Асаблiвасцi фанетычнай сiстэмы сучаснай беларускай мовы

Змест

1. АбтАЩект фанетыкi i яе асноСЮныя дысцыплiны

2. Фаналогiя i арфаграфiя. Графiка беларускай мовы

3. Паняцце транскрыпцыi

4. Паняцце арфаэпii. ВымаСЮленне галосных

5. ВымаСЮленне зычных

Спiс выкарыстаных крынiц

1. АбтАЩект фанетыкi i яе асноСЮныя дысцыплiны

У аснове абодвух беларускiх лiнгвiстычных тэрмiнаСЮ ляжыць грэчаскi лексiчны кампанент, якi кiрылiцай перадаецца словам фон, што значыць гук, голас, тон, або найменнi дысцыплiн фанетыка i фаналогiя матывуюцца адпаведным перакладам з грэчаскай мовы, ужывальным у большасцi еСЮрапейскiх моСЮ для назвы навук аб гукавой форме мовы.

Значыць, прадметам вывучэння дадзеных навук служыць менавiта гукавая матэрыя мовы, яе зыходны прыроджаны план выражэння, бо пiсьмовая форма зтАЩяСЮляецца другаснай, часцей за СЮсё вытворнай ад гукавой для моСЮ з лiтарным алфавiтам. Знешняе фармальнае падабенства згаданых лiнгвiстычных тэрмiнаСЮ у дадзеным выпадку вынiкае з еднасцi абтАЩекта даследавання, якi, аднак, у сучасным мовазнаСЮстве разглядаецца з двух бакоСЮ, або аспектаСЮ, пунктаСЮ гледжання: маСЮлення i мовы. У нашай маСЮленчай дзейнасцi (акты гаварэння i яго СЮспрымання) вылучаецца СЮласна маСЮленне, цi канкрэтныя, успрымальныя нашымi органамi пачуццяСЮ гукi чалавечага голасу, i мова, цi адцягненая, абагульненая зтАЩява, якая СЮяСЮляе сабой разумовы канструкт i абтАЩядноСЮвае (сiнтэзуе) у сябе СЮсе тыя стабiльныя, канстантныя рысы, што паСЮтараюцца СЮ бясконцых актах маСЮлення, i такiм чынам, лучыць iх, нягледзячы на iндывiдуальны i непаСЮторны характар кожнага акту, у сацыяльна значымыя, зразумелыя для СЮсiх носьбiтаСЮ пэСЮнай мовы, адзiнкi.

Фанетыка - гэта навука аб гуках маСЮлення, а фаналогiя - навука аб гуках мовы. Фанетыка вывучае вонкавую членападзельную гукавую матэрыю маСЮлення, яго дыскрэтныя кампаненты, iх акустычныя i артыкуляцыйныя характарыстыкi, асаблiвасцi i правiлы спалучэння выдзеленых кампанентаСЮ, прасадычныя (нацiск, мелодыка, iнтанацыя, тон i iнш.) уласцiвасцi гукаСЮ i гукавых ланцужкоСЮ маСЮлення. Фаналогiя ж даследуе суадносныя з гукамi чалавечага голаса, але СЮжо абстрактныя, адцягненыя мiнiмальныя адзiнкi мовы, якiя называюцца фанемамi i характарызуюцца з пункту гледжання тых функцый, што выконваюцца iмi СЮ мове. Так, найбольш частотны гук беларускай мовы а, на яго прыпадае амаль кожны пяты гук нашага маСЮлення, пры выкарыстаннi асобным носьбiтам мовы характарызуецца бясконцымi i разнастайнымi iндывiдуальнымi нюансамi свайго вымаСЮлення СЮ залежнасцi як ад сваёй пазiцыi СЮ слове (нацiскны цi ненацiскны, пачатак, сярэдзiна цi канец слова, акружэнне iншымi гукамi, або дыстрыбуцыя i г. д.), так i ад псiхафiзiялагiчных уласцiвасцяСЮ кожнага асобнага чалавека (пол, узрост, фiзiчны i псiхiчны стан чалавека СЮ момант маСЮлення i г. д.). Тым не менш уся бясконцая колькасць вымаСЮленых, вымаСЮляемых зараз i сказаных СЮ будучым варыянтаСЮ гука абтАЩядноСЮваюцца СЮ адзiн iнварыянтны кампанент, цi фанему, на аснове найперш сваёй галоСЮнай дыферэнцыяльнай функцыi СЮ мове. Такой функцыяй фанемы служыць сэнсаадрознiвальная функцыя, з дапамогай якой мы не блытаем словы, а падзяляем iх на выразныя, самастойныя адзiнкi са сваiм iндывiдуальным i непаСЮторным сэнсам, планам зместу.

