Фармiраванне i развiцце беларускай тэрмiналогii

Фармiраванне i развiццебеларускайтэрмiналогii

ЗМЕСТ

1. Гiстарычныя вытокi фармiравання беларускай тэрмiналогii

2. АсноСЮныя сацыялiнгвiстычныя фактары развiцця беларускай тэрмiналогii

СПРЖС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНРЖЦ

1. Гiстарычныя вытокi фармiравання беларускай тэрмiналогii

Пры аналiзе фармiравання тэрмiналогii неабходна паслядоСЮна размяжоСЮваць працэс натуральнага папаСЮнення тэрмiналагiчнай лексiкi СЮ ходзе развiцця пэСЮных галiн навукi i СЮласна тэрмiналагiчную работу па СЮпарадкаваннi гэтай лексiкi. Натуральнае папаСЮненне тэрмiналагiчнай лексiкi неаддзельна ад умоСЮ развiцця i функцыянавання нацыянальнай мовы. Паколькi беларуская мова характарызуецца працягласцю i перарывiстасцю яе гiстарычнага развiцця, то ёсць падставы сцвярджаць, што натуральнае фармiраванне беларускай тэрмiналогii таксама з'яСЮляецца працяглым, але перарывiстым.

РЖменна перарывiстасцю працэсу фармiравання беларуская мова адрознiваецца ад рускай, хоць большасць iншых славянскiх моСЮ СЮ XYIIтАФXYIII стагоддзях таксама перажыла працяглы час заняпаду i нават забыцця. Такiя экстралiнгвiстычныя фактары, як забарона беларускай мовы ВаршаСЮскiм сеймам у 1696 г. i негатыСЮныя адносiны да яе царскага СЮрада Расii, якiя выклiкалi больш чым стогадовы разрыСЮ памiж пiсьмовымi традыцыямi старабеларускай i сучаснай беларускай мовы СЮ XVIIтАФXVIII стст., адмоСЮна СЮздзейнiчалi на пераемнасць натуральнага фармiравання тэрмiналагiчнай лексiкi, паколькi замацаванне навуковых тэрмiнаСЮ адбываецца перш за СЮсё СЮ працэсе iх ужывання СЮ друкаваных выданнях. Лексiкаграфiчная ж i СЮласна тэрмiналагiчная работа у такiх сацыяльных умовах наогул не магла быць арганiзавана. ПэСЮнае СЮяСЮленне аб складзе i развiццi навуковай лексiкi старабеларускай мовы маем зараз толькi з сучасных даследаванняСЮ дзелавых помнiкаСЮ беларускай пiсьменнасцi XIVтАФXVIII стст. Многiя тэматычныя пласты старабеларускай лексiкi даследавалiся СЮ кандыдацкiх дысертацыях Бекiша В. А., Гiлевiч Н. I., ДаСЮнене 3. П., ЕСЮтухова В. Дз., Зяневiча 3. А., Казачонак Т. Г., Корчыца М. А., Крапiвiна П. Ф., Купрэенкi В. А., ЛазоСЮскага У. М., Марчанкi А. 3., Паповай Г. В., Скурата К. У., Шыкаловiча А. К., Шадурскага I. В., Чартко I. I. i iнш.

Першапачатковай асновай фармiравання тэрмiналагiчнай лексiкi старабеларускай мовы правамерна лiчыць намiнацыi розных прадметаСЮ i з'яСЮ прыроды СЮ народным маСЮленнi i пазней фiксацыю гэтых намiнацый у пiсьмовых помнiках старабеларускай мовы.

У гэтай сувязi неабходна адзначыць вялiкую ролю пiсьмовай традыцыi, развiтых лексiчных, словаСЮтваральных, граматычных i iншых моСЮных сродкаСЮ у развiццi тэрмiналогii кожнай нацыянальнай мовы, у тым лiку i беларускай. Так, нягледзячы на больш чым стогадовы перыяд заняпаду, забароны СЮ афiцыйнай сферы i СЮ пiсьмовай форме СЮ XYIIтАФXIII стагоддзях, дзякуючы старажытнай пiсьмовай традыцыi, высокаму СЮзроСЮню развiцця беларускай мовы СЮ XIYтАФпершай палове XYII стагоддзяСЮ, на беларускай лiтаратурнай мове СЮ XIX стагоддзi былi створаны не толькi шэдэСЮры мастацкай лiтаратуры, але i напiсаны навукова-папулярныя творы, творы палiтычнай сатыры i iнш. Гэтая ж з'ява наглядаецца i СЮ iншых славянскiх мовах. РЖ нягледзячы на тое, што працяглы перыяд заняпаду i забароны СЮ пiсьмовай форме дае падставу некаторым даследчыкам гаварыць аб страце старажытнай беларускай пiсьмовай традыцыi, мы i сёння карыстаемся многiмi юрыдычнымi, грамадска-палiтычнымi, эканамiчнымi, гандлёвымi i iншымi тэрмiнамi старабеларускай мовы, зафiксаванымi СЮ Статутах ВКЛ (1522, 1566, 1588 гг.) i шматлiкiх iншых старабеларускiх тэкстах. Колькасць такiх тэрмiнаСЮ, iх словаСЮтваральныя i спалучальныя магчымасцi СЮ развiццi сучаснай беларускай тэрмiналогii такiя значныя, што мы лiчым гэтыя словы асновай фармiравання беларускай тэрмiналогii.

Таму для разумення працэсу развiцця беларускай тэрмiналогii вельмi важна СЮзгадаць аб узнiкненнi i развiццi пiсьменнасцi на Беларусi.

Узнiкненне пiсьменнасцi на тэрыторыi сучаснай Беларусi адбывалася адначасова з узнiкненнем пiсьменнасцi ва СЮсёй КiеСЮскай Русi. Розныя надпiсы, зробленыя кiрылiцай рамеснiкамi Кiева, НоСЮгарада, Полацка, Смаленска, Чарнiгава i iншых старажытнарускiх цэнтраСЮ на прадметах бытавога прызначэння, дазволiлi сучасным даследчыкам прыйсцi да вываду, што пiсьменнасць на Русi мела значнае распаСЮсюджанне i не канцэнтравалася толькi пры рэлiгiйных i культурна-палiтычных цэнтрах. У аднолькавай ступенi гэта адносiцца i да заходняй часткi КiеСЮскай Русi, на тэрыторыi якой iснавалi буйныя цэнтры старажытнарускай пiсьменнасцi.

