Шматварыянтнасць лiтаратурнай мовы СЮ яе пiсьмовай i вуснай форме на тэрыторыi Беларуси

Змест

Уводзiны

Глава 1. ЭтнамоСЮная самасвядомасць беларусаСЮ i развiцце беларускай мовы

1.1 Этапы развiцця беларускай мовы

1.2 Гiсторыя развiцця беларускай мовы

1.3 Аналiз перапiсаСЮ насельнiцтва Беларусi

Глава 2. Закон аб мовах, ягоны СЮплыСЮ на цяперашнi стан беларускай мовы, параСЮнанне з адпаведнымi законамi iншых постсавецкiх краiнаСЮ

2.1 Закон аб мовах у Рэспублiцы Беларусь

2.2 Законы аб мовах у постсавецкiх краiнах

2.3 Дзейнасць i змяненнi СЮ законе аб мовах РБ

Глава 3. Сучасная этнамоСЮная сiтуацыя СЮ Беларусi

3.1 Месца i роля рускай мовы СЮ грамадскiм жыццi Беларусi

3.2 Узаемадзеянне беларускай i рускай моСЮ у Беларусi: уплыСЮ, скажэннi, трасянка

3.3 МоСЮная сiтуацыя СЮ беларускiх СМРЖ

3.4 Выданне кнiг у Беларусi па-беларуску

Заключенне

Лiтаратура

Уводзiны

Становiшча мовы СЮ грамадстве залежыць ад рада фактараСЮ: характару i стану самога грамадства, узроСЮню развiцця мовы, моСЮнай палiтыкi дзяржавы i да т. п. У дадзеным дыпломным праекце знайшлi адлюстраванне моСЮная палiтыка дзяржаСЮных уладаСЮ Беларусi; грамадскi статус беларускай мовы i некаторыя яе асаблiвасцi, якiмi яна характарызуецца СЮ сучасны час; узаемадзеянне беларускай i рускай мовы; шляхi вырашэння заняпаду статуса беларускай мовы i г. д.

Паколькi на працягу апошнiх 10 тАФ 15 гадоСЮ дзяржаСЮная моСЮная палiтыка Беларусi рэзка змянялася па меншай меры тры разы.

3 пачаткам перабудовы было вiдавочна, што беларуская лiтаратурная мова iснуе i будзе працягваць iснаваць у нашым грамадстве побач з рускай мовай. Але двухмоСЮная сiтуацыя характарызавалася як дыглосная, калi яСЮная перавага аддавалася рускай мове нашай палiтычнай i большай часткай культурнай элiты, у сувязi з чым радавыя грамадзяне не толькi ацэньвалi беларускую мову як менш культурную, але i шмат хто нават саромеСЮся на ёй гаварыць.

У гэтай сiтуацыi найбольш важнай задачай было СЮзмацненне пазiцый беларускай мовы СЮ грамадстве, змяненне да яе адносiн з боку тых, хто яе ведаСЮ хоць бы СЮ пасiСЮнай форме. Неабходна было таксама паступовае, крок за крокам пашырэнне валодання яе лiтаратурнай формай як мага болып шырокiм колам насельнiцтва. Важнейшым звяном у вырашэннi гэтых задач з'яСЮляецца школа, наогул навучальныя СЮстановы.

Рашаючую ролю павiнен быСЮ адыграць Закон аб мовах, якi быСЮ прыняты СЮ пачатку 1990 г. Гэты закон прадугледжваСЮ, што СЮ працэсе навучання кожны грамадзянiн Беларусi павiнен навучыцца свабодна валодаць беларускай i рускай мовамi, а СЮ адносiнах да нацыянальных меншасцей тАФ яшчэ i мовай гэтай меншасцi. Дастаткова дэмакратычны СЮ сваёй аснове, ён не змог цалкам выканаць сваю ролю, бо, як i СЮсе iншыя законы таго часу, выконваСЮся пры адвольным разуменнi яго як пэСЮнымi палiтычнымi арганiзацыямi, так i некаторымi дзяржаСЮнымi органамi адукацыi. Фактычна назiралася неапраСЮданае прыспешванне яго выканання, што СЮ радзе выпадкаСЮ прыводзiла да парушэння правоСЮ грамадзян у моСЮных адносiнах.

Трэцi этап пачаСЮся з правядзеннем рэферэндуму па моСЮным пытаннi СЮ 1995 г., згодна з якiм дзяржаСЮнымi былi прызнаны дзве мовы тАФ беларуская i руская. Але фармальнае абвяшчэнне дзяржаСЮнасцi дзвюх моСЮ i свабоды выбару мовы навучання прывяло да яшчэ большага звужэння сферы СЮжывання беларускай мовы, чым гэта было СЮ даперабудовачны перыяд. Нельга не прызнаць, што гэтыя працэсы прыводзяць у радзе выпадкаСЮ да парушэння правоСЮ чалавека, у прыватнасцi, правоСЮ дзiцяцi. Найбольш выразным парушэннем гэтых правоСЮ з'яСЮляюцца выпадкi, нярэдкiя зараз у гарадскiх школах з рускай мовай навучання, калi настаСЮнiкi гiсторыi Беларусi выкладаюць свой прадмет на рускай мове, патрабуюць ад школьнiкаСЮ адказу на гэтай мове, а падручнiкi напiсаны на беларускай мове.

Зараз у поСЮную сiлу праяСЮляецца i вельмi небяспечная СЮнутрымоСЮная тэндэнцыя тАФ шматварыянтнасць лiтаратурнай мовы СЮ яе пiсьмовай i вуснай форме СЮ галiне вымаСЮлення, правапiсу, словазмянення, словаСЮтварэння i словаСЮжывання. Небяспека гэта заключаецца СЮ тым, што фактычна тая мова, якой вучаць у школе, зусiм не супадае з той, на якой друкуюцца некаторыя перыядычныя выданнi, якой карыстаюцца на радыё i тэлебачаннi. Калi такая сiтуацыя захаваецца i надалей, то працэс навучання беларускай мове стане або вельмi цяжкiм, або зусiм немагчымым, бо вучыць трэба так, каб мова на яе любым узроСЮнi была СЮнармаванай, беспамылковай. Але што такое моСЮная памылка, калi i СЮ пiсьмовай i вуснай форме iснуе шматварыянтнасць?