Гукi нашай мовы зтАЩяСЮляюцца абтАЩёмнымi, шматмернымi адзiнкамi, таму навука аб iх, фанетыка, падзяляеца на цэлы шэраг паддысцыплiн у залежнасцi ад падыходу да таго цi iншага аспекту гэтых адзiнак, або пункту гледжання. Так, агульная фанетыка вывучае асаблiвасцi гукаСЮ чалавечага голасу СЮвогуле, незалежна ад пэСЮнай мовы. СупрацьпастаСЮляецца i адначасова суадносiцца з ёй прыватная фанетыка, што займаецца апiсаннем гукаСЮ канкрэтнай мовы, беларускай, англiйскай, чэшскай i г. д. Дадзеныя паддысцыплiны звязаны памiж сабой, бо агульная фанетыка грунтуецца на матэрыяле тых эмпiрычных маСЮленчых фактаСЮ, што вывучае прыватная фанетыка, якая, у сваю чаргу, выкарыстоСЮвае тэарэтычныя прынцыпы, устаноСЮкi, палажэннi i iнш., распрацаваныя СЮ нетрах агульнай фанетыкi. Гукi могуць аналiзавацца СЮ адносiнах да пэСЮнага часу iх выкарыстання i СЮ адносiнах да гiстарычна розных прамежкаСЮ часу iх ужывання. У першым выпадку фанетыка называецца сiнхранiчнай, або апiсальнай, у другiм - дыяхранiчнай, або гiстарычнай. Калi гукi голасу адной мовы апiсваюцца СЮ параСЮнаннi з гукамi голасу iншай мовы, то такая фанетыка называецца супастаСЮляльнай, а калi даследуюцца гукi цэлых моСЮных семтАЩяСЮ, то фанетыка называецца тыпалагiчнай. Вылучаецца таксама эксперыментальная, цi прыкладная фанетыка, якая аналiзуе гукi з дапамогай разнастайных сучасных тэхнiчных сродкаСЮ (асцылографы, кiмографы, магнiтафоны, рэнтген, фотаапаратура i iнш.). Падобныя лабараторыi створаны СЮ буйнейшых навуковых i вучэбных установах, у прыватнасцi, у НАН Беларусi, Мiнскiм дзяржаСЮным лiнгвiстычным унiверсiтэце i iнш. Прыкладная фанетыка апiсвае гукi i iх разнастайныя характарыстыкi СЮ дачыненнi да праблем выкладання той цi iншай мовы для больш эфектыСЮнага засваення яе гукавога плана выражэння i правiльнага нарматыСЮнага вымаСЮлення гукаСЮ i iх спалучэнняСЮ, напрыклад, якой-небудзь замежнай мовы цi сваёй роднай.

Акустычная фанетыка вывучае гукi з пункту гледжання такiх iх уласцiвасцяСЮ, як вышыня, сiла, тэмбр, iнтанацыя, мелодыка i г. д., а артыкуляцыйная фанетыка даследуе гэтыя ж гукi з пункту гледжання месца iх утварэння, дзеяння СЮсiх тых фiзiялагiчных органаСЮ (лёгкiя, галасавыя звязкi, язык, зубы, губы, гартань i iнш.) чалавека, якiя бяруць удзел у спараджэннi гукаСЮ.

Такiм чынам, фанетыка беларускай мовы вывучае гукi з розных аспектаСЮ i СЮ залежнасцi ад гэтых аспектаСЮ можа быць i апiсальнай (сiнхранiчнай), i гiстарычнай (дыяхранiчнай), i супастаСЮляльнай, i эксперыментальнай, i акустычнай, i артыкуляцыйнай.