Захавалiся археалагiчныя помнiкi матэрыяльнай культуры XIтАФXII стст., якiя сведчаць аб шырокiм распаСЮсюджаннi пiсьменнасцi сярод насельнiцтва заходняй часткi былой старажытнарускай дзяржавы. Гэта восем камянёСЮ-валуноСЮ з надпiсамi на тэрыторыi Полацкага княства, пастаСЮленых або як помнiкi СЮ гонар якiх-небудзь знатных людзей, падзей, або як пагранiчныя знакi. 3 археалагiчных знаходак трэба адзначыць i знойдзены СЮ час раскопак у Пiнску СЮ 1955 г. глiняны гладыш з надпiсам ярополчно вино, што па меркаваннях даследчыкаСЮ азначае 'вiно Яраполка'. Надпiс адносяць да XI ст.

На тэрыторыi Беларусi знойдзена таксама некалькi праслiц (шыферных кольцаСЮ, што надзявалiся на верацёны), якiя адносяцца да ХРЖтАФXV стст., з надпiсамi кiрылiцкiмi лiтарамi.

Знойдзеныя СЮ Смаленску, Вiцебску, Мсцiславе дзелавыя запiсы i прыватныя лiсты на бытавыя i гаспадарчыя тэмы на бяросце (берасцяныя граматы) таксама сведчаць аб шырокiм выкарыстаннi пiсьма СЮ заходняй Русi i з'яСЮляюцца сродкам фiксацыi некаторых моСЮных намiнацый прадметаСЮ i паняццяСЮ рэчаiснасцi таго часу, у тым лiку i намiнацый тэрмiналагiчнага характару. Так, у тэксце знойдзенай у 1959 г. у Вiцебску берасцянай граматы, якая адносiцца да XIIIтАФXIV стст., можна вылучыць наступныя словы, што СЮвайшлi СЮ склад тэрмiналагiчнай лексiкi старабеларускай мовы i сталi асновай для стварэння асобных тэрмiнаСЮ з розных галiн гаспадарчай дзейнасцi: грыСЮня, жыта, купiць, наяСЮнасць, прадаць. Ад Сцяпана к Няжылу. Калi ты прадаСЮ адзенне, то купi мне жыта за 6 грыСЮняСЮ. А калi чаго не прадаСЮ, то прышлi мне СЮ наяСЮнасцi. Калi ж прадаСЮ, то, дабрадзей мой, купi мне жыта (грамата захоСЮваецца СЮ Вiцебскiм абласным краязнаСЮчым музеi). Каля 480 выяСЮленых пры раскопках старажытнарускiх гарадоСЮ дакументаСЮ i прыватных лiстоСЮ на бяросце XIтАФXV стст., таксама як i надпiсы на прадметах бытавога прызначэння, сведчаць, што СЮ Старажытнай Русi i СЮ Вялiкiм княстве ЛiтоСЮскiм пiсьменнасць была пашырана не толькi сярод феадалаСЮ, духавенства, але i сярод простых гараджан, жанчын.

На тэрыторыi былых заходнерускiх зямель знойдзена некалькi старажытных рукапiсных кнiг XI ст. Да iх адносяцца вядомы Слуцкi псалтыр, урывак ТураСЮскага евангелля, Супрасльскае евангелле i Супрасльскi рукапiс, знойдзеныя СЮ Супрасльскiм манастыры паблiзу Беластока. Гэтыя кнiжныя помнiкi напiсаны на стараславянскай мове з некаторымi СЮсходнеславянскiмi моСЮнымi асаблiвасцямi (канчатак -тъ у трэцяй асобе дзеясловаСЮ, спалучэнне -ро- замест стараславянскага -ра-). Месца напiсання гэтых кнiг дакладна не вызначана, аднак сам факт iх знаходжання СЮ Беларусi безумоСЮна звязаны з развiццём кнiжнасцi на беларускiх землях.

Захавалiся мясцовыя пiсьмовыя помнiкi XII ст., значную частку якiх складаюць перапiсы твораСЮ царкоСЮнай лiтаратуры з захаваннем стараславянскай мовы арыгiналаСЮ i слабым адлюстраваннем усходнеславянскiх моСЮных асаблiвасцей. Арыгiнальных твораСЮ таго часу захавалася мала, яны дайшлi да нас пераважна СЮ больш познiх копiях.

Заходнерускiя землi далi плеяду таленавiтых пiсьменнiкаСЮ, слава аб якiх распаСЮсюдзiлася па СЮсёй КiеСЮскай Русi. Сярод iх епiскап Кiрыл, якi праславiСЮ сябе высокамастацкiмi казаннямi, Клiмент Смаляцiч i АСЮрамiй Смаленскi, Ефрасiння Полацкая, з iмем якой звязан адзiн з нямногiх дзелавых запiсаСЮ XII ст., што дайшоСЮ да нас,тАФ надпiс на крыжы, падараваным ёю СЮ 1161 г. Спаскай царкве СЮ Полацку.

XIII стагоддзе СЮ гiсторыi пiсьменнасцi на тэрыторыi сучаснай Беларусi характарызуецца значна большай колькасцю помнiкаСЮ, больш разнастайным характарам iх тэматыкi, што звязана i з больш шырокiм выкарыстаннем лексiкi, якая служыла для намiнацыi прадметаСЮ, з'яСЮ прыроды, паняццяСЮ гаспадарчага i грамадскага жыцця. У гэтых помнiках больш шырока адлюстраваны моСЮныя асаблiвасцi, якiя вылучалi насельнiцтва заходняй Русi яшчэ СЮ межах Полацкага i ТураСЮскага княстваСЮ ад астатняй часткi КiеСЮскай Русi i пачалi праяСЮляцца СЮ значна большай ступенi з ростам феадальнай адасобленасцi.

Апошняе дае падставы даследчыкам лiчыць XIII стагоддзе пачатковым этапам фармiравання старабеларускай мовы i беларускай народнасцi.

Буйнейшы даследчык беларускай мовы Я. Ф. Карскi адзначаСЮ, што асноСЮныя асаблiвасцi сучасных беларускiх гаворак склалiся не пазней XIII ст. Аб iснаваннi СЮ канцы XIV ст. беларусаСЮ з уласцiвай iм мовай пiсаСЮ Ф. Энгельс.

