Марфалагiчныя асаблiвасцi беларускай мовы

Марфалагiчныя асаблiвасцi беларускай мовы

ЗМЕСТ

1 НазоСЮнiк i яго лексiка-граматычныя разрады

2 Прыметнiк

3 Лiчэбнiк

4 Займеннiк

5 ДзеяслоСЮ

6 Дзеепрыметнiк

7 IнфiнiтыСЮ i дзеепрыслоСЮе

8 ПрыслоСЮе

9 Службовыя часцiны мовы

10 Часцiцы i мадальныя словы

11 Выклiчнiкi i гукапераймальныя словы

СПРЖС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНРЖЦ

1 НазоСЮнiк i яго лексiка-граматычныя разрады

НазоСЮнiк характарызуецца як часцiна мовы са значэннем прадметнасцi, выражанай марфалагiчнымi катэгорыямi роду, лiку, склону. Паняцце прадметнасцi ахiнае не толькi найменнi канкрэтных рэалiй рэчаiснасцi, але i назвы адцягненых рэалiй, якасцяСЮ, дзеянняСЮ, прыкмет, працэсаСЮ, зтАЩяСЮ, уласцiвасцяСЮ i iнш. Катэгарыяльнае значэнне прадметнасцi не можа служыць адэкватным адпаведнiкам канкрэтнай прадметнасцi, што служыць асновай для выдзялення толькi аднаго класа назоСЮнiкаСЮ (канкрэтныя назоСЮнiкi тыпу стол, кнiга, дрэва i да т.п.). Па сутнасцi, значэнне прадметнасцi СЮяСЮляецца лексiчнай катэгорыяй, якая афармляецца пэСЮнымi граматычнымi паказчыкамi, таму назоСЮнiкi правамерна называюць лексiка-граматычным разрадам слоСЮ. Асаблiва вiдавочным лексiка-граматычны характар назоСЮнiкаСЮ праяСЮляецца пры iх класiфiкацыi на СЮжо згаданыя разрады, што традыцыйна вылучаюцца з улiкам i лексiка-семантычных, i марфалагiчных крытэрыяСЮ (адушаСЮлёныя i неадушаСЮлёныя, канкрэтныя i абстрактныя, агульныя i СЮласныя, зборныя, рэчыСЮныя). Межы гэтых разрадаСЮ назоСЮнiкаСЮ перакрыжоСЮваюцца, бо адны i тыя ж словы звычайна СЮключаюцца адначасова СЮ некалькi груп. Напрыклад, адны адушаСЮлёныя назоСЮнiкi могуць быць ахарактарызаваныя i як уласныя, i як абстрактныя (параСЮн.: Алесь, Янiна, Сымон i да т.п.), другiя тАУ як агульныя i як канкрэтныя (параСЮн.: цясляр, дзяСЮчына, мацi i iнш.).

Акрамя лексiка-граматычных разрадаСЮ, назоСЮнiкi натуральна падзяляюцца на разнастайныя тэматычныя групоСЮкi, якiя часцей за СЮсё вылучаюцца СЮ межах памянёных разрадаСЮ (параСЮн.: назвы раслiн, жывёл, прылад працы i iнш. -- сярод канкрэтных назоСЮнiкаСЮ, назвы духоСЮных паняццяСЮ, грамадскiх фармацый, навуковых плыняСЮ i iнш. тАУ сярод абстрактных назоСЮнiкаСЮ i г.д.). Агульныя i СЮласныя назоСЮнiкi падзяляюцца на аснове таго, што першыя абагульняюць назвы аднародных прадметаСЮ у адзiн клас, абазначаюць не асобныя прадметы , а мноства прадметаСЮ або тоесных цалкам (параСЮн.: кропля, сунiца, яйка i да т.п.), або з агульнай дамiнантнай рысай (параСЮн.: дом, стул, хмара i да т.п.); другiя ж абазначаюць асобныя прадметы i рэалii з шэрагу аднатыпных, iндывiдуалiзуюць iх (параСЮн.: Мiнск тАУ сярод мноства гарадоСЮ, Беларусь тАУ сярод мноства краiн, Ганна тАУ сярод мноства iмёнаСЮ i г.д.).

Сярод уласных iмёнаСЮ вылучаюцца iмёны людзей (параСЮн.: Скарына, Купала, КалiноСЮскi i iнш.), тапанiмiчныя i астранамiчныя назвы (параСЮн.: Гродна, Нарач, Сатурн i iнш.), найменнi прадпрыемстваСЮ, арганiзацый выдавецтваСЮ, назвы гатункаСЮ, вырабаСЮ i iнш.(параСЮн.: завод тАЬВiцязьтАЭ, выдавецтва тАЬПолымятАЭ, каманда тАЬДынаматАЭ, тэлевiзар тАЬГарызонттАЭ i да т.п.). У адрозненне ад агульных назоСЮнiкаСЮ уласныя СЮжываюцца, як правiла, у адной форме лiку, часцей у адзiночным, не супрацьпастаСЮляюцца па iм (параСЮн.: Спартак, Брэст , але Баранавiчы i горад/ гарады, дождж / дажджы i iнш.). У множным лiку могуць ужывацца СЮласныя iмёны, якiя адносяцца, напрыклад, да розных людзей (параСЮн.: два Сымоны, сямтАЩя Пратасавых i iнш.).

Ва СЮзаемасувязях агульных i уласных iмёнаСЮ iснуе адваротная залежнасць: агульныя iмёны часцей выкарыстоСЮваюцца СЮ значэннi СЮласных, пэСЮным чынам матывуюць iх (параСЮн.: Колас i колас, Крапiва i крапiва, Танк i танк i iнш.), у той час як уласныя iмёны СЮжываюцца СЮ значэннi агульных значна радзей (параСЮн.: форд, наган, хам i iнш. На пiсьме СЮласныя назвы адрознiваюцца ад агульных тым, што пiшуцца СЮ беларускай мове заСЮсёды з вялiкай лiтары.

Канкрэтныя i абстрактныя назоСЮнiкi размяжоСЮваюцца тым, што СЮ першых граматычная i лексiчная прадметнасць супадае, тады як у другiх адзначаецца толькi граматычная прадметнасць. Але канкрэтныя назоСЮнiкi абазначаюць не толькi СЮспрымальныя нашымi органамi пачуццяСЮ прадметы (параСЮн.: канапа, куст i да т.п.), але i больш ёмiстыя рэалii, калi нашымi органамi пачуццяСЮ фiксуецца толькi iх частка (параСЮн.: рака, снег i да т.п.). Абстрактныя назоСЮнiкi абазначаюць адцягненыя паняццi, пачуццi, якасцi, прыкметы, дзеяннi (параСЮн.: свабода, каханне, дабрыня, блакiт, гарачыня i да т.п.), не спалучаюцца, як правiла, з лiчэбнiкамi i рэдка выкарыстоСЮваюцца СЮ форме множнага лiку. Абстрактныя назоСЮнiкi мужчынскага роду СЮ родным склоне адзiночнага лiку маюць канчаткi тАУу, (-ю), а iх канкрэтныя адпаведнiкi -а, (-я) (параСЮн.: бою, характару i iнш. i пальца, дывана i iнш.).