2. Фаналогiя i арфаграфiя. Графiка беларускай мовы

Нягледзячы на тое, што фанема служыць мiнiмальнай моСЮнай адзiнкай, якая з сiнтагматычнага пункту гледжання не падзяляецца на часткi, яна не мае адназначнай iнтэрпрэтацыi з боку спецыялiстаСЮ, якiя належаць не толькi да розных навуковых школ, але i да адной школы. Напрыклад гук ы СЮ беларускай мове вылучаецца СЮ якасцi самастойнай адзiнкi фактычна ва СЮсiх фанетычных апiсаннях i класiфiкацыях, але ён не мае фаналагiчнага статуса, не выконвае сэнсаадрознiвальнай функцыi, таму характарыстыка яго СЮпоравень з iншымi мiнiмальнымi адзiнкамi мовы зтАЩяСЮляецца супярэчлiвай: такой фаналагiчнай адзiнкi нiбы i не iснуе СЮ беларускай мове, але ёй знаходзiцца месца СЮ большасцi адпаведных класiфiкацый беларускiх фанем.

Хаця фаналогiя як навука аб драбнейшых адцягненых адзiнках мовы СЮзнiкла толькi СЮ 20 стагоддзi, iнтуiтыСЮна патрэба СЮ гэтых адзiнках адчувалася вельмi даСЮно, па крайняй меры, з часоСЮ стварэння першых алфавiтных сiстэм, калi адзiн гук адлюстроСЮваСЮся адным графiчным знакам, што характарызуецца як генiяльнае адкрыццё, а алфавiтнае адлюстраванне членападзельнасцi мовы зазначаецца нават як яе сутнасць. Вынаходнiкi лiтарнага пiсьма для розных моСЮ (у тым лiку Кiрыл i Мефодый для славянскай пiсьменнасцi, якая ва СЮдасканаленым выглядзе выкарыстоСЮваецца СЮ сучаснай беларускай мове) кiравалiся СЮ сваёй творчай дзейнасцi не столькi на характар вымаСЮлення гукаСЮ, на iх акустычныя якасцi, колькi на функцыi гукаСЮ. Менавiта таму фактычна безлiч гукаСЮ маСЮлення, класы якiх i абтАЩядноСЮваюцца СЮ сучасным мовазнаСЮстве СЮ фанемы, пры iх пiсьмовым адлюстраваннi зводзiлася СЮсяго да некалькiх дзесяткаСЮ лiтар, з дапамогай якiх фiксаваСЮся не фанетычны, а пераважна фаналагiчны прынцып пiсьма. Звядзенне мноства рэальных гукаСЮ нашага маСЮлення да абмежаванай колькасцi фаналагiчных адзiнак i лiтар адбываецца, магчыма, i таму, што СЮ гэтых адзiнках фiксуюцца толькi тыя прыкметы, якiя служаць фаналагiчна iстотнымi, г. зн. адыгрываюць сэнсаадрознiвальную ролю, зтАЩяСЮляюцца дыферэнцыяльнымi СЮ мове, нясуць функцыянальную нагрузку. РЖменна падсвядомая фаналагiчная арыентацыя стваральнiкаСЮ алфавiтаСЮ прыводзiць да таго, што спецыялiстамi так i не створаны строгiя арфаграфiчныя сiстэмы, якiя б цалкам адпавядалi гукавым сiстэмам той цi iншай мовы. Больш таго, некаторыя алфавiты, напрыклад лацiнскi для англiйскай мовы, маюць iстотныя несупадзеннi з гукамi пэСЮнай мовы.

Кiрылiцкi алфавiт сучаснай беларускай лiтаратурнай мовы больш паслядоСЮна адлюстроСЮвае яе фанетычную сiстэму, але, зразумела, далёка не адэкватна адпавядае ёй, бо мае, па-першае, лiтары, якiм няма гукавых адпаведнiкаСЮ, напрыклад ь; па-другое, адной лiтарай перадаюцца або спалучэннi двух гукаСЮ (параСЮн.: я, е, ё, ю), або якасна розныя гукi цi фанемы (цвёрдыя i мяккiя, звонкiя i глухiя i iнш.). Асобныя гукi беларускай мовы перадаюцца спалучэннямi лiтар, у прыватнасцi дыграфамi дз, дж, а таксама спалучэннем з мяккiм знакам (параСЮн.: гусь, радасць, пiсьмо i iнш.); спалучэннем лiтар перадаецца i вымаСЮленне падоСЮжаных зычных (параСЮн.: збожжа, вяселле, насенне i iнш.).