Далейшае развiццё мовы беларускай народнасцi адбывалася СЮ межах Вялiкага княства ЛiтоСЮскага, дзе заходнеруская пiсьмовая мова была афiцыйнай дзяржаСЮнай мовай. Паколькi СЮ дзелавых помнiках таго часу праяСЮляюцца як беларускiя, так i СЮкраiнскiя моСЮныя рысы, то помнiкi з больш яскравымi беларускiмi рысамi адносяць да лiку помнiкаСЮ старабеларускай мовы (рэдакцыi Статута (1529, 1566, 1588), Слуцкi летапiс, Летапiс Рачынскiх, Супрасльскi летапiс, Летапiс БыхаСЮца, БаркулабаСЮскi летапiс, перакладная Александрыя, перакладныя аповесцi аб трох каралях, аб Трыстане i iнш.). 3 XV ст. у Беларусi адкрываюцца першыя школы.

У 1517 г. вядомы беларускi асветнiк Францыск Скарына з Полацка выдае СЮ Празе першую ва СЮсходнеславянскiм свеце друкаваную кнiгу (ВлПсалтырВ») на стараславянскай мове, у 1517тАФ1519 гг.тАФ ВлБiблiюВ» СЮ перакладзе на пiсьмовую беларускую мову таго часу са сваiмi прадмовамi, каментарыямi i тлумачэннямi. Затым у Вiльнi ён выдае ВлМалую падарожную кнiжыцуВ» i ВлАпосталВ», у якiх у значнай ступенi адлюстравалiся асноСЮныя рысы беларускага маСЮлення i СЮ прыватнасцi тАФ у лексiцы тэрмiналагiчнага характару (вызволити, даремный, дорослый, досконалый, збройный, листъ, мовца, научение, небезбеченство, отчина, разумность, речи добрые, скарб, час).

Усходнеславянскае кнiгадрукаванне, пачатае Ф. Скарынай, прадоСЮжылi выдатныя кнiгадрукары Б. Ваяводка, С. Будны, В. Цяпiнскi, I. ФёдараСЮ, П. Мсцiславец, Мамонiчы, В. Гарабурда, Я. Карцан, Д. Лянчыцкi, Я. i П. Кмiты, С. Собаль i iнш.

У другой палавiне XVIтАФXVIII ст. кнiгадрукаванне на тэрыторыi Беларусi (у Брэсце, Нясвiжы, Цяпiне, Лоску, Вiльнi, Ашмяне Мураванай, Любчы, Слуцку, Магiлёве, Мiнску, Куцейне, Буйнiчах, Бялынiчах, Полацку, Гродне, Супраслi, Пiнску, Слонiме, ЗаслаСЮi i iншых беларускiх гарадах i мястэчках) распаСЮсюджваецца яшчэ шырэй. Гэтым тлумачыцца той факт, што беларуская пiсьменнасць у параСЮнаннi з пiсьменнасцю iншых усходнеславянскiх народаСЮ найбольш багата старадаСЮнiмi друкаванымi кнiгамi. Кнiгi СЮ друкарнях XVIтАФXVIII стст. выдавалiся на старабеларускай, стараславянскай, польскай, лацiнскай мовах.

Надрукаваная СЮ гэты перыяд лiтаратура складалася перш за СЮсё з царкоСЮных твораСЮ, а таксама з твораСЮ, звязаных з грамадска-палiтычнай i рэлiгiйнай барацьбой памiж прыхiльнiкамi i працiСЮнiкамi царкоСЮнай унii, паколькi болыпасць друкарняСЮ належала мясцовым магнатам, праваслаСЮным брацтвам цi езуiтам i каталiцкiм манастырам. Свецкi характар мела толькi некаторая частка кнiг: граматыкi, слоСЮнiкi, буквары, календары, у якiх зафiксавана значная колькасць тэрмiналагiчнай лексiкi. У палемiчных творах выкарыстоСЮвалася грамадска-палiтычная тэрмiналогiя.

Кнiгi больш позняга перыяду паСЮней адлюстроСЮвалi народную беларускую мову. Калi першая надрукаваная СЮ Вiленскай друкарнi граматыка братоСЮ МамонiчаСЮ ВлКграматыка словенська езыка..В» (1586) была арыентавана на кнiжнаславянскую мову, то СЮжо выдадзеная СЮ Вiльнi СЮ 1596 г. ВлГраматика словенскаВ» давала тлумачэннi з выкарыстаннем жывой народнай мовы. Друкаваныя слоСЮнiкi з'яСЮляюцца СЮ Беларусi СЮ канцы XVI ст., у прыватнасцi ВлЛексисВ» ЛаСЮрэнцiя Зiзанiя.

У лiтаратуры выкарыстоСЮвалася пераважна кiрылiцкае пiсьмо, хоць у Беларусi iснавалi i польска-лацiнскiя друкарнi. Так, друкарня МамонiчаСЮ, у якой было выдадзена асаблiва многа розных па зместу кнiг, у апошнi перыяд свайго iснавання выдавала больш лацiнiчных кнiг, чым кiрылiцкiх.

2. АсноСЮныя сацыялiнгвiстычныя фактары развiцця беларускай тэрмiналогii

Да лiку фактараСЮ, якiя садзейнiчалi фармiраванню як беларускай мовы наогул, так i тэрмiналагiчнай лексiкi СЮ XIVтАФXVII стст., можна аднесцi, па-першае, тое, што з другой палавiны XIV ст. пiсьмовая беларуская мова стала дзяржаСЮнай мовай Вялiкага княства ЛiтоСЮскага. Гэта спрыяла развiццю поСЮнафункцыянальнасцi старабеларускай мовы, фармiраванню яе асноСЮных стыляСЮ, у тым лiку навуковага.

Па-другое, як ужо адзначалася, у першай палавiне XVI ст, у Беларусi СЮзнiкла, а к сярэдзiне XVI ст. атрымала шырокае распаСЮсюджанне кнiгадрукаванне, якое СЮ значнай ступенi садзейнiчала выпрацоСЮцы лексiчных норм, расшырэнню слоСЮнiка, замацаванню намiнацый новых навуковых паняццяСЮ у моСЮнай практыцы.