У некаторых выпадках мяжа памiж канкрэтнымi i абстрактнымi назоСЮнiкамi не зтАЩяСЮляецца выразнай, што прыводзiць да iх неадназначнай граматычнай характарыстыкi. Так слова канiкулы СЮ беларускай мове разглядаецца як канкрэтнае, а СЮ блiзкароднаснай рускай мове тАУ як абстрактнае. Абстрактныя назоСЮнiкi па свайму СЮтварэнню часта зтАЩяСЮляюцца аддзеяслоСЮнымi цi адпрыметнiкавымi (параСЮн.: хваляванне, чырвань i да т.п.). Канкрэтны або абстрактны характар пэСЮных назоСЮнiкаСЮ часам можа вызначацца кантэкстам. Так, у сказах Праз вёску пралягала грунтовая дарога i Ён удала выбраСЮ сваю жыццёвую дарогу слова дарога СЮ першым выпадку мае канкрэтнае значэнне, а СЮ другiм тАУ абстрактнае.

Падзел назоСЮнiкаСЮ на адушаСЮлёныя i неадушаСЮлёныя заснаваны на семантычным крытэрыi, бо адушаСЮлёныя назоСЮнiкi звычайна абазначаюць жывых iстот, а неадушаСЮлёныя тАУ нежывыя прадметы, паняццi, падзеi, прыкметы i iнш., прычым дадзены сэнсавы крытэрый падмацоСЮваецца марфалагiчнымi паказчыкамi: у адушаСЮлёных назоСЮнiкаСЮ форма вiнавальнага склону множнага лiку супадае з родным склонам, а СЮ неадушаСЮлёных тАУ з формай назоСЮнага склону (параСЮн.: бачыць студэнтаСЮ, але бачыць кнiгi i да т.п.). Неабходна аднак заСЮважыць, што зазначаны моСЮны паказчык часам не супадае з прыроднымi характарыстыкамi адпаведных прадметаСЮ, бо адушаСЮлёнымi назоСЮнiкамi могуць абазначацца, напрыклад, нежывыя людзi (параСЮн.: нябожчык, тапелец, мярцвяк i iнш.), або вiртуальныя, мiфiчныя iстоты, дэманы (параСЮн.: чорт, вядзьмак, русалка i iнш,), або шахматныя фiгуры, цацкi, iгральныя карты (параСЮн.: ферзь, лялька, козыр i да т.п.). НеадушаСЮлёнымi ж назоСЮнiкамi называюць раслiны, мiкраарганiзмы (параСЮн.: клён, грыб, чарот, бацыла i да т.п.), якiя з бiялагiчнага пункту гледжання зтАЩяСЮляюцца жывымi. Згодна з граматычным крытэрыем да неадушаСЮлёных назоСЮнiкаСЮ адносяцца абазначэннi сукупнасцей людзей цi iншых жывых iстот (параСЮн.: полк, натоСЮп, статак, касяк, табун i iнш.) . У пэСЮных кантэкстах неадушаСЮлёныя назоСЮнiкi могуць набываць значэнне адушаСЮлёных (параСЮн.: узяць языкоСЮ у сэнсе палонных i да т.п.).

Сярод агульных назоСЮнiкаСЮ асобую групу складаюць зборныя, якiя абазначаюць сукупнасць аднародных прадметаСЮ (адушаСЮлёных i неадушаСЮлёных), што СЮяСЮляюць сабой адно цэлае (параСЮн.: моладзь, машкара, каменне i да т.п.). З граматычнага пункту гледжання зборныя назоСЮнiкi характарызуюцца тым, што большасць з iх не мае карэляцыi па лiку, ужываецца пераважна СЮ форме адзiночнага лiку i не спалучаецца з колькаснымi лiчэбнiкамi. У якасцi фармальнай падмацаванасцi для выдзялення зборных назоСЮнiкаСЮ у асобны лексiка-граматычны разрад выступаюць спецыфiчныя словаСЮтваральныя суфiксы тАУств- (-цтв-), -нiк-, -няк-, -iн-, -ар-, -ур- i iнш. (параСЮн.: птаства, хвойнiк, маладняк, садавiна, агентура, дзетвара i г.д.). Меншую групу зборных назоСЮнiкаСЮ утвараюць словы, што выражаюць iдэю непадзельнасцi цэлага, складзенага з аднародных адзiнак, лексiчна, без спецыяльных суфiксаСЮ (параСЮн.: люд, хлам, друз, посуд i iнш.). Многiя зборныя назоСЮнiкi супрацьпастаСЮляюцца адпаведным асабовым назоСЮнiкам са значэннем адзiнкавасцi (параСЮн.: хвойнiк / хваiна, люд / людзiна i iнш.), але не СЮсе з iх маюць падобную карэляцыю (параСЮн.: хмыз / ? , моладзь / ? i iнш. ).

Лексiка-граматычную групу СЮтвараюць таксама рэчыСЮныя назоСЮнiкi, якiя абазначаюць аднародныя па саставу матэрыялы, што пры дзяленнi на часткi не страчваюць якасцяСЮ цэлага. Падобна зборным назоСЮнiкам рэчыСЮныя не маюць супрацьпастаСЮленых адпаведнiкаСЮ па лiку i выступаюць або толькi СЮ форме адзiночнага лiку (параСЮн.: цэмент, мука, малако i iнш.) , або толькi множнага (параСЮн.: апiлкi, дрожджы, духi i iнш.). У суадносных формах вiно тАУ вiны, масла тАУ маслы i да т.п. супрацьпастаСЮляюцца не столькi лiкавыя, колькi якасныя характарыстыкi згаданых рэчываСЮ. Да зборных назоСЮнiкаСЮ адносяцца найменнi металаСЮ (параСЮн.: жалеза, бронза, латунь i iнш.), хiмiчных элементаСЮ (параСЮн.: амiяк, кiсларод, азот i iнш.), прадуктаСЮ харчавання (параСЮн.: алей, соль, хлеб i iнш.), лякарстваСЮ i медыцынскiх прэпаратаСЮ (параСЮн.: валiдол, ёд, стрэптацыд i iнш.), раслiн (параСЮн.: ажына, чарот, шыпшына i iнш.), прамысловых вырабаСЮ (параСЮн.: абутак, сукно, шоСЮк i iнш.), сельскагаспадарчых культур (параСЮн.: авёс, бульба, капуста i iнш.), вадкасцяСЮ i сыпучых матэрыялаСЮ (параСЮн.: нафта, пясок i iнш.), прыродных зтАЩяСЮ (параСЮн.: град, дождж, снег i iнш.). Некаторыя рэчыСЮныя назоСЮнiкi супрацьпастаСЮляюцца аднакаранёвым назоСЮнiкам са значэннем адзiнкавасцi (параСЮн.: бульба тАУ бульбiна, пясок тАУ пясчынка, салома тАУ саломiнка i iнш.), што словаСЮтваральна зблiжае iх са зборнымi назоСЮнiкамi. Граматычны характар рэчыСЮных назоСЮнiкаСЮ мужчынскага роду выражаецца тым, што СЮ родным склоне яны звычайна маюць канчатак тАУу (-ю), параСЮн.: мёду, пяску, алею i iнш. (але аСЮса, хлеба), што СЮсе рэчыСЮныя назоСЮнiкi выступаюць у форме аднаго лiку (пераважна адзiночнага), што яны не спалучаюцца з колькаснымi лiчэбнiкамi.