Вырашэннем развiцця этнамоСЮнай сiтуацыi i сучаснага яго стану займаецца навука этналогiя.

Этнологiя тАФ грамадская навука, якая вывучае народы, этнасы i iншыя этнiчныя супольнасцi, iх этнагенез, побыт, культурна-гiстарычныя сувязi. Як спецыялiзаваная галiна гiстарычнай навукi яна вывучае этнасы-народы, iх культуру i побыт ад старажытных часоСЮ да нашых дзён. Адначасова з аналiзам агульнага i спецыфiчнага этналагiчная навука разглядае адзiнкавае, на базе якога пазнаецца тое адметнае, што характэрна для дадзенага этнасу, а таксама агульнае, што аб'ядноСЮвае яго з iншымi. Назва ВлэтналогiяВ» з'яСЮляецца адной з назваСЮ этнаграфii як навукi. Ужываецца пераважна СЮ замежнай навуковай лiтаратуры СЮ значэннi тэарэтычнай этнаграфii. У заходнееСЮрапейскай навуцы тэрмiн ВлэтналогiяВ» як тэарэтычная этнаграфiя процiпастаСЮляецца апiсальнай этнаграфii.

Цэнтральным паняццем этналогii з'яСЮляецца паняцце этнасу. Этнас тАФ гэта СЮстойлiвая супольнасць людзей, якая гiстарычна склалася на пэСЮнай тэрыторыi i характарызуецца агульнасцю мовы, побыту, культуры, рыс псiхiкi i самасвядомасцi, адлюстраванай у адзiнай назве i СЮяСЮленнях пра агульнасць паходжання. ГалоСЮныя этнiчныя прыметы этнасу тАФ мова, самасвядомасць, культура, побыт, псiхiка тАФ з цягам часу змяняюцца не так iстотна, як сацыяльна-эканамiчныя адносiны, якiя адпавядаюць пэСЮнай гiстарычнай ступенi развiцця (першабытнае, рабаСЮладальнiцкае, феадальнае, капiталiстычнае грамадствы). Этнас характарызуецца адзiнствам тэрыторыi, цэласнасцю i кампактнасцю рассялення насельнiцтва, агульнымi сацыяльна-эканамiчнымi i палiтычнымi адносiнамi, адзiнствам асноСЮных этнiчных прымет.

Этнас уяСЮляе вынiк сiстэмы мiжэтнiчнага СЮзаемадзеяння. Этнiчнасць з'яСЮляецца сродкам самавызначэння. У наш час яна звязана са спробай прадухiлiць стандартызацыю жыцця i унiфiкацыю культуры, якiя з'явiлiся вынiкам навукова-тэхнiчнага развiцця. Этнiчныя асаблiвасцi ладу жыцця народаСЮ свету захоСЮваюцца СЮ дастатковай ступенi, але сувязi памiж этнасамi i краiнамi з цягам часу набываюць сусветны характар.

Мова тАФ найбольш устойлiвая прымета этнаса, якая адначасова з'яСЮляецца i важным элементам культуры. Яна адлюстроСЮвае гiсторыю той цi iншай нацыi, яе СЮнутраны свет з'яСЮляецца галоСЮным сродкам адлюстравання думак, пачуццяСЮ, выхавання, крынiцай развiцця i захавання нацыi.

Культура i быт народа, захоСЮваючы традыцыйныя рысы, паступова мяняюцца. У апошнiя гады СЮсё больш увагi надаецца этналагiчнаму вывучэнню сучаснасцi.

Асобна вылучаецца праблема этналагiчнага вывучэння сучаснасцi. Яшчэ не знойдзены канкрэтныя шляхi вырашэння гэтай задачы. Даследчыкi парознаму падыходзяць да вывучэння дадзенай праблемы. Адны лiчаць, што СЮ працэс даследавання сучаснасцi трэба СЮключаць усе бакi жыцця, культуры. Другiя мяркуюць, што трэба абмежавацца даследаваннем ролi i лёсу этнiчных, нацыянальных рыс культуры кожнага народа. РаспрацоСЮка адзiнага метаду СЮскладняецца шматграннасцю сучаснага жыцця.

Этналогiя як навука СЮзнiкла СЮ XIX ст. i з таго часу прайшла СЮ сваiм развiццi пэСЮныя ступенi. У першай палове XIX ст. публiкацыя сабраных матэрыялаСЮ аб быце i культуры беларусаСЮ абмяжоСЮвалася кароткiмi этнаграфiчнымi артыкуламi, у сярэдзiне i другой палове XIX ст. ужо з'яСЮляюцца фундаментальныя працы аб матэрыяльнай i духоСЮнай культуры беларусаСЮ. Шмат даследчыкаСЮ займалiся этналагiчным вывучэннем Беларусi, сярод iх Павел Мiхайлавiч ШпiлеСЮскi. У 1845 г. ён склаСЮ слоСЮнiк беларускай мовы, а СЮ 1846 г. пачаСЮ друкаваць даследаванне ВлБеларускiя народныя павер'iВ». Пазней, пасля экспедыцыi па Беларусi, выдаСЮ працу ВлПадарожжа па Палессi i Беларускаму краюВ», дзе змясцiСЮ даволi багаты матэрыял па матэрыяльнай i духоСЮнай культуры беларусаСЮ. Гэта праца П.М.ШпiлеСЮскага займае адно з пачэсных месцаСЮ у этналагiчнай навуцы.

Этналагiчным даследаваннем Беларусi займаСЮся i Зарыян Даленга-ХадакоСЮскi. Ён адным з першых паставiСЮ задачу шырокага выкарыстання этнаграфiчнага i фальклорнага матэрыялу пры вывучэннi агульнаславянскiх каранёСЮ культур-най спадчыны славянскiх народаСЮ; сцвярджаСЮ неабходнасць вывучэння фальклорнай i этнаграфiчнай спадчыны СЮсiх славян. ЛiчыСЮ, што старажытныя СЮяСЮленнi больш за СЮсё захавалiся СЮ беларускiх песнях i абрадах. СабраСЮ шмат песень, загадак, мiфаСЮ.

Вядомы збiральнiк i даследчык народнай творчасцi Вуйцiцкi сабраСЮ багаты матэрыял па Палессi. Вялiкую СЮвагу надаваСЮ песням, у якiх прысутнiчаюць старажытныя славянскiя элементы. Вуйцiцкi быСЮ першым збiральнiкам беларускiх казак, рабiСЮ iх апрацоСЮку.