Найбольш развiтымi (з пункту погляду натуральнага фармiравання) галiнамi тэрмiналогii СЮ XIVтАФXVII стст. былi тыя, якiя абслугоСЮвалi асноСЮныя напрамкi гаспадарчага, навуковага i грамадскага жыцця беларускага народа. Гэта грамадска-палiтычная, юрыдычная, гандлёвая, сельскагаспадарчая, промыславая, ваенная тэрмiналогiя, а таксама тэрмiналогiя мовазнаСЮства, астраномii, матэматыкi i iнш.

Грамадска-палiтычная, юрыдычная тэрмiналогiя. Фармаванне гэтай тэрмiналогii было найбольш раннiм i iнтэнсiСЮным у параСЮнаннi з iншымi галiнамi старабеларускай тэрмiналогii дзякуючы функцыянаванню мовы СЮ якасцi дзяржаСЮнай. Захавалася мноства помнiкаСЮ дзелавога пiсьменства старабеларускай мовы, напiсаных у канцы XIV тАФ першай палавiне XVII ст. Гэта дакументы, складзеныя пры канцылярыi вялiкага лiтоСЮскага князя i СЮ мясцовых дзяржаСЮных установах Вiльнi, Гродна, Магiлёва, Брэста, Полацка, Мсцiслава, Навагрудка i iнш., некаторыя дакументы напiсаны пры двары польскага караля i адрасаваны СЮ Лiтву, асобныя дакументы складзены на Украiне, у якiх пiсцы, iмкнучыся прытрымлiвацца афiцыйнага беларускага пiсьма, ахвяравалi некаторымi фанетычнымi, граматычнымi i лексiчнымi з'явамi жывой украiнскай мовы.

Буйнейшым помнiкам старабеларускага пiсьменстваз'яСЮляецца ВлЛiтоСЮская метрыкаВ», якая СЮключае разнастайныя дагаворы, акты, граматы, запiсы, прывiлеi, Статуты канцылярыi Вялiкага княства ЛiтоСЮскага. Значную ролю СЮ станаСЮленнi грамадска-палiтычнай тэрмiналогii адыгралi творы старабеларускай палiтычнай сатыры i палемiкi (прадмовы i пасляслоСЮi Францыска Скарыны, С. Буднага, В. Цяпiнскага, ВлПрамова МялешкiВ», ВлПiсьмо да АбуховiчаВ»).

АсноСЮную частку грамадска-палiтычных тэрмiнаСЮ у пералiчаных помнiках складаюць агульныя для СЮсходнеславянскiх моСЮ тэрмiны, якiя СЮзнiклi СЮ працэсе шматвяковага гаспадарчага i культурнага СЮзаемадзеяння СЮсходнеславянскiх плямён i народнасцей на тэрыторыi Старажытнай Русi: копа, мыто (пошлiна), оброкъ, окупъ, переметъ, послухъ, право,ремесленикъ, рубель, челядинъ i г. д. Многiя з гэтых тэрмiнаСЮ зараз з'яСЮляюцца гiста-рызмамi, другая частка пасля пэСЮных фанетычных i граматычных змен увайшла СЮ сучасную беларускую тэрмiналогiю.

Значнае месца займаюць тэрмiны, узятыя з народнай мовы. Яны СЮтвораны шляхам тэрмiналагiзацыi агульнаСЮжывальных слоСЮ або з дапамогай словаСЮтваральных сродкаСЮ старабеларускай мовы: сведка (ст.-рус. послухъ), забойца (ст.-рус. головникъ), статок, статки (ст.-рус. добытокъ, имение) i г. д. Частка гэтых тэрмiнаСЮ замацавалася СЮ беларускай грамадска-палiтычнай тэрмiналогii: держава, звычай, здрадца, листъ, пильноватъ, позыченье, помста, пригонъ, пригонныя люди, сварка, умова, шыбеница i г. д.

Нярэдка СЮ дзелавых дакументах i творах палiтычнай сатыры сустракаюцца варыянты тэрмiнаСЮ старажытнарускага i мясцовага, больш позняга паходжання. Некаторыя тэрмiны, якiя СЮвайшлi СЮ гэтыя творы з жывой беларускай мовы, не замацавалiся пасля СЮ старабеларускай i сучаснай тэрмiналогii СЮ вынiку працэсаСЮ стылiстычнай дыферэнцыяцыi, актыСЮнага выкарыстання некаторых запазычаных слоСЮ, якiя першапачаткова СЮжывалiся толькi СЮ пэСЮных рэгiёнах, а пазней распаСЮсюдзiлiся на шырокай тэрыторыi: бонда (частка, выдзелены пай), клетка (лаСЮка, крама), камора (таможня) i г.д.

Каля 10% ад усёй колькасцi юрыдычных i справаводчых тэрмiнаСЮ старабеларускай мовы складаюць запазычаннi з польскай i iншых заходнееСЮрапейскiх моСЮ, а таксама з лацiнскай (часта праз польскую): авантюра, акт, апеляция, вага, грунт (аснова, падстава), декретъ, конституция, коштъ, мандатъ, пляцъ, рахунокъ, скарбникъ, скарбовый, скарга i iнш.

Пранiкненне гэтых тэрмiнаСЮ у старабеларускую пiсьмовую мову было выклiкана неабходнасцю наймення новых для таго часу з'яСЮ i паняццяСЮ грамадскага жыцця, i таму асноСЮная частка запазычаных тэрмiнаСЮ захавалася СЮ сучаснай беларускай тэрмiналогii. Аднак узрастальнае СЮздзеянне польска-лацiнскай пiсьменнасцi на беларускую СЮ XVIтАФXVII стст. нярэдка прыводзiла да пранiкнення неапраСЮданых паланiзмаСЮ i лацiнiзмаСЮ у старабеларускую пiсьмовую мову наогул i СЮ грамадска-палiтычную тэрмiналогiю СЮ прыватнасцi: посэльство (даручэнне), кроль (кароль), пенязи (грошы), члонки (члены), звытяжство (перамога), варунокъ (умова) i г. д.