Для перадачы пяцi галосных фанем беларускай мовы, якiя выконваюць сэнсаадрознiвальную ролю, выкарыстоСЮваецца 10 лiтар: а, е, ё, i, о, у, э, ы, ю, я. З iх так званыя ётавыя е, ё, i, ю, я СЮ пачатку слова, а пасля галосных, СЮ, апострафа СЮ сярэдзiне i СЮ канцы слова выражаюць спалучэнне гукаСЮ (й + адпаведны галосны э, о, i, у, а). З дапамогай дадзеных лiтар перадаецца i мяккасць зычных (параСЮн.: люк - лук, нёс - нос, спяц ь - спаць, сiта - сыта, без - бэз i г. д.).14 беларускiх лiтар б, в, г, дз, з, к, л, м, н, п, с, ф, х, ц перадаюць на пiсьме i цвёрдыя зычныя (у прыватнасцi, пасля галосных, што абазначаюцца лiтарамi а, о, ы, у, э), i мяккiя (абазначаюцца спалучэннем з ётавымi цi з мяккiм знакам). Лiтары д, дж, ж, р, т, СЮ, ч, ш абазначаюць на пiсьме адпаведныя цвёрдыя зычныя гукi. Правапiс галосных i зычных гукаСЮ беларускай лiтаратурнай мовы падпарадкоСЮваецца кадыфiкаваным правiлам.

У складзе сённяшняга беларускага алфавiта налiчваецца 34 лiтары, кожная з якiх мае чатыры варыянты свайго графiчнага адлюстравання, або чатыры графемы: рукапiсная, друкаваная, малая, вялiкая.

А, а, а, А; б, Б. б, Б; в, В. в, В; г, Г, г, Г; д, Д, д, Д; дж, Дж, дж, Дж; дз, Дз, дз, Дз; е, Е, е, Е; ё, Ё, ё, Ё; ж, Ж, ж, Ж; з, З, з, З; i, РЖ, i, РЖ; к, К, к, К; л, Л, л, Л; м, М, м, М; н, Н, н, Н; о, О, о, О; п, П, п, П; р, Р, р. Р; с, С, с, С; т, Т, т, Т; у, У, у, У; СЮ, РО, СЮ, РО; ф, Ф, ф, Ф; х, Х, х, Х; ц, Ц, ц, Ц; ч, Ч, ч, Ч; ш, Ш, ш, Ш; ы, Ы, ы, Ы; ь, Ь, ь, Ь; э, Э, э, Э; ю, Ю, ю, Ю; я, Я, я, Я.

ПаслядоСЮнасць размяшчэння лiтар у алфавiце зтАЩяСЮляецца штучнай, умоСЮнай, але яе трэба ведаць гэтаксама добра, як таблiцу множання, бо СЮ прыведзеным алфавiтным парадку будуюцца разнастайныя слоСЮнiкi (тлумачальныя, энцыклапедычныя, арфаграфiчныя i г. д.), картатэкi i каталогi СЮ бiблiятэках, шматлiкiя даведнiкi, адрасныя i тэлефонныя кнiгi i да т.п.