Катэгорыя роду

Род служыць адной з найбольш глабальных граматычных катэгорый, якая праяСЮляецца не толькi СЮ iмён (назоСЮнiкаСЮ, прыметнiкаСЮ, парадкавых лiчэбнiкаСЮ, займеннiкаСЮ) , але i СЮ пэСЮных формах дзеяслова (прошлы час адзiночнага лiку, абвесны лад, дзеепрыметнiкi). У пераважнай большасцi назоСЮнiкаСЮ адзiночнага лiку род выражаецца фармальна, з дапамогай пэСЮных канчаткаСЮ, на аснове якiх усе гэтыя назоСЮнiкi размяркоСЮваюцца па трох марфалагiчных разрадах: мужчынскi, жаночы i нiякi род.

У дачыненнi да многiх адушаСЮлёных назоСЮнiкаСЮ катэгорыя роду даволi выразна матывуецца бiялагiчным полам адпаведных асоб, дзякуючы чаму СЮтвараецца натуральнае супрацьпастаСЮленне назоСЮнiкаСЮ мужчынскага i жаночага роду, якiя сумесна супрацьпастаСЮляюцца СЮ сваю чаргу назоСЮнiкам нiякага роду.

Такiм чынам, род служыць для адушаСЮлёных назоСЮнiкаСЮ найперш семантычнай катэгорыяй, што аднак таксама даволi паслядоСЮна афармляецца марфалагiчнымi паказчыкамi i яшчэ больш выразна i дакладна сiнтаксiчнымi сродкамi, праз спалучальнасць назоСЮнiкаСЮ з рознымi азначэннямi. Для неадушаСЮлёных назоСЮнiкаСЮ семантычная матываванасць роду не зтАЩяСЮляецца вiдавочнай, але можа праяСЮляцца пры антрапамарфiзацыi нежывых прадметаСЮ i iстот, што абазначаюцца словамi , род якiх не дыферэнцыруе iх бiялагачны пол (параСЮн.: акула, камар, муха, мыш i iнш.), i можа праяСЮляцца не толькi СЮ паэзii, фальклоры, але i СЮ паСЮсядзённай мове (параСЮн.: Уся вёска выйшла па грыбы, Амаль увесь Мiнск выехаСЮ на бульбу, Усё сяло СЮздыхнула з палёгкай i iнш.). Значыць, матывацыя граматычнага роду бiялагiчным полам уяСЮляецца даволi празрыстай.

З семантычнага пункту гледжання да назоСЮнiкаСЮ мужчынскага i жаночага роду адносяцца адпаведныя назвы асоб мужчынскага i жаночага полу (параСЮн.: дзядзька, хлопчык i iнш. тАУ мужчынскi род, сястра, кабета i iнш. тАУ жаночы род), прычым i такiя назоСЮнiкi (звычайна запазычаныя словы), якiя марфалагiчна не маюць форм свайго выражэння, або нескланяльныя назоСЮнiкi (параСЮн.: кулi тАУ мужчынскi род, лэдзi тАУ жаночы род i iнш.). У тэксце род нескланяльных назоСЮнiкаСЮ паслядоСЮна праяСЮляецца сiнтаксiчна праз форму дапасаванага да iх слова (параСЮн.: прыгожае кiмано, ветлiвая мадам, замежны аташэ i да т.п.).

З марфалагiчнага пункту гледжання да мужчынскага роду адносяцца назоСЮнiкi з нулявым канчаткам у назоСЮным склоне i канчаткамi тАУа (-я), -у (-ю) у родным склоне, а таксама тыя назвы асоб мужчынскага полу, якiя маюць канчатак тАУа, (-я) у назоСЮным склоне (параСЮн.: мужчына, дзядуля i iнш.). Да назоСЮнiкаСЮ жаночага роду належаць словы з канчаткамi тАУа (-я) i нулявым канчаткам у назоСЮным склоне i з канчаткам -ы (-i) у родным склоне (параСЮн.: хата тАУ хаты, восень тАУ восенi, ноч тАУ ночы, зямля тАУ зямлi i да т.п.). Да нiякага роду адносяцца назоСЮнiкi з канчаткамi тАУо (-ё), -а (-я), -е СЮ назоСЮным склоне, назоСЮнiкi на тАУмя, нескланяльныя неадушаСЮлёныя назоСЮнiкi тыпу шасi, метро, рагу, фота i iнш.).

Для сучаснай беларускай мовы характэрнай зтАЩяСЮляецца наяСЮнасць групы назоСЮнiкаСЮ на тАУа (-я) агульнага роду, якiя СЮ залежнасцi ад сваёй накiраванасцi на знешнi адушаСЮлёны прадмет могуць мець i мужчынскi, i жаночы, i нiякi род, што знаходзiць сваё фармальнае падмацаванне толькi сiнтаксiчнымi сродкамi (параСЮн.: малы сiрата, малая сiрата, малое сiрата i да т.п.). Некаторыя назоСЮнiкi марфалагiчна належаць да мужчынскага роду, але могуць суадносiцца з найменнямi асоб i мужчынскага , i жаночага полу, што сiнтаксiчна можа выражацца адпаведнымi канструкцыямi тыпу Прафесар прачытаСЮ лекцыю i Прафесар прачытала лекцыю, а можа i не выражацца, але суадноснасць з полам асобы вынiкае з сiтуацыi або кантэксту.

У абрэвiятурах род назоСЮнiкаСЮ вызначаецца паводле роду апорнага слова :НАН тАУ Нацыянальная акадэмiя навук тАУ жаночы род, ЦУМ тАУ Цэнтральны унiверсальны магазiн тАУ мужчынскi род, СКБ тАУ спецыяльнае канструктарскае бюро тАУ нiякi род. Род тых запазычаных назоСЮнiкаСЮ з нязменнай формай, якiя абазначаюць птушак, жывёл, некаторыя неадушаСЮлёныя прадметы, звязваецца з граматычнымi паказчыкамi родавага наймення (гiперонiма), што СЮключае СЮ сябе адпаведныя вiдавыя назвы (гiпонiмы); параСЮн.: цэцэ тАШ мухатАЩ тАУ жаночы род, цынандалi тАШвiнотАЩ -- нiякi род, сiрока тАШ вецертАЩ -- мужчынскi род i да т. п., або зтАЩяСЮляецца мужчынскiм пры найменнi жывых iстот (параСЮн.: шымпанзе, какаду, понi i iнш.), або нiякiм пры намiнацыi неадушаСЮлёных прадметаСЮ (параСЮн.: меню, метро, купэ i iнш.).