Часам сустракаюцца СЮ грамадска-палiтычнай i юрыдычнай тэрмiналогii i царкоСЮнаславянскiя элементы: вражда, милосердие, стражъ, благочестие i г. д. Некаторыя грамадска-палiтычныя тэрмiны царкоСЮнаславянскага паходжання (брение, воставати, гнушатися, десница, нищий, просвещати, смирити, страна, упредити i iнш.) выкарыстоСЮваюцца СЮ пiсьмовых помнiках канца XIV тАФ пачатку XVIII ст. як варыянты побач з iснуючымi СЮ старабеларускай мове тэрмiнамi з каранёвымi марфемамi нецаркоСЮнаславянскага паходжання, што дае падставу даследчыкам сцвярджаць, што частка лексiкi царкоСЮнаславянскай мовы лiчылася пiсцамi таго часу блiзкай i зразумелай чытачу. Гэта СЮ сваю чаргу сведчыць аб магчымасцi СЮплыву царкоСЮнаславянскай мовы на фармiраванне грамадска-палiтычнай тэрмiналогii.

Гандлёвая тэрмiналогiя. АктыСЮны працэс фармiравання гандлёвай старабеларускай тэрмiналогii пачаСЮся СЮ XV ст., разам з бурным развiццём гарадоСЮ з iх рамеснай i гандлёвай дзейнасцю. На тэрыторыi Беларусi СЮ Вялiкiм княстве ЛiтоСЮскiм у гэты час узнiкалi буйныя лакальныя рынкi, цэнтрамi якiх былi Мiнск, Брэст, Вiцебск. У таварна-грашовыя адносiны СЮцягвалася таксама i вёска. Узрослыя СЮнутраныя гандлёвыя сувязi садзейнiчалi дастаткова цесным кантактам насельнiцтва, што спрыяла фармiраванню адзiнай лексiкi, у тым лiку адзiнай гандлёвай тэрмiналогii.

Спрыяльны СЮплыСЮ на расшырэнне гандлёвай тэрмiналогii аказваСЮ таксама знешнi гандаль гарадоСЮ Вялiкага княства ЛiтоСЮскага з растучымi гарадамi Рускай дзяржавы, а пасля разгрому ТэСЮтонскага ордэна тАФ з Захадам, праз Прыбалтыку, прычым афiцыйнае афармленне гандлёвых сувязей ажыццяСЮлялася на старабеларускай мове.

Гандлёвая тэрмiналогiя старабеларускай мовы як ядро вельмi шырокага i разнастайнага па складу пласта старабеларускай гандлёвай лексiкi СЮключае тэрмiналагiчныя назвы арганiзацыi гандлёвага працэсу, працэсаСЮ i дзеянняСЮ куплi-продажу, спосабаСЮ куплi-продажу, асоб, занятых у гандлi, таварных якасцей прадметаСЮ куплi-продажу, месц гандлю i гандлёвых збудаванняСЮ, гандлёвых пошлiн.

АсноСЮную частку гандлёвай тэрмiналогii складае спрадвечная лексiка, каля 40% якой адносiцца да агульнаСЮсходнеславянскага перыяду: вага, важити, весецъ, грошъ, золотникъ, купецъ, купити, купля, локоть, мена, мерка, мехъ, мостовое, мыто, перекупъ, номерное, прибытокъ, продавати, торговля, торговое, цена, чоповое i iнш.

Каля 60% спрадвечнай гандлёвай тэрмiналогii складаюць тэрмiны, утвораныя спосабам тэрмiналагiзацыi старабеларускiх слоСЮ, iншымi спосабамi тэрмiнаСЮтварэння i стварэння неалагiзмаСЮ на старабеларускай моСЮнай аснове СЮ перыяд раздзельнага iснавання СЮсходнеславянскiх моСЮ. Значная частка гэтых тэрмiнаСЮ з прычыны гiстарычных умоСЮ з'яСЮляецца агульнай з украiнскай, польскай, чэшскай гандлёвай тэрмiналогiяй XVтАФ XVII стст.: гандель, глякъ, жалезнiк, клетка, крама, коштъ, купованне, речи, рынок, стадола, танный, уздоймом, уторговати i г. д.

Некаторыя тэрмiны, якiя СЮзнiклi СЮ XVтАФXVII стст., з'яСЮляюцца састаСЮнымi, пераважна двухслоСЮнымi, у якiх адно слова тАФ тэрмiн агульнаСЮсходнеславянскага перыяду, другое надае гэтаму тэрмiну новае, больш канкрэтнае значэнне: вага Полацкая, вес Мстиславский, мера Берестейская i г. д.

Значную частку старабеларускай гандлёвай тэрмiналогii складаюць запазычаннi. Многiя з iх увайшлi СЮ старабеларускую тэрмiналогiю з рускай мовы або праз яе пасрэднiцтва: алтын, аршин, деньга, копейка, половинка, з польскай або праз яе пасрэднiцтва: барыл, дукат, кварта, кесяк, левик, монета i iнш. Некаторыя тэрмiны былi запазычаны з лiтоСЮскай мовы: кентвиртайня, воск (вагавая адзiнка), пундель; з нямецкай: кипа, лаштъ, тузинъ, центноръ i iнш.

Даволi часта СЮ гандлёвай тэрмiналогii XVтАФXVII стст. сустракаюцца сiнанiмiчныя рады або пары, якiя складаюцца са слоСЮ агульнаСЮсходнеславянскага перыяду, старабеларускiх i запазычаных: торгъ тАФ купецтво тАФ гандель; товаръ тАФ речи тАФ рухлядь; купля тАФ торгъ тАФ крамъ; агуломъ тАФ уздаймомъ i iнш.

Сельскагаспадарчая тэрмiналогiя.У цэлым тэрмiналогiя, якая выкарыстоСЮвалася СЮ старабеларускай мове для намiнацыi зямельных уладанняСЮ; прылад апрацоСЮкi зямлi, разнастайных працэсаСЮ сяСЮбы i СЮборкi СЮраджаю; асоб, занятых у сельскай гаспадарцы i г. д., з'яСЮляецца агульнай для СЮсходнеславянскiх моСЮ: борона, жито, косити, истрава, копа, молотити, овесъ, аранье, сеянье, снопъ, ярица i iнш.

Колькасць уласна беларускiх iнавацый (ботвинье, збожье, зерне, насенье, стайня) тут значна меншая СЮ параСЮнаннi з грамадска-палiтычнай i гандлёвай тэрмiналогiяй. Запазычаннi старабеларускага перыяду СЮ сельскагаспадарчай тэрмiналогii адзiнкавыя.

