або мяккiм), акрамя [л']: гульня, пальцы, столькi, вельмi. Але: вяселле, ралля, галлё, гуллiвы.

Практыкаванне 11. Растлумачце напiсанне мяккага знака СЮ словах.

Эмульсiя, рэдзька, фальш, разьба, перабольшванне, яблынька, хрэсьбiны, хадзьба, зтАЩяднаць, фiльтр, просьба, разьбяр, пiсьменнасць, дзядзька, бацькi, носьбiт, дзьмухавец, запаведзь, разняць, вазьмi, смерць, толькi, надзьмуты, здольнасць.

Мяккi знак пiшацца СЮ некаторых граматычных формах:

Мяккi знак пiшацца:

а) у складаных лiчэбнiках пяцьдзесят, шэсцьдзесят, пяцьсот, шэсцьсот, дзевяцьсот;

б) у прыслоСЮi ледзьве (як i СЮ слове ледзь);

в) у часцiцы -сьцi СЮ займеннiках i прыслоСЮях: хтосьцi, штосьцi, якiсьцi, дзесьцi, кудысьцi.

Мяккi знак не пiшацца:

а) памiж падоСЮжанымi зычнымi: жыццё, насенне, палоззе, калоссе;

б) перад мяккiм [в']: цвёрда, дзверы, чацвёрты, мядзведзь (але: ледзьве);

в) у словах меншы (менш), iншы (але: большы (больш);

г) на канцы слова пасля лiтар б, п, м, ф: голуб, стэп, сем, верф.

ВаДзiнькнуць i дзынкнуць, крыльца i крылца

Практыкаванне 12.Спiшыце, дзе трэба, устаСЮце мяккi знак.

Цiхен.кi, цiхен.ка, увас.мярых, мен.шы, дзес.цi, творчас.ць, прайс.цi, снежан.скi, шэсц.сот, чэрвен.скi, разан.скi, чамус.цi, соцен.ка, дз.веры, ледз.ве, с.мешны, людз.мi, сядз.це, лёген.ка, лiпен.скi, аген.чык, чац.вёрты, фантан.чык, дзевяц.сот, стан.це, дзец.мi, кудыс.цi, радас.цi, час.цей, будз.це, дз.ве, студзен.скi, здарэн.не, здол.нас.ць, камус.цi, астрахан.скi.

Р а з д з я л я л ь н ы м я к к i з н а к пiшацца пасля зычных з, л, н, с, дз, ц перад галоснымi е, ё, ю, я, i:

а) у словах iншамоСЮнага паходжання: Лавуазье, дасье, мiльён, мiльярд, трыльён, Сеньi, канферансье, мадзьяр, парцьеры;

ВаБулён, нюанс

б) ва СЮласных iмёнах, утвораных ад iмёнаСЮ на -iй, перад суфiксальным -еСЮ-, (-ев-): ВасiльеСЮ, Васiльевiч, Вiтальевiч, Генадзьевiч;

в) у словах РЖлья, Касьян, Ульяна i вытворных ад iх, а таксама ва СЮтварэннях ад слова лiць: РЖльiнiчна, Касьянавiч, УльянаСЮ, лье, разалье, льецца, налью, пералье;

А п о с т р а ф пiшацца перад галоснымi е, ё, ю, я i нацiскным i:

а) пасля прыставак (у тым лiку i iншамоСЮных) на зычны: абтАЩявiць, падтАЩезд, абтАЩiнець, абтАЩём, разтАЩюшаны, абтАЩект, адтАЩютант, кантАЩюнктура;

б) у сярэдзiне слоСЮ пасля зычных, акрамя з, л, н, с, дз, ц: iнтэрвтАЩю, куптАЩiсты, сямтАЩя, надвортАЩе;

в) у складаных словах пасля двух-, трох-, чатырох-: двух-ярусны, трох-ярусны;

ЗаСЮвага. Пасля СЮ (нескладовага) апостраф не пiшацца: здароСЮе, салаСЮi, шчаСЮе.