У пачатку XX ст. пад уплывам ажыСЮлення грамадска-палiтычнага i нацыянальнага руху СЮзмацнiлася дзейнасць па этналагiчным даследаваннi Беларусi. Асаблiва актыСЮна iшла збiральнiцкая работа. Вывучэнне быту i культуры беларусаСЮ набыло больш мэтанакiраваны характар. Яно праходзiла пад кiраСЮнiцтвам навуковых устаноСЮ i самадзейных краязнаСЮчых арганiзацый. Побач з вядомымi беларускiмi даследчыкамi Е.Р.Раманавым, Я.Ф.Карскiм, М.Я.НiкiфароСЮскiм, М.В.ДоСЮнар-Запольскiм, М.А.Янчуком, У.М.Дабравольскiм i iнш., дзейнасць якiх разгарнулася яшчэ СЮ XIX ст., з'яСЮляюцца маладыя вучоныя i краязнаСЮцы: А.КСержпутоСЮскi, РЖ.А.СербаСЮ i iнш., якiя СЮнеслi значны СЮклад у далейшае этналагiчнае вывучэнне Беларусi.

Этналагiчным вывучэннем Беларусi СЮ XIXтАФXX стст. займалiся рускiя, польскiя i беларускiя даследчыкi, а таксама расiйскiя i польскiя навуковыя i лiтаратурныя таварыствы. У 1957 г. на Беларусi быСЮ створаны РЖнстытут мастацтвазнаСЮства, этнаграфii i фальклору АН БССР, што з'явiлася значным крокам у развiццi этналогii як навукi.

Выхаванню нацыянальнай самасвядомасцi насельнiцтва садзейнiчаюць i некаторыя друкаваныя выданнi: энцыклапедыя ВлЭтнаграфiя БеларусiВ», ВлЭтнография БелоруссииВ» М.Ф. Пiлiпенкi, шматтомнiк ВлБеларусыВ», ВлМова i этнiчная самасвядомасцьВ» Т.М. Мiкулiч, ВлПадарожжа па Палессi i Беларускаму краюВ» П.М. ШпiлеСЮскага i iнш.

Глава 1. ЭтнамоСЮная самасвядомасць беларусаСЮ i развiцце беларускай мовы

1.1 Этапы развiцця беларускай мовы

На сучасным этапе СЮ Беларусi iснуюць дзве дзяржаСЮныя мовы: беларуская i руская. Сучасная беларуская мова характарызуецца iснаваннем 3-х яе разнавiднасцяСЮ: лiтаратурнай мовы, дыялектнай мовы i змешанай мовы на беларускай аснове. Лiтаратурная беларуская мова падзяляецца на дзве разнавiднасцi: на так званую ВлтарашкевiцуВ» i ВлнаркамаСЮкуВ». Калi параСЮноСЮваць сферы СЮжытку сучаснай беларускай мовы са сферамi СЮжытку рускай мовы то нават на першы погляд заСЮважаецца адсутнасць моСЮнай гарманiчнасцi СЮ гэтым аспекце.

На дасягненне такой мэты скiраваная Усеагульная дэкларацыя лiнгвiстычных правоСЮ, прынятая СЮ Барселоне СЮ 1996 г. У дакуменце адзначаецца, што Дэкларацыя неабходная Влдзеля выпраСЮлення моСЮных пераносаСЮ, забеспячэння павагi да СЮсiх моваСЮ i iх поСЮнага росквiту, а таксама дзеля СЮсталявання прынцыпаСЮ справядлiвага i бесстаронняга мiру памiж мовамi СЮсёй планетыВ»[1]
.

Можна вылучыць шэраг прычынаСЮ звужэння сферы СЮжытку беларускай, мовы, i адной з iх з'яСЮляецца нераСЮнамернае развiццё беларускай мовы на розных этапах свайго iснавання. На думку навукоСЮца Л Дзiцевiча можна выдзелiць восем перыядаСЮ у знешняй гiсторыi беларускай мовы, на працягу якiх мова зведала СЮзлёт i заняпад, што не паспрыяла распаСЮсюджванню яе СЮ розных сферах.

1-ы перыяд - XIII - XIV стст. Нараджэнне i развiццё старабеларускай (рускай) мовы.

2-гi перыяд - XV - першая палова XVII стст. ВлЗалаты векВ» мовы. Статусы: дзяржаСЮная, мiжнацыянальная, мiжнародная мова.

3-цi перыяд - другая палова XVII ст. - канец XVIII ст. Заняпад, паланiзацыя мовы. Статус: нацыянальная мова.

4-ы перыяд - канец XVIII ст. - пачатак XX ст. Заняпад, русiфiкацыя. Нараджэнне новай лiтаратурнай мовы. Статус: дыялект рускай мовы.

5-ы перыяд - пачатак XX ст. - 20-я гады XX ст. Адраджэнне мовы, беларусiзацьш. Статус: дзяржаСЮная мова.

6-ы - 30 - 80-ыя гады. Заняпад, русiфiкацыя. Статус: нацыянальная мова.

7-ы - 1990 - 1995 гг. Адраджэнне мовы, беларусiзацыя. Статус: дзяржаСЮная мова.

8-ы - 1995 г. - па ц. ч. Прыпыненне беларусiзацыi. Статус: адна з дзяржаСЮных моСЮ[2]
.

Пры разглядзе гiстарычнага фактару СЮплыву на развiццё мовы можна СЮбачыць, Што за апошнiя 200 гадоСЮ беларуская мова мела статус дзяржаСЮнай толькi на працягу прыкладна 20 гадоСЮ. а СЮ XIX стагоддзi адзначаецца поСЮнае знiкненне лiтаратурнай старабеларускай мовы, якая была дзяржаСЮнай у Вялiкiм княстве ЛiтоСЮскiм. Дзякуючы таму, што гутарковая беларуская мова не здавала сваiх пазiцый у сельскай мясцовасцi, удалося адрадзiць новую лiтаратурую мову на аснове народнай.