У параСЮнаннi з iншымi галiнамi сельскагаспадарчая тэрмiналогiя характарызуецца асаблiва вялiкай ступенню варыятыСЮнасцi i сiнанiмiчнасцi. У значнай меры гэта можна растлумачыць тым, што СЮ сiнанiмiчных радах гэтай тэрмiналогii знайшлi адлюстраванне працэсы СЮзаемапранiкнення (у вынiку практычнага выкарыстання) элементаСЮ лексiкi старажытнарускай, жывой беларускай, польскай моСЮ i разнастайных мясцовых гаворак, напрыклад: служба, потяглъ, потугъ, подымье тАФ для абазначэння цяглавага сялянскага землеСЮладання; дворище, подворье, избище, селище, садиба тАФ для абазначэння месца размяшчэння сялянскай хаты з гаспадарчымi прыбудовамi. Сустракаюцца пары, якiя складаюцца з тэрмiна СЮсходнеславянскага паходжання i паланiзма: именье тАФ маёнтокъ.

Промыславая тэрмiналогiя.Тэматычна тэта тэрмiналогiя пчалярства (бортнiцтва), рыбалоСЮства, палявання, солеварэння, вытворчасцi будаСЮнiчых, бытавых i транспартных матэрыялаСЮ (гонты, клёпак для бочак, палазоСЮ, дуг, дзёгцю, смалы) i г. д. Аснову прамысловай тэрмiналогii складаюць тэрмiны старажытнарускага паходжання, якiя служаць для абазначэння розных працэсаСЮ, матэрыялаСЮ, прылад, прадуктаСЮ працы i асоб, звязаных з пералiчанымi промысламi беларускага наВнрода: бобровище, воскъ, долото, дубрава, ловъ (звериный, пташный, рыбный), лубъ, лукъ, лыко, охотникъ, сеть, стрелецъ, стругъ i г. д.

Значную частку промыславай тэрмiналогii складаюць уласна беларускiя тэрмiны: копылъ, кубелъ, лезиво, лесничий, обрубъ, оступъ, пчельница, свепетъi г.д. Некаторыя з iх вядомы СЮ польскай мове: затока, лезиво, пушча, рубеж i г.д.

Нешматлiкiя запазычаннi з нямецкай, французскай, шведскай i iншых моСЮ пранiклi СЮ старабеларускую мову праз польскую, лiтоСЮскую i рускую мовы-пасрэднiцы: барсук, бровар, горностай, карпъ, плотка, сагайдакъ, шатеръ i iнш.

Ваенная тэрмiналогiя.Знаходзячыся СЮ геаграфiчным цэнтры ЕСЮропы, насельнiцтва Беларусi прымала СЮдзел у важнейшых ваенных падзеях XIVтАФXVIII стст. Таму цалкам заканамерна, што СЮ старабеларускай мове сфар-мiравалася шырокая тэматычная група лексiкi, якая адлюстроСЮвала даволi высокi СЮзровень развiцця ваеннай справы таго часу. Ядром гэтай тэматычнай групы з'яСЮляецца ваенная тэрмiналогiя, прадстаСЮленая пераважна намiнацыямi зброi, войска, удзельнiкаСЮ узброенай барацьбы.

Да лiку найбольш старажытных адносяцца тэрмiны, якiя СЮзнiклi СЮ агульнаславянскую эпоху. З семантычнага боку яны вылучаюцца агульным характарам абазначаемых паняццяСЮ i рэалiй (войско, оружие), з боку моСЮнага афармлення тАФ элементам стараславянскай мовы: древо, дружина, сторожа.

Найбольш значную СЮ колькасных адносiнах частку ваеннай тэрмiналогii старабеларускай мовы складаюць тэрмiны перыяду СЮсходнеславянскага моСЮнага адзiнства, большасць якiх утворана з дапамогай усiх асноСЮных спосабаСЮ тэрмiнаСЮтварэння (семантычнага, марфалагiчнага, сiнтаксiчнага): конный, начинье, рукавицы; воевникъ, наручъ, щитоноша; зброя стрельчая, люди ратные, рукавицы панцеровые.

Другую СЮ колькасных адносiнах частку тэрмiнаСЮ перыяду СЮсходнеславянскага моСЮнага адзiнства складаюць ваенныя найменнi iншамоСЮнага паходжання, якiя СЮвайшлi СЮ старабеларускую мову СЮ XIVтАФXVIII стст., Вляны складаюць каля 50% разгледжаных аднакампанентных намiнацый (алябарда, гвардия, гетманъ, гусаръ, дракгония, жолнеръ, капалинъ, капитанъ, мождчеръ, оркганки, пуклеръ, райтаръ, рота, сагайдакъ i iнш.)В».

МовазнаСЮчая тэрмiналогiя.Развiццё мовазнаСЮчай думкi СЮ Беларусi i выхад першых граматык былi звязаны не толькi з патрэбамi вывучэння царкоСЮнаславянскай i старабеларускай моСЮ, але i з грамадска-палiтычнымi працэсамi таго часу. На тэрыторыi Беларусi як цэнтры СЮсходнеславянскай культуры СЮ XVIтАФXVII стст. у процiдзеянне езуiцкiм калегiям, якiя культывавалi лацiнскую i польскую мовы, шырока распаСЮсюдзiлiся праваслаСЮныя так званыя брацкiя вучылiшчы i школы. Для гэтых вучылiшч i школ патрабавалiся дапаможнiкi. З мэтай вывучэння беларускай мовы былi апублiкаваны першыя граматыкi i iншая лiнгвiстычная лiтаратура.

Першай друкаванай граматыкай ва СЮласным сэнсе гэтага слова была надрукаваная СЮ Вiльнi СЮ 1586 г. у друкарнi братоСЮ МамонiчаСЮ ВлКграматыка словенська езыка..В», затым у 1596 г. ВлГраматика словенскаВ» ЛаСЮрэнцiя Зiзанiя. У 1619 г. у ЕСЮi (пад Вiльняй) выйшла ВлГрамматика..В» Мялецiя Сматрыцкага, якая пасля перавыдавалася СЮ Маскве. Кожная наступная граматыка, якая выдавалася СЮ гэты перыяд на тэрыторыi Беларусi, усё глыбей адлюстроСЮвала народную беларускую мову.