Пры вызначэннi роду нязменных назоСЮнiкаСЮ, якiя абазначаюць геаграфiчныя паняццi i абтАЩекты, служаць назвамi газет, часопiсаСЮ i да т.п., таксама выкарыстоСЮваецца граматычны паказчык роду таго абагульненага (родавага) наймення, што СЮключае СЮ сябе гэтыя назоСЮнiкi (параСЮн.: Батумi тАШгорадтАЩ -- мужчынскi род, Мiсiсiпi тАШракатАЩ жаночы род, Антарыо тАШвозератАЩ -- нiякi род, Юманiтэ тАШгазетатАЩ тАУ жаночы род, Таймс тАШчасопiстАЩ -- мужчыскi род i да т.п.). Род тых абрэвiятур, што скланяюцца, вызначаецца не адпаведнай граматычнай прыкметай стрыжнявога слова (слоСЮ), а фармальным паказчыкам, якi праяСЮляецца гэтай абрэвiятурай (параСЮн.: ВАК Вышэйшая атэстацыйная камiсiя , ВАКам тАУ мужчынскi род i iнш.).

Некаторыя назоСЮнiкi сучаснай беларускай мовы маюць варыянтныя формы роду, г. зн. ужываюцца СЮ мужчынскiм, у жаночым i СЮ нiякiм родах (параСЮн.: зал тАУ зала, салат тАУ салата, клавiш тАУ клавiша, санаторый тАУ санаторыя, шаша тАУ шасэ i iнш.). У залежнасцi ад канкрэтнай суаднесенасцi адушаСЮлёнага назоСЮнiка, ад мастацкiх, экспрэсiСЮных, стылiстычных мэтаСЮ выказвання фактычна кожны назоСЮнiк у пэСЮным кантэксце семантычна можа надзяляцца любым родам для таго, каб больш выразна падкрэслiць тыя цi iншыя якасцi адпаведных рэалiй , матываваных канкрэтным родам.

У дзеясловаСЮ прошлага часу i СЮмоСЮнага ладу катэгорыя роду выражаецца адпаведнымi канчаткамi: мужчынскi род тАУ нулявым канчаткам (параСЮн.: гаварыСЮ, пiсаСЮ бы i да т.п.) ; жаночы род тАУ канчаткам -а (параСЮн.: гаварыла , пiсала б i да т.п.); нiякi род тАУ канчаткамi -а, -о (параСЮн.: сонца грэла, дзiця расло i да т.п.). Граматычнае значэнне роду СЮ прыметнiкаСЮ залежыць ад роду назоСЮнiкаСЮ, да якiх яны дапасуюцца i род якiх яны дублiруюць i марфалагiчна, i сiнтаксiчна. Для назоСЮнiкаСЮ агульнага роду i нязменных назоСЮнiкаСЮ дапасаваны прыметнiк служыць адзiным фармальным сродкам выражэння катэгорыi роду (параСЮн.: цiкавае кiно, прыгожы какаду, маленькая плакса i iнш.).

Такiм чынам, катэгорыя роду зтАЩяСЮляецца па сваёй прыродзе лексiка-граматычнай, i нават у дачыненнi да адушаСЮлёных назоСЮнiкаСЮ можа рэалiзавацца цi чыста лексiчнымi сродкамi (параСЮн.: бацька тАУ мацi, юнак тАУ дзяСЮчына, дзядзька тАУ цётка i iнш.), цi словаСЮтваральнымi (параСЮн.: студэнт тАУ студэнтка, акцёр тАУ актрыса i iнш.), цi сiнтаксiчнымi (параСЮн.: наш дырэктар тАУ наша дырэктар, доктар наведаСЮ тАУ доктар наведала i iнш.). Вызначальную роль пры гэтым адыгрывае семантычны крытэрый, заснаваны на суаднесенасцi адушаСЮлёнага назоСЮнiка з пэСЮнай асобай. Семантычная матываванасць родавай характарыстыкi назоСЮнiкаСЮ, якiя абазначаюць не людзей, а iншых жывых iстот, у значнай ступенi залежыць ад iнтарэсаСЮ чалавека: калi гэтыя iстоты маюць для чалавека пэСЮнае значэнне, зтАЩяСЮляюцца важнымi для яго з якога-небудзь пункту гледжання (напрыклад, гаспадарчага), то iх назвы звычайна дыферэнцыруюцца СЮ родзе лексiчнымi або граматычнымi сродкамi (параСЮн.: конь тАУ кабыла, бык тАУ карова, баран тАУ авечка, певень тАУ курыца, казёл тАУ каза i iнш.). Адрознiваюцца СЮ родзе таксама найменнi буйных дзiкiх жывёл, характэрных для пражывання таго цi iншага этнасу i звычайна адлюстраваных у яго фальклоры як тыповыя дзейныя асобы (параСЮн.: воСЮк тАУ ваСЮчыца, мядзведзь тАУ мядзведзiца i iнш.). Як правiла, назвы дробных жывёл, большасцi птушак, рыб, насякомых, а таксама тых iстот, што рэдка сустракаюцца цi зусiм не сустракаюцца СЮ жыццi пэСЮнага этнасу, не маюць родавых адрозненняСЮ (параСЮн.: мыш, ластаСЮка, лiнь, муха, жук, акула, дыназаСЮр i iнш.).

Для неадушаСЮлёных назоСЮнiкаСЮ катэгорыя роду адыгрывае пераважна класiфiкацыйную ролю, хаця i не выключана выкарыстанне дадзенага граматычнага паказчыка СЮ мастацкiх мэтах (параСЮн.: Беларусь тАУ мая шыпшына У.ДубоСЮкi, А гэты ветрык дураслiвы // Траве зялёнай чэша грывы, // У садку жартуе з верабiнай, // Як голец-хлопец той з дзяСЮчынай Я.Коласа i iнш.). Вядомы рускi выраз Одесса тАУ мама, Ростов тАУ папа СЮяСЮляецца небеспадстаСЮным з семантычнага пункту гледжання, бо сiлкуецца адпаведнай i надзейнай граматычнай падтрымкай, у той час як выраз Киев тАУ матерь городов русских выйшаСЮ з ужытку не толькi таму, што пераразмеркавалiся найменнi, звязаныя з паняццем Русь, але i па граматычнай прычыне.