1.2 Гiсторыя развiцця беларускай мовы

Беларуская пiсьмовая мова пачала фармiравацца СЮ XII ст. на аснове пiсьмовай мовы СЮсходнеславянскiх плямён. 3 прыняццем хрысцiянства такой пiсьмовай мовай стала стараславянская тАФ старажытная паСЮднёваславянская мова, якая iстотна адрознiвалася ад жывой гутарковай мовы СЮсходнеславянскiх плямён, але была зразумелай для iх. Па традыцыi гэта мова захоСЮвала свае асаблiвасцi СЮ царкоСЮна-рэлiгiйнай лiтаратуры, але iстотна папаСЮнялася СЮ дзелавой i iншай свецкай пiсьменнасцi, у вынiку чаго СЮ асобных пiсьмовых помнiках можна гаварыць пра старажытна-рускую пiсьмовую мову з элементамi стараславянскай.

Працэс пранiкнення мясцовых элементаСЮ у пiсьмовую мову СЮзмацняСЮся па меры таго, як развiвалася свецкая пiсьменнасць i сфера яе СЮжывання павялiчвалася. У XIV ст. у сувязi з розным гiстарычным лёсам беларускiх, украiнскiх i рускiх зямель, ужо можна з упэСЮненасцю прасачыць асаблiвасцi пiсьмовых помнiкаСЮ на гэтах тэрыторыях, якiя складаюць аснову цяперашнiх беларускай, СЮкраiнскай i рускай моСЮ. Такiм чынам, узнiкненне гэтых трох усходнеславянскiх моСЮ можна СЮпэСЮнена датаваць XIV ст.

Беларускiя землi апынулiся СЮ складзе Вялiкага княства ЛiтоСЮскага i мелi вялiкi эканамiчны i палiтычны СЮплыСЮ, а беларуская мова стала афiцыйнай мовай. У Вялiкiм княстве ЛiтоСЮскiм на беларускай мове выдавалiся законы, вялося справаводства, ажыццяСЮлялася прыватная i афiцыйная перапiска, бо феадальная знаць карысталася ёю i у штодзённым жыццi. Гэты перыяд выключна багаты на пiсьмовыя помнiкi, якiя сведчаць, што пiсьмовая беларуская мова СЮ такой ступенi СЮвабрала СЮ сябе столькi элементаСЮ жывой народнай мовы, што стала самастойнай развiтой усходнеславянскай мовай, здольнай абслугоСЮваць i на самай справе абслугоСЮвала СЮсе сферы грамадскага i культурнага жыцця[3]
.

Беларуская мова стала першай з усходнеславянскiх, на якой з'явiлiся першыя друкаваныя кнiгi дзякуючы асветнiцкай дзейнасцi Францыска Скарыны, якi надрукаваСЮ сваю першую кнiгу амаль на паСЮстагоддзя раней, чым рускi асветнiк РЖван ФёдараСЮ. Дастойнымi паслядоСЮнiкамi Ф.Скарыны сталi Сымон Будны i Васiль Цяпiнскi. Некалькi сярэдневяковых стагоддзяСЮ працягваСЮся перыяд нармальнага развiцця нашай мовы. Але з аб'яднаннем Вялiкага княства ЛiтоСЮскага з польскай дзяржавай умовы яе iснавання пачалi хутка мяняцца, а СЮ 1696 г. намаганнямi польскай шляхты па рашэнню сейма яна была забаронена як афiцыйная мова дзяржавы, што абумовiла хуткае яе выцясненне з ужытку. Яна працягвала iснаваць толькi СЮ асяроддзi простага народа, бо феадальная знаць усё шырэй пераходзiла на польскую мову, пераймаючы звычаi i культурныя традыдыi пануючых колаСЮ Рэчы Паспалiтай[4]
.

Пасля далучэння беларускiх земляСЮ да Расii СЮ другой палове XVIII ст. польская мова шляхты пачала выцясняцца рускай мовай. Працэс русiфiкацыi СЮзмацнiСЮся СЮ XIX ст. асаблiва пасля паСЮстання Кастуся КалiноСЮскага, калi царскi СЮрад практычна СЮсю мясцовую адмiнiстрацыю замянiСЮ на рускую, а СЮ 1867г. забаранiСЮ ужыванне беларускай мовы.

ПоСЮная лiквiдацыя вышэйшых навучальных устаноСЮ; стварэнне рускiх бiблiятэк з пэСЮным наборам рускай лiтаратуры, лiквiдацыя унiяцкай царквы (1839 г.), перасяленне СЮ Беларусь рускiх дваран i казённых сялян, дыслакацыя на Беларусi рускiх вайскоСЮцаСЮ (да 200 тыс.), наплыСЮ расiйскага капiталу - то гэтыя СЮсе сферы давялi беларусаСЮ да знiшчальнай асiмiляцыi: у пачатку XIX ст. у Беларусi налiчвалася 62,4 % беларусаСЮ, у 1859 г. - 55 %, у 1917 г. - 44,8 %. Руская мова пачала хутка распаСЮсюджвацца ва СЮсiх сферах грамадскага жыцця: адмiнiстрацыйна-палiтычнай, сацыяльна-эканамiчнай, кулыурна-асветнiцкай i рэлiгiйна-культава i бытавой[5]
.

Праваднiкамi русiфiкацыi былi таксама царква i школа. Яе паспяховаму ажыццяСЮленню спрыяла блiзкасць народнай беларускай мовы да рускай, бо яны i СЮ гэты час, як i зараз, заставалiся СЮзаемазразумелымi без перакладу.