МовазнаСЮчая тэрмiналогiя граматык i iншых фiлалагiчных выданняСЮ служыць для намiнацыi фанетычных i марфалагiчных асаблiвасцей мовы, многiх граматычных катэгорый. У значнай колькасцi створаная СЮ той час лiнгвiстычная тэрмiналогiя захавалася ва СЮсходнеславянскiх мовах да нашага часу. Некаторая частка выкарыстаных у першых граматыках мовазнаСЮчых тэрмiнаСЮ мае лексiчнае i марфалагiчнае афармленне, уласцiвае беларускай мове: певный (пэСЮны), родный (родны).

Раннiмi элементамi слоСЮнiкавай работы i работы па СЮнармаванню i унiфiкацыi тэрмiналогii СЮ старабеларускi перыяд трэба прызнаць выяСЮленне на палях рукапiсных i друкаваных тэкстаСЮ тэрмiналагiчных розначытанняСЮ (замудение тАФ закоснение, пребывающая тАФ преходящая, поздобляетъ тАФ познаетъ i iнш.), сiнанiмiчныя замены цяжка зразумелых для чытача тэрмiнаСЮ у царкоСЮнаславянскiх тэкстах уласна беларускiмi тэрмiнамi тыпу вчинокъ, невдяченъ, прикладъ, клопотъ, каментыраваныя тлумачэннi на беларускай мове асобных беларускiх слоСЮ i выразаСЮ.

Важным этапам развiцця беларускай тэрмiналагiчнай лексiкi з'яСЮляецца СЮведзены Францыскам Скарынай у шырокую практыку кнiжнiкаСЮ спосаб тлумачэння слоСЮ з дапамогай глос на ВлбоцехВ» выдадзеных кнiг. Сярод скарынiнскiх i iншых глос значнае месца займаюць намiнацыi жывёльнага i раслiннага свету: горлица тАФ сивоворонка, онагры тАФ лоси, скумни тАФ львенята; пажитътАФ былие, рамнумъ тАФ осот; прыродна-геаграфiчныя тэрмiны: хляби тАФ продухи, холмы тАФ узгорки; царкоСЮна-культавыя: кивотътАФскриня, стактитАФладан; грамадска-палiтычныя: анфипатъ тАФ намесникъ, конвокация тАФ зьездъ, послание тАФ листъ; назвы адзiнак вымярэння: талантъ тАФ центнеръ, сиклевъ тАФ лотовъ i iнш.

Тлумачэнне ВлцёмныхВ» слоСЮ-тэрмiнаСЮ з дапамогай глос садзейнiчала станаСЮленню аднастайнага моСЮнага i сэнсавага СЮжывання тэрмiнаСЮ, расшырэнню старабеларускай тэрмiналагiчнай лексiкi i выконвала СЮ рамках пэСЮных тэкстаСЮ асноСЮныя функцыi слоСЮнiкаСЮ, у тым лiку i тэрмiналагiчных.

У XVII ст. у сувязi з выкарыстаннем беларускай мовы як мовы афiцыйнай пiсьменнасцi i СЮ якасцi сродка знешнiх зносiн распаСЮсюджваецца тлумачэнне беларускiх тэрмiнаСЮ з дапамогай рускiх глос: выличать тАФ вычитать, грашовые тАФ денежные, поданья тАФ подати, час тАФ время i iнш.

Побач з расшырэннем тлумачэння слоСЮ з дапамогай глос у канцы XVI ст. з'яСЮляюцца так званыя ВлпрыточнiкiВ», або гласарыi, якiя прыкладалiся да царкоСЮных кнiг. Яны таксама змяшчаюць некаторую колькасць тэрмiнаСЮ. Вялiкае значэнне для развiцця беларускай тэрмiналогii маюць створаны СЮ 1596 г. ЛаСЮрэнцiем Зiзанiем першы славяна-беларускi слоСЮнiк i ВлЛексiконь словеноросский..В» Памвы Бярынды (1627). Значная частка змешчаных у iх тэрмiнаСЮ захавалася да нашага часу i складае СЮстойлiвае ядро беларускай тэрмiналогii: байка, будаванье, бытие, вапно, выхованье, грошы, жниво, зброя, истина, мова, небязпечность, особа, оборонца, паша, потреба, пытанье, сведомость, скарбъ, скарга, утискъ, якость i iнш.

Работа па фармiраванню i унiфiкацыi тэрмiналогii як самастойны вiд тэрмiналагiчнай дзейнасцi СЮ старабеларускай мове не вялася (ва СЮсякiм разе, такое заключэнне можна зрабiць па тых помнiках старабеларускай мовы, якiя захавалiся), хоць сiнанiмiчныя замены тэрмiнаСЮ, глосы, ВлпрыточнiкiВ» i слоСЮнiкi таго часу, безумоСЮна, выконвалi таксама i функцыi СЮнармавання i унiфiкацыi тэрмiналогii.

К канцу XVI ст. у сувязi з тым, што Беларусь у вынiку Люблiнскай унii аказалася СЮ складзе Рэчы Паспалiтай, пачынаецца актыСЮны працэс паланiзацыi беларускага i СЮкраiнскага насельнiцтва Вялiкага княства ЛiтоСЮскага, у прыватнасцi, адбываецца адкрытая паланiзацыя школы. Беларуская мова паступова страчвае сваю поСЮнафункцыянальнасць, выцясняецца польскай i лацiнскай з афiцыйнай сферы. У XVIIтАФXVIII стст. на старабеларускай мове былi выдадзены толькi адзiнкавыя навуковыя кнiгi (гiстарычныя хронiкi, астранамiчныя зборнiкi), хоць, як паказвае аналiз, навуковая тэрмiналогiя гэтых помнiкаСЮ даволi багатая i разнастайная, што сведчыць аб дастаткова высокiм узроСЮнi развiцця навукi i асветы на беларускiх землях.