Катэгорыя лiку

Лексiка-граматычная катэгорыя лiку семантычна знаходзiць сваё выражэнне СЮ асобным разрадзе слоСЮ тАУ лiчэбнiках, а таксама СЮ некаторых формах дзеясловаСЮ, у многiх назоСЮнiках, займеннiках, прыметнiках, прыслоСЮях, з дапамогай якiх можна выразiць (азначыць) любы лiк, i дакладны, i няпэСЮны. У параСЮнаннi з родам катэгорыя лiку больш паслядоСЮна i выразна матывуецца знешняй рэальнасцю: адзiнкавасцю або множнасцю пазначаных словамi прадметаСЮ, зтАЩяСЮ, прыкмет, а таксама iх расчлянёнасцю. У залежнасцi ад таго, злiчонымi цi незлiчонымi зтАЩяСЮляюцца адпаведныя абазначэннi, назоСЮнiкi беларускай мовы падзяляюцца на словы, што маюць адзiночны i множны лiк, словы толькi з адзiночным лiкам, або singularia tantum, словы толькi з множным лiкам, або pluralia tantum. Да слоСЮ толькi адзiночнага лiку належаць уласныя назвы (параСЮн.: Купала, Беларусь, Мiнск i да т.п.), рэчыСЮныя назоСЮнiкi (параСЮн.: вада, сена , золата i iнш.), адцягненыя назоСЮнiкi са значэннем прыкметы, дзеяння, стану (параСЮн.: братэрства, сiнь, iдэалiзм i iнш.), зборныя назоСЮнiкi (параСЮн.: студэнцтва, птаства, ламачча i iнш.), назвы месяцаСЮ, напрамкi свету (параСЮн.: лiстапад, жнiвень, поСЮдзень i iнш.). Pluralia tantum складаюць назоСЮнiкi, што абазначаюць парныя або састаСЮныя прадметы (параСЮн.: санi, акуляры, шахматы i iнш.), некаторыя абстрактныя паняццi (параСЮн.: паводзiны, зносiны, гульнi i iнш.), паСЮтаральныя дзеяннi, працэсы (параСЮн.: дэбаты, заняткi, жмуркi i iнш.), пэСЮныя часавыя адрэзкi, святы, абрады (параСЮн.: канiкулы, дажынкi, заручыны i iнш.), некаторыя СЮласныя iмёны (параСЮн.: Смалявiчы, Афiны, Гiмалаi i iнш.), назвы сукупнасцi чаго-небудзь (параСЮн.: алiменты, дрожджы, фiнансы i iнш.), найменнi частак цела (параСЮн.: лёгкiя, бронхi, ныркi i iнш.). Некаторыя множналiкавыя назоСЮнiкi падлягаюць злiчэнню (параСЮн.: трое саней, двое сутак, шмат дэбатаСЮ i iнш.). НазоСЮнiкi з суадноснымi формамi адзiночнага i множнага лiку абазначаюць i канкрэтныя прадметы (параСЮн.: стол тАУ сталы, лiтара тАУ лiтары, лiст тАУ лiсты i iнш.), i адцягненыя паняццi (параСЮн.: думка тАУ думкi, тэорыя тАУ тэорыi, погляд тАУ погляды i iнш.).

Фармальна граматычнае значэнне назоСЮнiкаСЮ адзiночнага лiку праяСЮляецца нулявым канчаткам у назоСЮным склоне (параСЮн.: конь, дуб, горад i iнш.), канчаткамi -а, (-я), -о , -е (параСЮн.: галава, вiшня, акно, поле i iнш.) ; множнага лiку тАУ канчаткамi -ы, (-i) (параСЮн.: хаты, конi i iнш.), радзей -е (параСЮн.: мiнчане, сяляне i iнш.) , а таксама сiнтаксiчна праз формы спалучальных з назоСЮнiкамi азначэнняСЮ, якiя або дублiруюць марфалагiчна выражаныя формы лiку (параСЮн.: галасiсты салавей, смачная рыба, моцнае дрэва i iнш.), або служаць адзiным сродкам яго выражэння для нязменных форм назоСЮнiкаСЮ (параСЮн.: прыгожае кашнэ тАУ прыгожыя кашнэ i iнш.). Асобныя назоСЮнiкi i займеннiкi СЮтвараюць форму множнага лiку суплетыСЮным спосабам (параСЮн.: чалавек тАУ людзi, я тАУ мы i iнш.).

Для значэнняСЮ катэгорыi адзiночнага i множнага лiку СЮласцiвы транспазiцыi, бо СЮ пэСЮных сiтуацыях i кантэкстах памянёныя значэннi могуць ужывацца адно на месцы другога (параСЮн.: У нашых лясах водзiцца воСЮк i лiса i Мне не хочацца жыць у розных там аСЮстралiях i iнш.). Адно з iстотных адрозненняСЮ памiж катэгорыямi адзiночнага i множнага лiку палягае СЮ тым, што першая звязана з паняццем пэСЮнасцi, другая тАУ з паняццем няпэСЮнасцi.

Множны лiк рэчыСЮных назоСЮнiкаСЮ часцей за СЮсё мае адносiны не да СЮласна лiку, а да розных тых семантычных асаблiвасцяСЮ слоСЮ, што адлюстроСЮваюць гатункi, якасцi, iнтэнсiСЮнасць, абтАЩём i iншыя СЮласцiвасцi рэчаСЮ (параСЮн.: калiйныя солi, малдаСЮскiя вiны, пяскi пустынi, сiбiрскiя снягi i iнш.), пры гэтым падобныя словы часта тэрмiналагiзуюцца. У адносiнах да СЮласных асоб множны лiк ужываецца для iх размежавання (параСЮн.: браты Казловы, дзве Танi i iнш.).

У дзеясловаСЮ значэнне множнага лiку праяСЮляецца марфалагiчнымi сродкамi для форм цяперашняга часу i загаднага ладу (параСЮн.: слуха-ю, слуха-ем, слуха-еш, слуха-еце, слуха -е, слуха-юць, слуха-й, слуха-йце); у дзеясловаСЮ прошлага часу i СЮмоСЮнага ладу тАУ адпаведнымi родавымi канчаткамi (параСЮн.: адзiночны лiк тАУ нулявы канчатак, -а, -о СЮ прыкладах нёс, няс тАУ л-а, няс-л-о i да т.п.), а СЮ гэтых жа дзеяслоСЮных формах множнага лiку тАУ канчаткам тАУi (параСЮн.: няс-л-i i да т. п.).

Прыметнiкi, парадкавыя лiчэбнiкi, дзеепрыметнiкi, некаторыя займеннiкi або дублiруюць граматычныя значэннi лiку назоСЮнiкаСЮ, да якiх яны дапасуюцца (параСЮн.: чорны конь тАУ чорныя конi, першая птушка тАУ першыя птушкi, цэлы дзень тАУ цэлыя днi i iнш.), або, як ужо зазначалася, служаць адзiнай формай выражэння лiку СЮ нязменных назоСЮнiкаСЮ (параСЮн.: лепшае кiно тАУ лепшыя кiно, хуткае таксi тАУ хуткiя таксi i iнш.).