3. Паняцце транскрыпцыi

Паколькi суадносiны памiж лiтарамi беларускага алфавiту i гукамi беларускай мовы не зтАЩяСЮляюцца адэкватнымi, для дакладнай перадачы гучання маСЮлення выкарыстоСЮваецца фанетычная транскрыпцыя, дзе кожны гук перадаецца асобным графiчным знакам. Такiм чынам, фанетычная транскрыпцыя служыць пераходам ад лiтары да гука на аснове тых правiл чытання, якiя дзейнiчаюць СЮ дадзенай мове. Транскрыпцыю трэба адрознiваць ад транслiтэрацыi, што перадае адэкватнае напiсанне слоСЮ чужой мовы. Так, назва рускага горада Арол транскрыбiруецца як [арол], а транслiтаруецца як [ортАЩол]. Для транскрыпцыi i транслiтэрацыi СЮжываюцца лiтары беларускага алфавiта i спецыяльныя значкi, што перадаюць адметнасць гучання затранскрыбiраванага слова. У беларускай транскрыпцыi не выкарыстоСЮваюцца ётавыя лiтары, а таксама мяккi знак, замест якога прымяняецца коска, што ставiцца справа i зверху ад лiтары, суадноснай з мяккiм зычным. Гукi, словы, словазлучэннi, сказы i тэксты, што падлягаюць транскрыпцыi, заключаюцца СЮ квадратныя дужкi (параСЮн.: [лтАЩ], [птАЩэнтАЩ], [цтАЩашктАЩi дзтАЩэнтАЩ], [наступтАЩiла цтАЩоплайэ лтАЩэта] i да т.п.). Знак [] над лiтарамi дз, дж перадае злiтнае вымаСЮленне дадзеных зычных беларускай мовы: нацiск кожнага слова, якое мае звыш двух складоСЮ, памячаецца значком [тАШ]. Пры падоСЮжаным вымаСЮленнi зычных выкарыстоСЮваецца гарызантальная рыска, якая ставiцца над адпаведнай лiтарай (параСЮн.: [бтАЩярвтАЩэнтАЩэ], [збожа]. Пытальны i клiчны знакi прыпынку СЮ канцы сказа застаюцца назменнымi. Астатнiя знакi прыпынку, якiя перадаюцца паСЮзай у вусным маСЮленнi абазначаюцца нахiленымi рыскамi: адной рыскай [/] - кароткая паСЮза, двума рыскамi [ // ] - доСЮгая паСЮза. Двума рыскамi звычайна перадаецца паСЮза памiж сказамi, цi асобныя сэнсава значымыя выдзяленнi кампанентаСЮ сказа пры яго актуальным чляненнi. Выбуховы заднеязычны гук, якi выкарыстоСЮваецца СЮ некаторых запазычаных словах, найперш з польскай мовы, i супрацьпастаСЮлены па спосабу СЮтварэння фрыкатыСЮнаму заднеязычнаму гуку, перадаецца СЮ транскрыпцыi лiтарай г, а фрыкатыСЮны - лiтарай h [гiрса i hадзiна, ганак i hот i iнш.]. Службовыя словы СЮ тых выпадках, калi яны спецыяльна не выдзяляюцца СЮ маСЮленнi, калi на iх не падае лагiчны нацiск, вымаСЮляюцца як адно фанетычнае цэлае разам са знамянальнымi словамi, што спалучаюцца з iмi, i перадаецца транскрыпцыяй у адных квадратных дужках, параСЮн.: пад домам [падомам], над хатай [натхатай] i г. д.

Пры транскрыбiраваннi дыялектнага беларускага маСЮлення, дзе скарыстоСЮваюцца гукi i iх спалучэннi, якiм няма адпаведнiкаСЮ у лiтаратурнай мове, ужываюцца дадатковыя знакi, Так, закрытыя галосныя паСЮночна-заходняга дыялекту беларускай мовы о, е перадаюцца на пiсьме пры iх транскрыбiраваннi спецыяльным значком [ˆ]; параСЮн.: [лтАШ ˆес], [кˆот], а дыфтонгi гэтага ж дыялектнага вымаСЮлення значком []; параСЮн.: [лтАЩiес], [куонтАЩ]. Лiтарамi ъ, ь перадаюцца рэдукаваныя ненацiскныя галосныя гукi, што СЮжываюцца на месцы нацiскных а, о, е; параСЮн.: [дзтАЩьстАЩатък, втАЩьсна] i г. д.

4. Паняцце арфаэпii. ВымаСЮленне галосных

Зразумеласць i дакладнасць вуснага маСЮлення дасягаюцца не толькi правiльнай пастаноСЮкай нацiску СЮ фанетычных словах, неабходнай iнтанацыяй выказвання, але i нарматыСЮным вымаСЮленнем яе асобных галосных i зычных гукаСЮ, iх спалучэнняСЮ. РаспрацоСЮкай агульнаабавязковых норм лiтаратурнага вымаСЮлення займаецца раздзел мовазнаСЮства, якi называецца арфаэпiяй. Веданне арфаэпiчных норм i карыстанне iмi СЮ паСЮсядзённым маСЮленнi служыць паказчыкам агульнай культуры чалавека, якой не можа быць без культуры маСЮлення, а праз маСЮленне матэрыялiзуецца СЮвесь духоСЮны свет чалавека, вызначаецца змястоСЮнасць i багацце гэтага свету.