Гэта блiзкасць i СЮзаемная зразумеласць, а таксама адсутнасць пiсьмовай формы дазвалялi рускiм вучоным разглядаць беларускую мову як заходнi дыялект рускай, што цалкам супадала з вялiкадзяржаСЮнай палiтыкай царскага СЮрада i тармазiла рост нацыянальнай самасвядомасцi беларусаСЮ. Зрэдку такi погляд можна сустрэць i СЮ цяперашнiм перыядычным друку, але для болыыасцi як беларусаСЮ, так i небеларусаСЮ самастойнасць беларускай мовы не выклiкае сумнення. Да такой жа думкi яшчэ СЮ XIX ст. прыйшлi тыя з польскiх i рускiх вучоных, якiя жылi на Беларусi. Яны добра усведамлялi, што беларускi народ, нягледзячы на неспрыяльныя СЮмовы, захаваСЮ сваю этнiчную i культурную самабытнасць, мае багатую вусную творчасць, вывучэнню якой многiя з iх прысвяцiлi сваё жыццё. Гэта быСЮ штуршок для мясцовай iнтэлiгенцыi ствараць лiтаратурныя творы на мясцовай мове. Пачынальнiкi новай беларускай лiтаратуры тАФ аСЮтары парадыйна-сатырычных паэм "Тарас на Парнасе" i "Энеiда навыварат", Я.Чачот, А.Рыпiнскi, А. БаршчэСЮскi, В, Дунiн-Марцiнкевiч, К.КалiноСЮскi, Ф. Багушевiч i iнш[6]
. Мова пачынальнiкаСЮ новай беларускай лiтаратуры СЮ сваёй аснове абапiралася на жывыя беларускiя гаворкi, i на першым часе кожны з аСЮтараСЮ пiсаСЮ так, як гаварылi СЮ яго мясцовасцi. Пры гэтым тыя з iх, хто вучыСЮся па-польску, выкарыстоСЮвалi польскi алфавiт, а атрымаСЮшыя рускамоСЮную адукацыю, ужывалi рускi алфавiт. Два гэтыя алфавiты працягвалi СЮжывацца аж да СЮтварэння БССР, хоць пытанне, якой графiкi прытрымлiвацца, шырока дыскутавалася СЮжо на пачатку XX ст. i большасць схiлялася да кiрылiцы, якая была болын зручная i больш вядомая большасцi насельнiцтва, бо выкладанне СЮ школах вялося на рускай мове[7]
.

Пасля рэвалюцыi 1905г. царскi СЮрад вымушаны быСЮ пайсцi на значныя СЮступкi i СЮ нацыянальным пытаннi, што дало магчымасць з'яСЮлення легальных выданняСЮ на беларускай мове. Выключна важную ролю СЮ фармiраваннi новай беларускай лiтаратурнай мовы адыграла газета "Наша нiва", якая пачала выдавацца СЮ 1906 г. Вакол яе згрупавалася прагрэсiСЮна настроеная беларуская нацыянальная iнтэлiгенцыя, якая разумела, што мова друкаванага органа павiнна быць зразумелай для СЮсяго народа, а для гэтага трэба iмкнуцца выпрацаваць адзiнства граматычных, лексiчных i правапiсных норм. I такiя нормы паступова выпрацоСЮвалiся на старонках газеты.

Выключна важную ролю СЮ фармiраваннi новай лiтаратурнай мовы СЮ гэты перыяд мела творчасць Янкi Купалы, Якуба Коласа, Цiшкi Гартнага, Максiма Багдановiча i многiх iншых пiсьмен-нiкаСЮ, якiя падрыхтавалi глебу для СЮздыму лiтаратурнай творчасцi СЮ рэспублiцы СЮ савецкi перыяд. Вопыт, накоплены СЮ друку, быСЮ абагульнены СЮ "Беларускай граматыцы для школ" Б. Тарашкевiча, якi распрацаваСЮ стройную сiстэму фанетычных, марфалагiчных, сiнтаксiчных, правапiсных норм беларускай мовы, што надало iiц стабiльнасць i зрабiла самую мову агульнанацыянальнай.

3 утварэннем Беларускай ССР важнейшай задачай стала лiквiдацыя непiсьменнасцi, развiццё адукацыi i культуры народа. БезумоСЮна, выканаць яе паспяхова i СЮ кароткi тэрмiн можна было толькi на роднай мове. Вось чаму, улiчваючы нацыянальны склад насельнiцтва i СЮ поСЮнай згодзе з ленiнскай нацыянальнай палiтыкай, ужо СЮ Манiфесце аб абвяшчэннi БССР дзяржаСЮнымi мовамi на тэрыторыi рэспублiкi былi абвешчаны побач з беларускай мовай яСЮрэйская, польская i руская. Паколькi беларуская мова з'яСЮлялася мовай болынасцi насельнiцтва, ёй аддавалася перавага перад iн-шымi СЮ зносiнах памiж дзяржаСЮнымi, прафесiйнымi i грамадскiмi СЮстановамi i арганiзацыямi. Усё гэта значна пашырала сферу яе СЮжывання.

Дваццатыя гады былi гадамi iнтэнсiСЮнага моСЮнага будаСЮнiцтва. Спачатку тэрмiналагiчная камiсiя, а затым i спецыяльная навукова-даследчая СЮстанова тАФ РЖнстытут беларускай культуры разгарнулi актыСЮную дзейнасць па стварэнню тэрмiналогii для патрэб школы i ВНУ, а пазней i для асобных галiн вытворчасцi, што развiвалiся СЮ рэспублiцы. АктыСЮна распрацоСЮвалiся пытаннi СЮдасканалення правапiсу, фармiравання лексiчнага складу лiтаратурнай мовы.

У 1924г. урад прыняСЮ рад канкрэтных мер па рэалiзацыi нацыянальнай палiтыкi СЮ рэспублiцы, важнейшым пытаннем якой было СЮмацаванне пазiцый i пашырэнне СЮжывання беларускай мовы. У пастанове ЦВК БССР ад 15 лiпеня 1924г. "Аб практычных мерапрыемствах па правядзенню нацыянальнай палiтыкi" былi намечаны канкрэтныя меры i тэрмiны iх рэалiзацыi па выкарыстаннi беларускай мовы ва СЮсiх сферах грамадскага i культурнага жыцця. У прыватнасцi, у гэтай пастанове гаварылася: "Для кожнага супрацоСЮнiка савецкiх, прафесiйных i грамадскiх арганiзадый i СЮстаноСЮ абавязковае веданне беларускай i рускай моСЮ, а для некаторай колькасцi супрацоСЮнiкаСЮ неабходна дадаткова веданне яСЮрэйскай або польскай мовы"[8]
.

Згодна з гэтай пастановай, усе наркаматы БССР пераводзiлi сваё справаводства на беларускую мову не пазней чым праз тры гады. Спецыяльныя меры прадугледжвалiся па беларусiзацыi народнай асветы, выхавання, прафесiянальна-тэхнiчнай адукацыi, палiтыка-асветнiцкай работы i выдавецкай дзейнасцi. У пастанове адначасова адзначалася, што вывучэнне рускай мовы побач з беларус кай як прадмета навучання тАФ абавязковае для СЮсяго насельнiцтва. Усе гэтыя мерапрыемствы паспяхова ажыццяСЮлялiся на СЮсёй тэрыторыi рэспублiкi, дзякуючы чаму беларуская мова стала сапраСЮды раСЮнапраСЮнай у вялiкай сям'i моСЮ савецкiх народаСЮ. Але гэты працэс быСЮ парушаны сталiнскiмi рэпрэсiямi, звязанымi з барацьбой з так званай нацдэмаСЮшчынай, якая ахапiла рэспублiку з 1930 г.