Практыкаванне 13.Запiшыце словы па-беларуску i растлумачце iх правапiс.

Миллион, мышь, отрежьте, объездить, Соловьев, триллион, курьезный, трехъярусный, здоровье, объективный, серьезный, батальон, пьеса, подъезд, объездной, компьютер, шампиньон, соловьи, сеньор, рельеф, объем, ателье, объявление, налью, Мольер, твердый, зверь, ночь, щелочь, несешь, нянчить, меньше, субъективный, курьер, пьеса, пиявка, Геннадьевич, семьянин, взморье.

Вз 9. Правапiс некаторых прыставак

1. ПрыстаСЮкi аб-, ад-, над-, пад-, перад- пiшуцца нязменна i перад лiтарамi, якiя абазначаюць звонкiя зычныя, i перад лiтарамi, якiя абазначаюць глухiя зычныя: падняць, падказаць, адрэзаць, адкапаць, абгаварыць, абхадзiць, надламiць. На стыку прыстаСЮкi i кораня зычныя б, д могуць падвойвацца: аббегчы, аддаць.

2. Калi корань слова пачынаецца збегам зычных, пасля прыставак на зычны паяСЮляецца беглы гук [а]: падабраць, разаслаць, абагнаць, надарваць, адагрэць, сабраць, саскочыць, сагнуць.

ЗаСЮвага. Пада-, раза-, аба-, са-, нада-, ада- тАУ фанетычныя варыянты прыставак пад-, раз-, аб-, с-, над-, ад-.

3. ПрыстаСЮкi, якiя заканчваюцца на з-, с-, пiшуцца так, як чуюцца: перад звонкiмi тАУ з (зможа, узнесцi, раздаць), перад глухiмi тАУ с (счарнець, ускочыць, бясшумны).

На стыку прыстаСЮкi i кораня зычны забо с можа падвойвацца: бяззбройны, бясспрэчны, рассейваць, раззлавацца. У некаторых словах адбылося злiццё гукаСЮ на стыку прыстаСЮкi i кораня; у такiм выпадку пiшацца адна лiтара с: расада, расаднiк, расадны; расол, расольнiк, расольны; ростань.

Калi прыстаСЮка заканчваецца на с, а корань пачынаецца з ч, спалучэнне сч на пiсьме перадаецца нязменна: расчынiць, расчапiць (кручкi), усчынаць, счышчаць, счапiць, бесчалавечна, расчышчаць, счарнiць. Ад такiх слоСЮ трэба адрознiваць словы, у якiх корань пачынаецца спалучэннем шч: расшчапiць (палена), прышчапiць, расшчодрыцца, абшчапiць, сашчамiць.

ЗаСЮвага. У словах шчасце, шчаслiвы, рошчына, нашчадак, нiшчымны, нiшчымнiца гiстарычна замацавалася фанетычнае напiсанне шч.

4. Пiшуцца нязменна запазычаныя прыстаСЮкi анты-, дэ-, рэ, ультра- i iнш.: антываенны, антымiлiтарысцкi, дэмабiлiзацыя, рэканструкцыя, ультралевы.

Практыкаванне 14. Утварыце з дапамогай прыставак словы. Запiшыце i растлумачце правапiс прыставак.

У з о р. Дапамога тАУ бездапаможны.

Без- (бяз-, бес-, бяс-): край, надзея, абарона, iмя, месяц, памылка, поспех, крыСЮда, канец, снег, шум;

з- (за-, с-, са-): пытацца, вадзiць, рэзаць, сушыць, браць, гнаць, бегчы, скрабцi, ставiць, жаць, касiць, дзiвiцца, грузiць, кiнуць, пiсаць;

раз- (рас-, раза-): пускаць, весцi, слаць, пiлаваць, плесцi, грэць, гнуць, кiдаць, ганяць, капаць, казаць, ламаць.