Катэгорыя склону.

Граматычная катэгорыя склону выражае адносiны памiж словамi СЮ сказе або СЮ словазлучэннi i праяСЮляецца фармальна праз канчаткi iмён цi сiнтаксiчным спосабам у нескланяльных назоСЮнiкаСЮ праз дапасаваныя да iх словы. Гэта катэгорыя значна слабей матывуецца лагiчнымi або знешнiмi фактарамi, чым катэгорыi лiку i роду, i залежыць у асноСЮным ад адносiн памiж словамi СЮ сказе, прычым у адных грамем гэтай катэгорыi СЮ большай ступенi праяСЮляюцца лагiчныя паняццi (месны i творны склон), у другiх грамем (назоСЮны, родны, давальны, вiнавальны) у меншай ступенi. У сучаснай беларускай мове налiчваецца шэсць склонаСЮ (назоСЮны, родны, давальны, вiнавальны, творны, месны), акрамя таго захавалiся рэшткi клiчнага склону, якi, аднак, у сённяшнiх граматычных апiсаннях не разглядаецца СЮ якасцi самастойнага, хаця вылучаСЮся СЮ першай беларускай граматыцы, быСЮ характэрным для агульнаславянскай мовы. Значэнне кожнага склону служыць даволi складаным комплексам семантычных функцый i граматычных характарыстык, якiя рэалiзуюцца СЮ залежнасцi ад ролi, месца iменi СЮ сказе. Згодна з Р.Якабсанам, катэгорыя склону СЮ славянскiх мовах апiсваецца праз бiнарную схему, якая iлюструе наяСЮнасць / адсутнасць адпаведнай семантычнай прыкметы СЮ кожнай склонавай форме.

Значэнне накiраванасцi змяшчае СЮказанне на прадмет, на якi скiравана дзеянне, i выражаецца формамi вiнавальнага i давальнага склону iменi . Значэнне перыферыйнасцi канцэнтруецца СЮ форме iменi, якое абазначае прадмет i мае СЮ выказваннi не галоСЮнае, а пабочнае месца (у дадзеным выпадку тАУ гэта творны, давальны i месны склоны iменi). АбтАЩёмнасць прыкметы паказвае мяжу СЮдзелу прадмета СЮ дзеяннi i выражаецца формамi роднага i меснага склонаСЮ.

Адзначым, аднак, што склонавыя формы iменi зтАЩяСЮляюцца полiсемiчнымi па свайму значэнню. Так, форма назоСЮнага склону можа абазначаць у беларускай мове i субтАЩект дзеяння i абтАЩект (у пасiСЮных канструкцыях); параСЮн.: Зямля праграваецца i Зямля прагрэта i iнш.). Формай роднага склону можа выражацца частка цэлага (параСЮн.: шклянка вады i да т.п.), прыналежнасцi (параСЮн.: хата бацькi i да т.п.), азначэнне (параСЮн.: гады юнацтва i да т.п.) i iнш. Творны i месны склоны iменi таксама маюць шырокi спектр значэнняСЮ ва СЮсiх славянскiх мовах, у тым лiку i СЮ беларускай. Прамы абтАЩект дзеяння, у сваю чаргу, можа выражацца iменем i СЮ родным, i СЮ вiнавальным склонах (параСЮн.: чытанне кнiгi i чытаць кнiгу), а СЮскосны абтАЩект у давальным, творным i месным склонах (параСЮн.: дзякаваць настаСЮнiку, пахне яблыкам, закон аб адукацыi i да т.п.).

У залежнасцi ад роду i наяСЮнасцi тых або iншых канчаткаСЮ беларускiя назоСЮнiкi класiфiкуюцца на тры асноСЮныя тыпы скланення. Да першага скланення належаць назоСЮнiкi мужчынскага роду з нулявым канчаткам (параСЮн.: дом, чытач, Алесь i iнш.), большасць назоСЮнiкаСЮ нiякага роду (параСЮн.: акно, галлё, поле, сала i iнш.) разам з пяццю iмёнамi на -мя (бярэмя, вымя, полымя, семя, цемя). Другое скланенне СЮключае СЮ сябе назоСЮнiкi жаночага роду з канчаткамi -а (-я) у назоСЮным склоне адзiночнага лiку (параСЮн.: галава, зямля i iнш.). Трэцяе скланенне ахiнае назоСЮнiкi жаночага роду з нулявым канчаткам (параСЮн.: гусь, кроСЮ, ноч i iнш.).

Пад выдзеленыя тыпы скланення не падпадаюць рознаскланяльныя назоСЮнiкi (назвы маладых iстот, назоСЮнiкi на -мя, назвы асоб са значэннем сацыяльнага становiшча, назоСЮнiкi агульнага роду, назоСЮнiкi мужчынскага роду на -а, (-я), некаторыя назоСЮнiкi нiякага роду i iнш.); параСЮн.: ваСЮчаня, iмя, дваранiн, армянiн, плакса, мужчына, старшыня, вуха, неба i iнш. Асобны тып скланення СЮтвараюць субстантываваныя прыметнiкi, дзеепрыметнiкi, якiя скланяюцца па СЮзору прыметнiкаСЮ мужчынскага, жаночага i нiякага роду, а таксама множналiкавыя назоСЮнiкi тыпу нажнiцы, санi i да т.п. Марфалагiчна нязменныя назоСЮнiкi, запазычаныя з iншых моСЮ, складаюць групу нескланяльных слоСЮ (параСЮн.: панi, палiто, Чылi i iнш.), склон якiх, аднак, праяСЮляецца праз сiнтаксiчныя паказчыкi. З уласна беларускiх нязменных назоСЮнiкаСЮ трэба адзначыць жаночыя прозвiшчы на зычны (параСЮн.: Гурловiч, Корзюк , Раманчык i iнш.), а таксама СЮтвораныя ад агульных назоСЮнiкаСЮ нiякага роду (параСЮн.: Калена, Матавiла i iнш.), прозвiшчы мужчынскага i жаночага роду на -о (параСЮн.: Гурло, Ралько i iнш.), прозвiшчы на -iх, (-ых) тыпу Касых, Рудых i iнш, большасць абрэвiятур (параСЮн.: БПА, МТЗ i iнш.) i некаторыя iншыя.