3 другой паловы 30-х гадоСЮ пасля прыняцця новай Канстытуцыi СССР намецiлася рэзкае адступленне ад папярэдняй нацыянальнай палiтыкi. Усе практычныя дзеяннi партыйных i савецкiх орга-наСЮ скiроСЮвалiся на СЮмацаванне пазiцый рускай мовы як агульнасаюзнай. Паступова, але няСЮхiльна знiжалася роля нацыянальных моСЮ у грамадскiм жыццi.

Асаблiва спрыяльнае становiшча складвалася для правядзення такой аднамоСЮнай палiтыкi СЮ Беларусi i на Украiне, што абумоСЮлена блiзкасцю беларускай i СЮкраiнскай моСЮ да рускай. Яе iнтэнсiСЮнае правядзенне пачалося адначасова са сталiнскiмi рэпрэсiямi. Менавiта СЮ гэтых рэспублiках найбольш пацярпела нацыянальная iнтэлiгенцыя, якая значна павялiчылася колькасна СЮ 20-я гады.

Хутка з'явiлася i тэарэтычнае абгрунтаванне аднамоСЮнай палiтыкi тАФ працы Сталiна па мовазнаСЮству, якiя прадказвалi непазбежнасць зблiжэння i злiцця моСЮ спачатку СЮ занальныя, а затым i СЮ сусветным маштабе. На жаль, у паслясталiнскi перыяд, асаблiва з 60-х гадоСЮ, гэта палiтыка пачала асаблiва СЮзмоцнена рэалiзоСЮвацца, бо было аб'яСЮлена, што СЮ краiне к 1980г. будзе пабудаваны камунiзм, пры якiм павiнна адбыцца поСЮнае злiццё нацый, а значыць, i пераадрлена разнамоСЮе СЮ краiне.

У Беларусi, напрыклад, менавiта СЮ гэты перыяд пачалося скарачэнне школ з беларускай мовай навучання, а СЮ школах з рускай мовай навучання СЮсё болыпая колькасць вучняСЮ па розных падставах, а часам i без iх вызвалялася ад беларускай мовы як прадмета вывучэння.

Са сталiнскiмi рэпрэсiямi некаторая частка творчай iнтэлiгенцыi звязвае i рэформу беларускага правапiсу 1933г., хоць гэта фактычна не пацвярджаецца гiсторыяй пытання, бо яно было пастаСЮлена на парадак дня яшчэ СЮ сярэдзiне 20-х гадоСЮ у сувязi з тым, што той правапiс, якi быСЮ прадстаСЮлены СЮ "Беларускай граматыцы для школ" Б. Тарашкевiча, быСЮ не толькi няпоСЮным, але i меСЮ правiлы, супярэчлiвыя i цяжкiя для засваення. Праведзены аналiз правiлаСЮ 1933 г. паказаСЮ, што яны грунтавалiся на СЮнутраных законах мовьi, хоць аб'ектыСЮна i прывялi да пэСЮнага зблiжэння з рускiм правапiсам у сувязi з абмежаваннем так званага фанетычнага прынцьшу на карысць марфалагiчнага. Удакладненнi 1957 г. рабiлiся СЮжо свядома такiм чынам, каб не было разыходжанняСЮ у тым, што не закранае спецыфiкi мовы (перанос, вялiкая лiтара, злiтнае, раздзельнае напiсанне, напiсанне праз злучок i г.д.). Лагiчнасць такога падыходу аспрэчваць не прыходзiцца, калi СЮлiчваць двухмоСЮную сiтуацыю[9]
.

Такiм чынам, пiсьмовая форма беларускай мовы мае багатую традыцыю, дастаткова распрацавана, мае адпаведныя падручнiкi, дапаможнiкi i даведнiкi, якiя могуць забяспечыць яе паСЮнакроСЮнае функцыянаванне СЮ грамадстве.

Улiчваючы СЮсё гэта, у 1990 г. i быСЮ прыняты "Закон Рэспублiкi Беларусь аб мовах у Рэспублiцы Беларусь". РаспрацоСЮшчыкi яго СЮлiчвалi вопыт дзяржаСЮных дакументаСЮ 20-х гадоСЮ, прынятыя адпаведныя законы СЮ iншых рэспублiках i сусветнай практыцы. Ен гарантуе права СЮ моСЮнай сферы СЮсiм грамадзянам карыстацца сваёй роднай мовай. Адначасова закон абвяшчае беларускую мову дзяржаСЮнай. Належнае месца адведзена СЮ iм рускай мове як мове мiжнацыянальных зносiн.

1.3 Аналiз перапiсаСЮ насельнiцтва Беларусi

Аб спецыфiцы распаСЮсюджання i дынамiцы нацыянальнай самасвядомасцi жыхароСЮ Беларусi СЮ канцы XIX ст. i СЮ савецкi перыяд могуць даць некаторае СЮяСЮленне матэрыялы розных перапiсаСЮ насельнiцтва. Так, згодна з данымi першага СЮсерасiйскага перапiсу 1897 г, колькасць беларусаСЮ (у сучасных межах Рэспублiкi Беларусь) па прыкмеце роднай беларускай мовы складала каля 4,8 млн чал., або 74% усяго насельнiцтва. Пры гэтым 13,6% беларусаСЮ (прыкладна 650 тыс.) былi пiсьменнымi i свядома СЮказалi роднай мовай беларускую. 43% саслоСЮя дваран прызналi сябе беларусамi, акрамя таго, 60% настаСЮнiкаСЮ, 40% чыноСЮнiкаСЮ лiчылi беларускую мову роднай. У пачатку ХХ ст., калi значна СЮзмацнiлася нацыянальна-вызваленчая барацьба, калi падчас рэвалюцыi 1905-1907 гг. былi адменены ранейшыя абмежаваннi на беларускi друк, мову, сярод розных сацыяльна-саслоСЮных катэгорый насельнiцтва СЮзмацнiлася разуменне сваёй нацыянальнай прыналежнасцi. Немалую ролю СЮ пашырэннi нацыянальнай самасвядомасцi адукаваных. пiсьменных беларусаСЮ адыгралi тады газеты "Наша доля", "Наша нiва", выдавецтвы "Загляне сонца i СЮ наша аконца", "Нашахата", "Беларус" i iнш. БезумоСЮна, дапамагалi СЮ гэтым i патрыятычныя творы Я.Купалы, М.Багдановiча, Я.Коласа, а таксама навукова-асветная дзейнасць многiх этнографаСЮ, фалькларыстаСЮ, лiтаратуразнаСЮцаСЮ[10]
.