Практыкаванне 15. Спiшыце, устаСЮце прапушчаныя лiтары. Растлумачце правапiс прыставак.

1. 3 у.лесся, з пасекi, несла смалой-жывiцай i ра.сцеленым па сiСЮцы лёнам. 2. Я ляжаСЮ i глядзеСЮ у бя.донны, бя.межны блакiт неба. 3. Ра..пагоджвалася, вецер раз.гнаСЮ хмары, праз iх прасвечвалiся дзе-нiдзе зоры. 4. Завiшнюк у.помнiСЮ Жэньку. Вясёлую, з ра.сыпанымi па плячах валасамi. 5. Грозны i бя.мерны акiянскi гул. 6. Ты заСЮсёды нам снiСЮся, бя.крайнi сусвет. 7. Зялёны луг, як скiнуць вокам, абрусам пышным i шырокiм абапал Нёмна ра.сцiлаСЮся. 8. Так у бя.смерце, з веку СЮ век, iдзе рабочы чалавек. 9. РЖ золкi золак на Пцiчы мяне туды заСЮсёды клiча, дзе ра.цвiтаюць касачы. 10. Апошнi раз ра.ступiСЮся лес, i перад вачамi настаСЮнiка ра.крылася шырокая круглая палянка, вясёлая i прыветная. 11. Першы трактар наш выходзiСЮ на бя.концае бя.межжа i на полi нiшчыСЮ межы. 12. I па нейкай тут прычыне, нiбы СЮ.плыСЮшы з глыбiнi, сон у.помнiСЮся дзяСЮчыне.13. Промнi, як блiшчастыя iголкi, ра.сыпае сонца па зямлi. 14. ПажоСЮклы мох бя.шумна п'е ваду. 15. Са смерцю бацькi ад усiх нас, яго дзяцей, адышло нешта вельмi дарагое, адышло бе.зваротна. 16. Дзверы гасцiнiцы раптам ра.чынiлiся тАУ перада мною стаяСЮ знаёмы мне змалку высокi, трохi с.гнуты гадамi чалавек. 17. Люблю СЮсе колеры жыцця: калi СЮ.мiхаецца дзiця, калi, як маладосцi сны, прыхо-дзяць галасы вясны. 18. Паходная песня з акопа СЮ.тавала, вяла на вышынi па вёрстах крутых. 19. Мiж снегам i сонцам полем бя.концым насустрач ветру дзяСЮчына iдзе.

Вз 10. Правапiс галосных у некаторых суфiксах

10.1 У суфiксах назоСЮнiкаСЮ:

а) калi пры скланеннi назоСЮнiка галосная СЮ суфiксе выпадае, то пiшацца -ак-, калi не выпадае, тАУ -ык- (-чык-), -iк- (-нiк-): замочак тАУ замочка, лужочак тАУ лужочка; ключык тАУ ключыка, домiк тАУ домiка;

б) -iчк- (-ычк-) пiшацца СЮ назоСЮнiках, утвораных ад слоСЮ на -iц-а (-ыц-а): палiца тАУ палiчка, сястрыца тАУ сястрычка.

У астатнiх выпадках пiшацца -ечк-, (-ачк-):дзядзька тАУ дзядзечка, Маня тАУ Манечка, Коля тАУ Колечка, кошка тАУ кошачка.

Практыкаванне 16. Спiшыце, устаСЮляючы прапушчаныя лiтары, абазначце суфiксы.

Кнiж.чка, нож.к, руч.чка, матылёч.к, бабул.чка, Ван.чка, дубоч.к, стажоч.к, рукав.чка, Валодз.чка, званоч.к, вяргiн.чка, Саш.чка, стуж.чка, зайч.к, Наташ.чка, трав.чка, вожыч.к, гузiч.к, узгорач.к, Тон.чка.