НазоСЮнiкi першага скланення маюць у родным склоне адзiночнага лiку канчаткi -а, (-я), -у ,(-ю); параСЮн.: брата, вучня, гушчару, болю i iнш.; у давальным склоне тАУ канчаткi тАУу, (-ю), параСЮн: брату, вучню i iнш.; у вiнавальным склоне адушаСЮлёныя назоСЮнiкi маюць канчаткi роднага склону, неадушаСЮлёныя тАУ назоСЮнага (параСЮн.: брата, боль i iнш.): у творным склоне тАУ канчаткi -ом, (-ём), -ам ,(-ем), параСЮн.: гушчаром, канём, братам, вучнем i iнш.) ; у месным склоне тАУ канчаткi тАУе, -у, (-ю), -ы, (-i), параСЮн.: аб браце, пастуху, кавалю, кушчары, болi i iнш.

Найбольш складанымi пры напiсаннi служаць канчаткi назоСЮнiкаСЮ мужчынскага роду адзiночнага лiку роднага i меснага склонаСЮ. Пры iх выбары трэба кiравацца нарматыСЮнымi слоСЮнiкамi беларускай мовы (гл. у прыватнасцi: СЛОРОНРЖК 1987). Звычайна канчаткi -у (-ю) у родным склоне адзiночнага лiку маюць наступныя групы слоСЮ з абагульненым значэннем: абстрактныя назоСЮнiкi са значэннем прымет, дзеянняСЮ, пачуццяСЮ, разумовых паняццяСЮ, напрамкаСЮ прасторы i неакрэсленых прамежкаСЮ часу, грамадскiх i палiтычных фармацый, зтАЩяСЮ прыроды, захворванняСЮ i iнш. (параСЮн.: блакiту, пералёту, болю, розуму, абшару, iнтэрвалу, капiталiзму, ветру, радыкулiту i да т.п.); рэчыСЮныя назоСЮнiкi (параСЮн.: воску, тлушчу, клею, паркалю i да т.п.); назоСЮнiкi са зборным значэннем (параСЮн.: натоСЮпу, бярэзнiку, рою, утылю i да т.п.).

Для назоСЮнiкаСЮ мужчынскага роду адзiночнага лiку меснага склону выбар канчаткаСЮ залежыць ад апошняга зычнага асновы: канчатак -е маюць назоСЮнiкi з цвёрдай асновай (параСЮн.: клён тАУ на клёне, луг тАУ у лузе i iнш.); канчатак -у прыдатны назоСЮнiкам з асновай на тАУк- (параСЮн.: у банку, на карку i iнш.), назоСЮнiкам на -г, -х са значэннем адцягненых паняццяСЮ (параСЮн.: бегу, руху i iнш.), iншамоСЮнага паходжання (параСЮн.: дыялогу, цэху i iнш.), уласным назвам (параСЮн.: Гамбургу, Цюрыху i iнш.), а таксама некаторым канкрэтным назоСЮнiкам (параСЮн.: на рычагу, на арэху i iнш.); канчатак -ы характэрны для назоСЮнiкаСЮ з асновай на р , ц i шыпячыя (параСЮн.: у гушчары, на пальцы, аб стрыжы i iнш.); канчатак -i маюць назоСЮнiкi з асновай на мяккi зычны i й (параСЮн.: на агнi, аб сталi, у музеi i iнш.).

НазоСЮнiкi другога скланення адзiночнага лiку маюць у родным склоне канчаткi тАУы (-i), параСЮн.: гары, кнiгi i iнш.; у давальным склоне тАУ канчаткi -ой (-ою), -ей (-ею), -ай (-аю), -яй (тАУяю), параСЮн.: гарой (-ою), жняёй (-ёю), кнiгай (-аю), лiнiяй (-яю) i iнш.; у месным склоне тАУ канчаткi -е, -ы, -i, -э (параСЮн.: аб кнiзе, на гары, аб жняi, на шчацэ i iнш.). Выбар канчаткаСЮ у месным i давальным склонах як i СЮ назоСЮнiкаСЮ першага скланення залежыць ад зычнага асновы, а таксама ад месца нацiску: канчатак -е прыдатны для назоСЮнiкаСЮ з асновай на цвёрды зычны i г, х , якiя СЮ беларускай мове чаргуюцца з з, с: канчатак -э адзначаецца СЮ назоСЮнiкаСЮ на тАУк (якi чаргуецца з ц) i нацiскам на канчатку; канчатак -ы маюць назоСЮнiкi на ж, ш, ч, р, ц , а таксама на -к (якi чаргуецца з ц) з ненацiскным канчаткам.

НазоСЮнiкi трэцяга скланення СЮ родным, давальным i месным склонах адзiночнага лiку маюць канчаткi -i, -ы (параСЮн.: гусi, мышы i iнш.); канчаткi вiнавальнага склону супадаюць с канчаткамi назоСЮнага склону; у творным склоне для гэтых назоСЮнiкаСЮ характэрны канчаткi тАУу, -ю (параСЮн.: гуссю, мышшу i iнш.), прычым тут адзначаецца пасля галосных падаСЮжэнне зычных, апрача губных, р, л, калi аснова заканчваецца збегам зычных (параСЮн.: радасцю, поСЮсцю i iнш.). Пасля губных i р асновы дадзеных назоСЮнiкаСЮ у творным склоне перад галоснымi пiшацца апостраф (параСЮн.: глыб тАУ глыбтАЩю, шыр тАУ шыртАЩю i iнш.).

У рознаскланяльных назоСЮнiкаСЮ адзiночнага лiку ва СЮскосных склонах адзначаюцца канчаткi, уласцiвыя i першаму, i другому, i трэцяму скланенню. НазоСЮнiкi нiякага роду на -мя (iмя, племя, стрэмя) маюць двухварыянтнае скланенне: з суфiксам -ен (скланяюцца як назоСЮнiкi другога скланення за выключэннем творнага склону, дзе яны маюць канчатак першага скланення -ем -- iменем, племенем, стрэменем) i без суфiкса (скланяюцца як назоСЮнiкi першага скланення тАУ племя, племю, племем, аб племi). НазоСЮнiкi мужчынскага роду на -а (-я) у родным i вiнавальным склонах адзiночнага лiку змяняюцца па СЮзору другога скланення (параСЮн.: бацькi, старшынi, бацьку, старшыню i iнш.). Канчаткi творнага склону залежаць ад тыпу асновы i нацiску падобных слоСЮ: у гэтых назоСЮнiкаСЮ з асновай на цвёрды зычны фiксуецца цi ненацiскны канчатак -ам (параСЮн.: бацькам, мужчынам i iнш.), цi нацiскны -ой (-ею); параСЮн.: Фамой (-ою), тамадой (-ою) i г.д.; з асновай на мяккi зычны адзначаюцца канчаткi -ем (параСЮн.: Васем, дзядулем i iнш.), -ею (-ёю), параСЮн.: суддзёй (-ёю), старшынёй (-ёю) i г.д. Гэтаксама СЮ залежнасцi ад асновы i нацiску пiшуцца канчаткi давальнага i меснага склонаСЮ (параСЮн.: Фаме, аб Фаме тАУ другое скланенне, мужчыну, аб мужчыну тАУ першае скланенне). Па гэтаму ж узору скланяюцца i назоСЮнiкi агульнага роду пры абазначэннi iмi асоб мужчынскага полу (параСЮн.: гарэза, гарэзу, гарэзам , аб гарэзу). НазоСЮнiк сiрата скланяецца па СЮзору другога скланення незалежна ад полу абазначанай асобы (параСЮн. сiраты, сiраце, сiрату, сiратой (-ою), аб сiраце). НазоСЮнiкi са значэннем маладых iстот набываюць у давальным i месным склонах суфiкс тАУяц i змяняюцца па СЮзору трэцяга скланення (параСЮн.: ягняцi, дзiцяцi, аб ягняцi, дзiцяцi i г.д.), а СЮ творным склоне маюць канчатак першага скланення (параСЮн.: ягнём, дзiцём i г.д.).