Паволi моцны СЮздым агульнаэтнiчнай кансалiдацыi i нацыянальнай самасвядомасцi беларусаСЮ адбыСЮся i СЮ 20-ыя гг. XX ст., падчас правядзення СЮ рэспублiцы афiцыйнай дзяржаСЮнай палiтыкi беларусiзацыi. Тады, ва СЮмовах даволi хуткага развiцця беларускай культуры, пашырэння сферы СЮжывання беларускай мовы, прыкметна павысiСЮся СЮзровень нацыянальнай самасвядомасцi, бо многiя беларусы, якiя СЮ мiнулым лiчылi сваю родную мову, культуру "мужыцкiмi", "халопскiмi", "нiжэйшымi" (у параСЮнаннi з "вялiкай" рускай мовай), паступова пераадольвалi гэтыя негатыСЮныя аСЮтастэрэатыпы, усведамлялi сваё сапраСЮднае паходжанне, свае "бацькоСЮскiя каранi". Згодна з перапiсам насельнiцтва 1926 г., беларусы складалi СЮжо 80,62% ад колькасцi СЮсяго насельнiцтва БССР, прычым абсалютная iх большасць лiчыла сваёй роднай менавiта "матчыну" беларускую мову (асаблiва мясцовае сялянства). Як сведчаць архiСЮныя крынiцы, у 20-ых гг. беларусы-католiкi iншы раз лiчылi сябе палякамi (хаця такiх выпадкаСЮ у цэлым было няшмат, толькi натой падставе, што трымаюцца каталiцкай веры, але пры гэтым яны звычайна польскай мовай не валодалi, карысталiся СЮ паСЮсядзённым жыццi беларускай[11]
.

Удалейшым пачалi набiраць моц асiмiлятарскiя тэндэнцыi, i падуплывам палiтыкi "контрбеларусiзацыi" 30-ых гг. i дэнацыяналiзацыi СЮ наступныя дзесяцiгоддзi {ажно да канца 80-ых гг.) частка свядомых беларусаСЮ страцiла пачуццё свайго СЮласнага паходжання, родную мову i СЮспрыняла свядомасць i мову iншага народа тАФ рускага. Сведчаннем можа служыць тое, што СЮ пасляваенны перыяд адбывалася i змяншэнне колькасцi тых беларусаСЮ, якiя лiчылi роднай беларускую мову. Напрыклад, доля беларусаСЮ, якiя прызналi роднай рускую мову, усяго за дзесяць гадоСЮ (з 1970 па 1979 г.) узрасла на 6 %. Увогуле, доля беларусаСЮ у складзе СЮсяго насельнiцтва Беларусi на працягу 60-80-ых гг. XX ст. некалькi паменшылася: калi СЮ адпаведнасцi з перапiсам 1959 г. беларусаСЮ у рэспублiцы налiчваСЮся 81,1% (дарэчы, гэта самы высокi паказчык за СЮсе гады савецкай улады), то СЮ далейшым гэта лiчба зменшылася да 81% у 1970, 79,4% у 1979 г. i нарэшце да 77,4% (па даных перапiсу1989г.)[12]
.

Удзельная вага беларусаСЮ, якiя прызналi роднай беларускую мову, з 1970 па 1989 г. зменшылася на 10%. Гэта сведчыць аб тым, што за мiнулыя дзесяцiгоддзi сярод беларусаСЮ узмацнiлiся працэсы моСЮнай асiмiляцыi, некаторага "рэгрэсу" нацыянальнай самасвядомасцi; на беларускай мове размаСЮляла менш за трэцюю частку карэннага насельнiцтва, ды i то гэта былi СЮ асноСЮным сельскiя жыхары старэй за 35-40 гадоСЮ. Значная частка беларусаСЮ, якая iмкнулася перайсцi на "культурную" рускую мову, у вынiку размаСЮляла на нейкай змешанай руска-беларускай паСЮмове ("трасянцы"), не ведаючы дасканала нi рускай, нi беларускай моСЮ. У 70-80-ыя гг. у БССР не засталося практычна нi адной беларускамоСЮнай школы СЮ гарадах. Тыражы рускамоСЮнай прэсы СЮ 80-ыя гг. прыкладна СЮ 10 разоСЮ перавышалi адпаведныя лiчбы для беларускiх выданняСЮ[13]
.

Адраджэнне 1990 - 1995 гадоСЮ пашырыла адукацыйную сферу СЮжытку беларускай мовы, аднак ужо СЮ 1995 годзе пасля рэферэндуму колькасць беларускамоСЮных школ iмклiва скарачаецца, а першая беларускамоСЮная ВНУ так i не адкрылася. У вераснi 1994 г., якi лiчыцца ВлпiкамВ» беларусiзацыi, у Менску было 58 % першакласнiкаСЮ, што вучьшiся па-беларуску, у вераснi 1996 г. - 32 %, 1997 г. - 17 %, 1999 г. - 4,3 %. Толькi СЮ вераснi 2000 г. гэты ВлабвалВ» спынiСЮся - 4,3 % першакласнiкаСЮ у Менску селi за парты. Такая статыстыка ёсць прамы паказчык вынiковасцi дзяржаСЮнага рэгулявання моСЮнымi працэсамi СЮ адукацыi[14]
.

Так, паСЮсюль, асаблiва СЮ гарадах, i СЮ вiзуальным афармленнi, i СЮ зносiнах, i СЮ СМРЖ, i СЮ адукацыi, i СЮ друку пануе руская мова. Асаблiва заСЮважныя гэтыя перакосы пры аналiзе статыстычных дадзеных апошняга 1999 г. перапiсу насельнiцтва. Так, у краiне жывуць больш за 8 мiльёнаСЮ беларусаСЮ, якiх можна назваць тытульнай нацыяй, 73,7 грамадзян Беларусi i 85,2 % беларусаСЮ назвалi роднай мовай беларускую, 36,7 % жыхароСЮ краiны i 41,4 % беларусаСЮ штодня дома размаСЮляюць па-беларуску, больш за 20 % беларусаСЮ не валодаюць рускай мовай[15]
.