10.2 У суфiксах прыналежных прыметнiкаСЮ:

у суфiксах -еСЮ-, -аСЮ-, -оСЮ-, -ёСЮ- пiшуцца лiтары е, а, о, ё СЮ адпаведнасцi з правiламi правапiсу галосных (гл.Вз 1): дзядулеСЮ, татулеСЮ, АнтосеСЮ, ПецеСЮ, братаСЮ, мужаСЮ, РыгораСЮ, ТамашоСЮ, ВасiлёСЮ.

Практыкаванне 17. Растлумачце правапiс ненацiскных галосных у суфiксах.

АлексееСЮ, РЖгнасёСЮ, Мiцева, Пецевы, князевы, Андрэевых, мядзведзеСЮ, баброСЮ, цесцеСЮ, героеСЮ, сланоСЮ, БазылёСЮ, КоласаСЮ.

10.3 У суфiксах дзеепрыметнiкаСЮ i дзеепрыслоСЮяСЮ.

а) суфiксальныя у, ю пiшуцца СЮ дзеепрыметнiках i дзеепрыслоСЮях, утвораных ад асноСЮ дзеясловаСЮ РЖ спражэння[1]
: пiш-уць тАУ пiшучая, цягн-уць тАУ цягнучы, лапоч-уць тАУ лапочучы, рашаюць тАУ рашаючая, пазыча-юць тАУ пазычаючы; а, я тАУ у СЮ дзеепрыметнiках i дзеепрыслоСЮях, утвораных ад асноСЮ дзеясловаСЮ РЖРЖ спражэння: гавораць тАУ гаворачая, бачаць тАУ бачачы, узыходзяць тАУ узыходзячая, гоняць тАУ гонячы.

б) дзеепрыметнiкi прошлага часу залежнага стану з суфiксам -н-, якiя СЮтвараюцца ад асноСЮ iнфiнiтыва на а, я, захоСЮваюць гэтыя галосныя ва СЮсiх формах: паказаць тАУ паказаны, засеяць тАУ засеяны, развеяць тАУ развеяны.

Ва СЮсiх астатнiх выпадках пiшацца -ен-[2]
: купiць тАУ куплены бiлет.

Практыкаванне 18. Спiшыце, устаСЮце прапушчаныя лiтары. Складзiце сказы з 4 словазлучэннямi (на выбар).

Акрыл.ны перамогай, праве.ная грэчка, закле.нае акно, запавол.ная хада, мурав.ны склеп, падкле.ны лiст, пасе.нае жыта, перагародж.ная сцежка, заспако.ны чалавек, занядб.ны сад, разлiне.ны сшытак, разве.ныя мары, расшчэпл.нае дрэва, накормл.ны кот, устрывож.ны звер, напо.ны водарам.

Практыкаванне 19. Ад дадзеных словазлучэнняСЮ утварыце дзеепрыметнiкi; складзiце словазлучэннi тАЬназоСЮнiк + дзеепрыметнiктАЭ, запiшыце iх. Растлумачце напiсанне суфiксаСЮ дзеепрыметнiкаСЮ.

У з о р. Прачытаць (кнiга) тАУ прачытаная кнiга, прывезцi (дровы) тАУ прывезеныя дровы.

Дагледзець (сад), загаiць (рана), зберагчы (скарб), вызвалiць (зямля), схiлiць (галiны), сказаць (словы), збудаваць (дом), запрэгчы (конь), асвятлiць (горад), пачарнець (пнi), пажаСЮцець (лiсце), зжаць (жыта), збялець (твар), пашыць (адзенне), пасiвець (валасы), выцерцi (падлога),прыцiхнуць (бяроза), стамiцца (чалавек), сагнуць (цвiк), раскрыць (вокны), пасiнець (далячынь), заслаць (ложак), зарасцi (сцежка), павалiць (дрэва), абудзiць (прасторы), звезцi (сена).