Выпрацаваныя i закадыфiкаваныя СЮ спецыяльнай лiтаратуры (навуковай, даведачнай, вучэбнай) арфаэпiчныя нормы знаходзяцца СЮвесь час пад уплывам гутарковага спантаннага маСЮлення, або СЮзуса, якi служыць антыномiяй нормы i супярэчнасць з якiм вядзе з цягам часу да змяненняСЮ у мове. У варунках масавага бiлiнгвiзму, што характэрны для Беларусi, найбольш значнаму СЮздзеянню беларускiя арфаэпiчныя нормы падлягаюць з боку рускага маСЮлення, што прыводзiць да iнтэрферэнцыi, у тым лiку i на фанетычным узроСЮнi мовы, i да СЮзнiкнення трасянкi, дзе змешваюцца рысы беларускага i рускага вымаСЮлення. Акрамя таго, лiтаратурныя нормы маСЮлення аказваюцца пад уплывам асаблiвасцяСЮ дыялектнага вымаСЮлення многiх носьбiтаСЮ мовы, а таксама арфаграфii, калi напiсанае слова агучваецца непасрэдна СЮ абход арфаэпii. Каб пазбегнуць уплыву СЮсiх згаданых фактараСЮ правiльнае лiтаратурнае маСЮленне павiнна бесперарыСЮна знаходзiцца пад усвядомленым кантролем самога прамоСЮцы, што патрабуе i значнай увагi i iнтэлектуальных высiлкаСЮ, бо згодна з прынцыпам эканомii энергii, або проста "чалавечай лянотай", кожны чалавек iмкнецца гаварыць як яму зручней, з меншымi намаганнямi, карацей. Памянёны прынцып прыводзiць звычайна да такой лаканiчнасцi вуснага маСЮлення, калi скарачаецца выказванне да элiптычных форм, а СЮ фанетычным слове больш менш выразна чуюцца толькi нацiскныя галосныя, у той час як канчаткi слоСЮ могуць страчвацца, гэтаксама як i ненацiскныя галосныя, што рэдукуюцца часам да сваёй поСЮнай непазнавальнасцi.

Арфаэпiчныя нормы лiтаратурнага вымаСЮлення патрабуюць ад прамоСЮцы або выразнай артыкуляцыi СЮсiх гукаСЮ, або такога iх гучання, якое знаходзiцца СЮ межах пэСЮных правiл, выпрацаваных i замацаваных практыкай маСЮлення i рэкамендаваных у сацыяльным ужытку. Дадзеныя нормы СЮ адносiнах да СЮсiх нацiскных галосных беларускай лiтаратурнай мовы, а таксама СЮ дачыненнi да ненацiскных i, ы, у зводзяцца да iх выразнага вымаСЮлення. Астатнiя ненацiскныя галосныя рэдуцыруюцца, але таксама не страчваюць усiх сваiх акустычных якасцяСЮ. У адпаведнасцi з характэрнай фанетычнай рысай беларускай мовы - аканнем, галосныя о, э, а пасля цвёрдых зычных ва СЮсiх ненацiскных складах пераходзяць у а, вымаСЮляюцца як а, за выняткам не засвоеных iншамоСЮных запазычанняСЮ i асобных беларускiх лексем (параСЮн.: iнжынер, рэкорд, крывавы i iнш.). Гэтыя ж гукi о, э, а пасля мяккiх зычных у першым пераднацiскным складзе пераходзяць таксама СЮ а, але на пiсьме ён перадаецца як я, а сам працэс называецца яканнем (параСЮн.: лясок, нясу, цяпер i iнш.). Пачатковы гук i пасля цвёрдых зычных (акрамя г, к, х), што стаяць у канцы папярэдныга слова, а таксама СЮ складаных словах з першай часткай на цвёрды зычны, пераходзiць у гук ы (параСЮн.: горад [ы] вёска, лес [ы] поле, РЖван з [ы] рай, пед [ы] нстытут i г. д., але смех [i] грэх i да т.п.). Пасля галоснага СЮ сярэдзiне слова перад нацiскным i вымаСЮляецца эпентэтычны (устаСЮны) гук й (параСЮн.: кра [йi] на, сва [йi] мi i г. д.), якi СЮзнiкае таксама перад нацiскным i СЮ пачатку слова, марфемы, пасля апострафа i мяккага знака (параСЮн.: [йi] голка, за [йi] мжыць, сям [йi], РЖль [йi] ч i г. д.). Эпентэтычны й узнiкае i пры вымаСЮленнi запазычаных слоСЮ памiж спалучэннямi галосных (параСЮн.: сацы [йа] льны, ды [йа] лог i да т.п.). У тых выпадках, калi СЮ канцы папярэдняга слова стаiць галосны гук, i пераходзiць у й (параСЮн.: хлопцы [й] граюць, на [й] ржышчы, арэхi [й] жалуды i да т.п.). ПрыназоСЮнiк у i пачатковы у вымаСЮляюцца як СЮ, калi папярэдняе слова заканчваецца галосным (параСЮн.: [зазвiнела СЮ вушах], [чытала СЮчора] i да т.п.).