У множным лiку назоСЮнiкi СЮсiх тыпаСЮ скланення маюць аднолькавыя канчаткi , за выключэннем роднага склону : назоСЮны склон тАУ канчаткi -ы (-i) (параСЮн.: мужчыны, землi i iнш.), а з асновай на тАУанiн -- -е (параСЮн.: мiнчанiн тАУ мiнчане i iнш.); давальны склон тАУ канчаткi -ам (-ям), параСЮн.: мужчынам, землям i iнш.; вiнавальны склон тАУ канчаткi неадушаСЮлёных назоСЮнiкаСЮ супадаюць з канчаткамi назоСЮнага склону, адушаСЮлёных назоСЮнiкаСЮ тАУ з канчаткамi роднага склону; творны склон тАУ канчаткi -амi (-ямi), параСЮн.: мужчынамi, землямi i iнш.; месны склон тАУ канчаткi -ах (-ях), параСЮн.: мужчынах, землях i да т.п.

Канчаткi назоСЮнiкаСЮ роднага склону залежаць ад тыпу скланення: назоСЮнiкi другога скланення маюць нулявы канчатак, калi аснова заканчваецца на адзiн зычны (параСЮн.: хат, сцен i iнш.), канчаткi -аСЮ (-яСЮ) -- на збег зычных (параСЮн.: земляСЮ,гульняСЮ i iнш.), нулявы канчатак, калi другi зычны асновы гук к (параСЮн.: думак, шапак i iнш.) : назоСЮнiкi першага скланення маюць канчаткi -аСЮ (-яСЮ), тАУоСЮ (-ёСЮ), -эй (-ей), параСЮн.: iнжынераСЮ, вучняСЮ, братоСЮ, аваднёСЮ, вачэй, коней i г.д.

НазоСЮнiкi трэцяга скланення СЮ родным склоне множнага лiку пад нацiскам маюць канчаткi -эй (-ей), параСЮн.: мышэй, абласцей i iнш.; не пад нацiскам тАУ канчаткi -аСЮ (-яСЮ), параСЮн.: рэчаСЮ, даляСЮ i iнш. Для некаторых назоСЮнiкаСЮ у множным лiку роднага склону адзначаюцца варыянтныя канчаткi: нулявы / -аСЮ (-яСЮ) (параСЮн.: партызан / партызанаСЮ, вiшань / вiшняСЮ i iнш.; -аСЮ (-яСЮ) / -эй (-ей); (параСЮн.: печаСЮ / пячэй, можнасцяСЮ / можнасцей i iнш.). Свае асаблiвасцi скланення СЮ беларускай мове маюць уласныя назоСЮнiкi. Прозвiшчы на г, к, х з ненацiскным канчаткам -а , утвораныя ад адпаведных назваСЮ прадметаСЮ жаночага роду (параСЮн.: кнiга, трэска, муха i iнш.) набываюць у давальным i месным склонах канчаткi СЮ залежнасцi ад полу асобы : пры абазначэннi асобы жаночага полу дадзеныя прозвiшчы скланяюцца як адпаведныя назоСЮнiкi другога скланення (параСЮн.: Алёне Кнiзе, Марыне Трэсцы, Веры Мусе i iнш.), а пры абазначэннi асоб мужчынскага полу маюць канчаткi рознаскланяльных назоСЮнiкаСЮ (параСЮн.: РЖвану Кнiгу, Пятру Трэску, Васiлю Муху i iнш.). Астатнiя прозвiшчы, якiя паходзяць ад назваСЮ прадметаСЮ жаночага роду на -а (параСЮн.: суша, луста, гушча i iнш.), скланяюцца незалежна ад полу асобы як адпаведныя назоСЮнiкi жаночага роду. Калi ж прозвiшчы на -а не суадносяцца з назвамi прадметаСЮ, яны скланяюцца як адпаведныя назоСЮнiкi мужчынскага роду толькi СЮ дачыненнi да асоб мужчынскага полу (параСЮн.: Карызна, Карызны, Карызне, Карызну, Карызнам, Карызне). Прозвiшчы асоб жаночага полу СЮ гэтым выпадку не скланяюцца, а таксама не скланяюцца калi яны заканчваюцца на зычны (параСЮн.: Нiны Верас, Таню Кузьмянок, Верай Бародзiч i iнш.) i калi паходзяць ад назваСЮ прадметаСЮ нiякага роду (параСЮн.: Шыла, Калена i iнш.). Не скланяюцца прозвiшчы асоб мужчынскага i жаночага роду на нацiскны -о (тыпу Жудро, Ралько i iнш.), на тАУых, -iх (параСЮн.: Сядых, Мялкiх i iнш.). Мужчынскiя прозвiшчы на тАУаСЮ, -еСЮ, - оСЮ (-ёСЮ), -iн (-ын) i жаночыя на тАУав (-а), -ев (-а), -ов (-а). тАУiн (-а), -ын (-а) змяняюцца па змешанаму тыпу скланення: мужчынскiя прозвiшчы маюць канчаткi назоСЮнiкаСЮ першага скланення з цвёрдай асновай у родным, давальным, вiнавальным склонах (параСЮн.: Пятрова,Пятрову i г.д.), а СЮ творным склоне тАУ канчатак -ым, як прыметнiкi (параСЮн.: Пятровым), у месным склоне тАУ канчатак -е (параСЮн.: аб Пятрове) , або варыянтны канчатак -у (аб Пятрову); жаночыя прозвiшчы СЮ вiнавальным склоне маюць канчатак назоСЮнiкаСЮ другога скланення (параСЮн.: Пятрову), а СЮ родным, давальным, творным, месным склонах тАУ аднолькавыя канчаткi, як i СЮ прыметнiкаСЮ (параСЮн.: Пятровай).

Тапонiмы нiякага роду змяняюцца пры скланеннi па СЮзору агульных назоСЮнiкаСЮ з адпавед

Вместе с этим смотрят:

A history of the english language

AIDS

Airplanes and security

American Riddles

An Evergreen topic in British classical literature, childrenтАЩs poems and everyday speech: patterns of climate in the British isles