Практыкаванне 20. Ад дзеясловаСЮ утварыце дзеепрыслоСЮi, запiшыце словазлучэннi, вызначце суфiксы дзеепрыслоСЮяСЮ.

У з о р . Косiць траву тАУ косячы траву, радуюцца сустрэчы тАУ- радуючыся сустрэчы, зрабiСЮ справу тАУ зрабiСЮшы справу[3]
.

Пад'язджаюць да лесу, гаворыць з братам, апранае палiто, залiвае святлом, глядзяць убок, хутка iдуць, страсаюць з галiн, спяваюць песнi, сцелецца нiзам, дружна смяюцца, выходзiць з двара, абараняюць Радзiму, мiнае нас;

напрацавалiся за дзень, сустрэСЮ сябра, раскiнулi галлё, апранула палiто, разгарнуСЮ паперку, узышлi на пагорак, дапiсаСЮ лiст.

Вз 11.Правапiс галосных у некаторых канчатках

11.1 Напiсанне склонавых канчаткаСЮ назоСЮнiкаСЮ залежыць ад характару асновы. У месным склоне адзiночнага лiку назоСЮнiкi 1-га i 2-га скланенняСЮ маюць канчаткi:

е тАУ пры цвёрдай аснове: у краiне, на дубе, у лесе

i тАУпры мяккай аснове: у лазнi, на полi, на канi

ы тАУпры зацвярдзелай аснове: на працы, на трактары, у шалашы[4]
.

ЗаСЮвага. Адрознiвайце напiсанне слоСЮ на дварэ (‛не СЮ хацетАЩ) i на двары (‛каля будынкатАЩ): На дварэ холадна. тАУ На двары валялiся паколатыя дровы.

Практыкаванне 21. Запiшыце назоСЮнiкi СЮ форме меснага склону адзiночнага лiку. Абгрунтуйце выбар канчаткаСЮ.

Жняя, душа, ружа, зямля, гара, бой, хвоя, вышыня, сцежка, акно, агонь, рой, туман, лес, калiдор, дом, пакой, канец, праспект, тэлефон, верасень, цела, насенне, палец, сад, край, стол, май, кут, мароз, хлеб, каменне, песня, асфальт, старшыня, суддзя, кнiга, мора.

11.2 Напiсанне ненацiскных склонавых канчаткаСЮ прыметнiкаСЮ лягчэй за СЮсё праверыць па пытаннях. Прааналiзуйце таблiцу, дзе даюцца канчаткi прыметнiкаСЮ з мяккай асновай.

ЗаСЮвага. Правапiс канчаткаСЮ прыметнiкаСЮ у форме вiнавальнага склону залежыць ад таго, да якога назоСЮнiка ён дапасуецца (адушаСЮлёнага цi наадушаСЮлёнага): вялiкi дом тАУ вялiкага чалавека.

Прыметнiкi множнага лiку СЮ назоСЮным склоне маюць канчаткi -iя, -ыя (якiя?): вялiкiя, летнiя, прыгожыя, вясёлыя.

Практыкаванне 22. Дапiшыце канчаткi прыметнiкаСЮ.

Бесклапотн. сiнiцы, пах асенн. лесу, леташн. лiсце, чырвон. сыраежкi, гнутк. лiсiчкi, трапятк. ластаСЮкi, малюнкi асенн. прыроды, сярэдн. росту чалавек, вясёл. агеньчыкi, стройн. сосны, шум зялён. прыбою, у сiн. хустцы, доСЮг. ноччу, у бязмежн. небе, шчыр. душой, крытычн. розум, ясн. надвор'е, позн. кветкай, ля цёпл. матчын. шчакi, маленьк. хвалькi, спакой

Вместе с этим смотрят:

A history of the english language

AIDS

Airplanes and security

American Riddles

An Evergreen topic in British classical literature, childrenтАЩs poems and everyday speech: patterns of climate in the British isles