5. ВымаСЮленне зычных

У беларускай мове ёсць зычныя гукi, якiя адсутнiчаюць у суседняй рускай мове, у прыватнасцi афрыкаты дз, дзтАЩ, дж, што абазначаюцца на пiсьме двума лiтарамi, але вымаСЮляюцца як адзiн гук. Цвёрдая афрыката [дз] сустракаецца толькi у запазычыных i гукапераймальных словах (параСЮн.: нэндза, дзынкаць i iнш.). Гук [дзтАЩ] ужываецца СЮ беларускай мове значна часцей, чым [дз] i СЮзнiк на месцы этымалагiчнага мяккага [дтАШ], якi ёсць у рускай мове, але адсутнiчае СЮ беларускай (параСЮн.: дед i дзед, дети i дзецi i iнш.). Гук [дж] прыдатны СЮ асноСЮным дзеяслоСЮным формам (параСЮн.: сяджу, гляджу i iнш.), а таксама аддзеяслоСЮным назоСЮнiкам (параСЮн.: адраджэнне, пасяджэнне i iнш.) i зтАЩяСЮляецца адносна рэдкiм гукам. На мяжы прыстаСЮкi i кораня сустракаюцца спалучэннi гукаСЮ [дз], а таксама [дж], якiя вымаСЮляюцца асобна (параСЮн.: пад-земка, ад-жаць i да т.п.). Адсутнiчае СЮ беларускай мове i мяккi зычны [т], на месцы якога вымаСЮляецца [цтАЩ] (параСЮн.: кот, але ко [цтАЩ] iк, рот, але СЮ ро [цтАЩ] е i iнш.).

Гук [г] у беларускай мове служыць звонкiм фрыкатыСЮным гукам, якi па першай прыкмеце супрацьпастаСЮляецца глухому [х], а па другой - выбуховаму [к] (параСЮн.: [г] ор i [х] ор, [г] од i [к] од i iнш.). Выбуховы г вымаСЮляецца толькi СЮ некаторых словах, запазычыных пераважна з польскай мовы (параСЮн.: [г] узiк, шва [г] ер i iнш.). Гукi ж, ч, ш, р вымаСЮляюцца заСЮсёды СЮ беларускай лiтаратурнай мове цвёрда (параСЮн.: [ж] ыццё, [ч] орны, [ш] эпт, пе [р] ад i iнш.). Гэтаксама цвёрда вымаСЮляюцца губныя гукi п, б, м, ф у канцы слоСЮ i перад й (параСЮн.: [бтАЩ] йу, цэ [п], се [м], скi [ф], [птАЩ] йаны i iнш.). Губна-зубны зычны [в] на канцы слова, а таксама памiж галоснымi перад зычным вымаСЮляецца як [СЮ] (параСЮн.: мова - моСЮ, слова - слоСЮ, галава - галоСЮка i iнш.).