Нягледзячы на даСЮнiя лексiкаграфiчныя традыцыi беларускiх пiсцоСЮ i на наяСЮнасць развiтой тэрмiналогii СЮ друкаваных выданнях, у XVIIтАФXVIII стст. не было выдадзена спецыяльных тэрмiналагiчных слоСЮнiкаСЮ па асобных галiнах ведаСЮ. ПраСЮда, нельга не адзначыць, што хоць сучасныя беларускiя лексiкографы выканалi грунтоСЮную i паслядоСЮную працу па адшуканню i даследаванню лексiкаграфiчных крынiц, няма СЮпэСЮненасцi СЮ тым, што зараз выяСЮлены СЮсе помнiкi беларускай лексiкаграфii. Па-першае, кнiгасховiшчы на тэрыторыi Беларусi знiшчалiся СЮ шматлiкiх спусташальных войнах мiнулых стагоддзяСЮ, а таксама спецыяльна прысланым з Ватыкана ордэнам езуiтаСЮ з мэтай паланiзацыi беларусаСЮ. Па-другое, некаторыя старабеларускiя лексiкаграфiчныя помнiкi маглi загiнуць нявыяСЮленымi СЮ час апошнiх войн падобна да таго, як загiнуСЮ у гады Вялiкай Айчыннай вайны каштоСЮны рукапiс шаснаццацiтомнага ВлБеларуска-руска-польскага слоСЮнiкаВ» Я. Цiхiнскага.

АжыццёСЮленае СЮ канцы XVIII ст. пасля доСЮгага панавання польскiх феадалаСЮ уз'яднанне Беларусi з Расiяй не садзейнiчала развiццю беларускай мовы i асаблiва афiцыйна-дзелавога стылю, паколькi беларуская мова была забаронена СЮ афiцыйна-дзелавой сферы, не выкарыстоСЮвалася СЮ грамадскiм жыццi.

Пасля доСЮгага перапынку СЮ развiццi беларускай тэрмiналогii, абумоСЮленага названымi вышэй гiстарычнымi СЮмовамi фармiравання беларускай нацыi, у пачатку XX ст. адбылося некаторае ажыСЮленне тэрмiналагiчнай работы. Пасля выдання царскiм урадам так званага закона аб свабодзе друку пачалi актыСЮную работу шматлiкiя легальныя беларускiя выданнi таго часу, i СЮ прыватнасцi выданнi навуковага i навукова-папулярнага зместу, якiя ставiлi мэту Влтлумачыць усе з'явы прыроды, галоСЮныя законы фiзiкi i хiмii, жыцця зямлi.. знаёмiць з геаграфiяй i гiсторыяй роднага краюВ», змяшчалi шмат тэрмiнаСЮ. Многiя з iх былi распрацаваны самiмi аСЮтарамi выданняСЮ. Навукова-папулярныя публiкацыi насiлi СЮ пэСЮным сэнсе нарматыСЮны характар, садзейнiчалi СЮкараненню навуковай тэрмiналогii СЮ моСЮную практыку i змяшчалi, такiм чынам, некаторыя элементы работы па СЮпарадкаванню беларускай тэрмiналогii.

АСЮтары навукова-папулярных публiкацый пачатку XX ст. выкарыстоСЮвалi магчымасцi беларускай мовы. Шырока СЮжывалiся словы СЮласна беларускага паходжання: адлiга, высадкi, гароднiна, гук, зык, маладзiк,маланка, навальнiца, надвор'е, паводка, пазыка, праменнi, працаСЮнiк, пухлiна, сухоты, хвароба; лексемы СЮсходнеславянскага паходжання: бялок, высыпка, засуха, лячэбнiк, кушчэнне, малакроСЮе, прадажа, пошлiна; агульнаславянскiя словы: абарот, вага, волава, воспа, гаспадар, дзяржава, жэрэла, карысць, почка, суд, торг, урад, ядро.

Значная частка тэрмiнаСЮ, змешчаных у часопiсах пачатку XX ст., замацавалася СЮ тэрмiналагiчнай практыцы i СЮвайшла СЮ сучасную беларускую тэрмiналогiю адпаведных галiн навукi, хоць многае i было адкiнута з часам, паколькi на старонках гэтых часопiсаСЮ нярэдка СЮжывалася вузкарэгiянальная лексiка, узнiкалi варыянтныя рады (адлiга тАФ атлега; залiва тАФ лiвень тАФ улева; маланьня тАФ маланка; суш тАФ суша; шал тАФ шаленства i iнш.)В». Беларуская тэрмiналогiя пачатку XX ст. у параСЮнаннi з папярэднiм перыядам у пэСЮнай меры СЮзбагацiлася лексiчна.

Нягледзячы на некаторае расшырэнне сферы функцыянавання беларускай мовы, яна СЮсё яшчэ не адпавядала тым задачам, якiя СЮзнiкалi СЮ працэсе далейшага развiцця грамадска-палiтычнага жыцця, нацыянальнай культуры i лiтаратуры беларускага народа. ВлАбмежаваная галоСЮным чынам стылямi мастацкай лiтаратуры, часткова публiцыстыкi, беларуская лiтаратурная мова пачатку XX ст. не валодала многiмi з тых шматлiкiх i разнастайных выразных сродкаСЮ, якiя неабходны для перадачы розных па характару i зместу думак, звязаных з развiццём грамадска-палiтычных адносiн, навукi, тэхнiкi, культуры. Ды i тыя стылi, у якiх развiвалася беларуская лiтаратурнай мова СЮ пачатку XX ст., былi недастаткова распрацаваныя i глыбокiяВ».

СПРЖС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНРЖЦ

1. Арашонкава Г. У., Булыка А. М., Люшцiк У. В., Падлужны А. РЖ., Тэорыя i практыка беларускай тэрмiналогii. Мн., Беларуская навука, 1999. 175 с.

2. Антанюк Л.А. Беларуская мовапрафесiйная лексiка: Курс лекцый/ Антанюк Л.А., ПлотнiкаСЮ Б.А. тАУ 3-е выданне. тАУ Мн., 2005. тАУ240 с.

3. Беларуская мова. Фанетыка. Арфаэпiя. Графiка. Арфаграфiя. Лексiкалогiя. Лексiкаграфiя. Фразеалогiя. Марфемная будова слова. СловаСЮтварэнне. Марфалогiя. Мн., Вышэйшая школа, 1987. 429 с.

Вместе с этим смотрят:

A history of the english language

AIDS

Airplanes and security

American Riddles

An Evergreen topic in British classical literature, childrenтАЩs poems and everyday speech: patterns of climate in the British isles