2.1. Закон аб мовах у Рэспублiцы Беларусь

Закон аб мовах у Рэпублiцы Беларусь быý прыняты 26 студзеня 1990 г., ён быý зарэгiстраваны ý Нацыянальным рыестры прававых актаý Рэспублiцы Беларусь 15 сакавiка 2001 г. пад нумаром 2/268. Галоýная мэта рэгулявання адносiн у развiццi i ýжывання беларускага, рускага i iншых языкоý, якiмi карыстаецца насельнiцтва рэспублiкi ý дзяржаýнай, сацыяльна-эканамiчнай i культурным жiццi, ахраны канстытуцыйных праý грамадзян гэтай сферы, выхавання паважлiвых адносiн да нацыянальнага ýсведамлення чалавека, яго культуры i языку, далейшага ýмацавання дружбы i ýзаемадзеяння народаý.

Ён складаецца з 6 главаý, якiя ýключаюць у сябе 34 артыкулы. Глава I тАЬАгульныя палажэннiтАЭ уключае ý сябе артыкулы аб мэтах заканадаýства аб мовах у Рэспублiцы Беларусь, аб дзяржаýных мовах i iншых мовах у Рэспублiцы, дзе гаворыцца, што ý адпаведнасцi з Канстытуцыяй Рэспублiкi Беларусь дзяржаýнымi языкамi Республiкi Беларусь зтАЩяýляюцца беларуская i руская мовы, што Рэспублiка Беларусь забяспечвае ýсеагульнае развiцце i функцыянаванне беларусскай i русскай моý ва ýсiх сферах грамадзянскага жыцця. У артыкуле 3 гаворыцца аб правах грамадзян карыстання iх мовай[16]
. Iм гарантуецца таксама права звяртацца ý дзяржаýныя органы, органы мясцовага ýпраýлення, на прадпрыемствы i iншыя ýстановы на беларускiм, русскiм або iншым для бакоý мове. Гаворыцца аб абавязках кiраýнiкоý, iншых працоýнiкаý дзяржаýных i мясцовых органаý, абтАЩяднанняý валодаць беларускай мовай[17]
. Аб гарантыi праý грамадзян пры разгляданнi падаваемых iмi дакументаý у дзяржаýныя органы, органы мясцовага кiравання i самакiравання, на прадпрыемствы, арганiзацыi i грамадзянскiя абтАЩяднаннi. Згодна гэтаму яны павiнны прымаць i разглядаць дакументы, на беларускай i рускай мовах. Гаворыцца, што адказ суправаджаецца адказнасцю згодна з дзеючым заканадаýствам[18]
. У артыкуле 6 ВлАхова моуВ» азначана, што ýсякiя абмежаваннi праý асобы па моýным адзнакам немагчымы i гэта караецца ýстаноýленай законам адказнасцю[19]
.

Глава 2 прысвечана мове дзяржаýных органаý, органаý мясцовага кiравання i самакiравання, прадпрыемстваý, арганiзацый i грамадзянскiх абтАЩяднанняý. Згодна ей мова актаý дзяржаýных органаý i органаý мясцовага кiравання i самакiравання беларуская i руская. Пры неабходнасцi i на нацыянальнай мове большасцi насельнiцтва той цi iншай мясцовасцi[20]
. Мова справаводства i дакументацыi, тэксты на штампах, пячатках, афiцыйных бланках дзяржаýных органау i органаý мясцовага кiравання i самакiравання, тэхнiчнай i праектнай дакументацыi выконваюцца на беларускай i рускай мовах, а з улiкам назначэння апошнiх тАУ на iншый мове[21]
. Афiцыйныя дакументы, якiя сцвярджаюць статус грамадзянiна - паспарт, працоýная кнiжка, дакументы аб адукацыi i iншыя выконваюцца на беларускай i рускай мовах[22]
. Працоýнымi мовамi зтАЩездаý, сесiй, канферэнцый, пленумаý, засяданняý, iншых сходаý зтАЩяýляюцца беларуская цi (або) руская мовы. Мовай мiжнародных сходаý i форумаý, якiя адбываюцца на тэррыторыi Рэспублiкi Беларусь, зтАЩяýляецца мова, зацверджаная удзельнiкамi сходу або форума. На рэспублiканскiх i мiжнародных сходах удзельнiкам забяспечваецца перакладчык[23]
. Мова дакументаý па выбарам дэпутатаý i iншых асоб, якiя выбiраюцца на дзяржаýныя пасады народам, таксама бюлеценi беларускiя цi рускiя . Гэта датычыцца i сферы абслугоýвання[24]
.

Артыкулы 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20 прысвечаны судапраiзводству, вядзенню спраý аб адмiнiстратыýных праванарушэннях, натарыяльнаму справаводству, пракурорскаму назiранню, юрыдычнай дапамозе, мiжнароднай дапамозе, Узброеным Сiлам i iншым ваенным фармаванням Рэспублiки Беларусь. У iх гаворыцца, штоýсе дакументы, прынятыя адпаведнымi ýстановамi складаюцца на беларускай цi рускай мовах. Пры няведаннi адпаведных моý асобамi, удзельнiчаючымi ý разгляданнi дакументаý цi пасяджэннях вышэй адзначаных устаноý, iм дазваляецца перавод на язык, якiм яны валодаюць, цi карыстацца пераводчыкам, цi абмяркоýваецца сумесна пытанне аб мове на якой павiнна весцiся размова (гэта тычыцца артыкула 19)[25]
.

У главе 3 ВлМова адукацыi, навукi i культурыВ» гаворыцца аб усеагульным праве грамадзян Рэспублiкi Беларусь на выхаванне i атрыманне адукацыi на нацыянальнай мове. Што гэта права маю

Вместе с этим смотрят:

A history of the english language

AIDS

Airplanes and security

American Riddles

An Evergreen topic in British classical literature, childrenтАЩs poems and everyday speech: patterns of climate in the British isles