Звонкiя зычныя СЮ беларускiм лiтаратурным вымаСЮленнi перад глухiмi i СЮ канцы слоСЮ страчваюць прыкмету звонкасцi, гэтаксама як i СЮ рускай мове, але СЮ адрозненне ад украiнскай, i гучаць як глухiя, а глухiя перад звонкiмi, наадварот, вымаСЮляюцца як звонкiя (параСЮн.: гора [т], гара [т] ка i ка [зтАЩ] ба i iнш.). Зубныя зычныя с, з у палажэннi перад мяккiмi зычнымi (апрача г, к, х) прыпадабняюцца iм i вымаСЮляюцца мякка (параСЮн.: [стАЩ] певы, [зтАЩ] лева i iнш., але [с] кiвiца, [з] гiнуць i iнш.). Свiсцячыя зычныя перад шыпячымi, а шыпячыя перад свiсцячымi прыпадабняюцца да адпаведных гукаСЮ, г. зн. да гукаСЮ, што iдуць пасля iх (параСЮн.: [ш] ытак тАШсшытактАЩ, чэ [с] кi тАШчэшскiтАЩ i iнш.). Змякчаюцца перад мяккiмi зубнымi зычнымi [дзтАЩ], [цтАЩ], [нтАЩ], а таксама перад [й] i зубныя гукi [н], [л] (параСЮн.: [камантАЩдзтАЩiр], [лтАЩйэ] i iнш.), якiя, аднак, перад астатнiмi мяккiмi зычнымi застаюцца цвёрдымi (параСЮн.: [тонктАЩi], [палктАЩi], i iнш.). Заднеязычныя [г], [к], [х] перад мяккiмi зычнымi вымаСЮляюцца як цвёрдыя (параСЮн.: [выглтАЩат], [клтАЩiн], [хлтАЩеп] i iнш.). Зычныя гукi СЮ спалучэннi з й вымаСЮляюцца падоСЮжана (гл.: КАРСКИЙ 1962, 446), гэтаксама як зычныя дз, ж, з, л, н, с, ц, ч, ш у становiшчы памiж галоснымi, што адлюстроСЮваецца на пiсьме падвоеным напiсаннем адпаведных лiтар (параСЮн.: палаводдзе, збожжа, рыззё, галлё, карэнне, калоссе, смецце, ноччу, узвышша i iнш.). Зубныя змычныя гукi д, т перад афрыкатамi ч, ц прыпадабняюцца iм i вымаСЮляюцца адпаведна як падоСЮжанае ч або ц (параСЮн.: [рактАЩечык], [у буцы] i iнш.). Перад мяккiмi зычнымi [в], [м] гукi [д], [т] змякчаюцца i гучаць як [дз], [ц] (параСЮн.: [дзтАЩве], [змярцтАЩвтАЩелы] i iнш.). Спалучэннi зычных [зск] вымаСЮляюцца як [ск] (параСЮн.: кiргi [ск] i i iнш.), а [дск] як [цк] (параСЮн.: лю [ц] кi i iнш.). Спалучэнне зычных [чн] вымаСЮляецца нязменна згодна з напiсаннем (параСЮн.: гу [чн] ы, бае [чн] ы i iнш.).

Аднак на мяжы слоСЮ спалучэннi зычных гукаСЮ не заСЮсёды падпарадкоСЮваюцца зазначаным правiлам, што залежыць найперш ад хуткасцi маСЮлення, iндывiдуальных асаблiвасцяСЮ прамоСЮцы i iншых фактараСЮ. Так, шыпячыя перад свiсцячымi на стыку слоСЮ могуць мяняцца толькi па прыкмеце глухасцi / звонкасцi: глухiя прыпадабняюцца звонкiм (параСЮн.: [не болтАЩж за нас] i iнш.), а свiсцячыя перад шыпячымi вымаСЮляюцца як шыпячыя, г. зн. падпарадкоСЮваюцца агульнаму правiлу, якое тычыцца вымаСЮлення спалучэнняСЮ адпаведных зычных i СЮнутры слова,, а таксама на мяжы толькi службовых i знамянальных слоСЮ (параСЮн.: [жахам] тАШз жахамтАЩ, але [воз жыта] i iнш.). ВымаСЮленне слоСЮ iншамоСЮнага паходжання таксама мае пэСЮныя адхiленнi ад норм лiтаратурнага вымаСЮлення, бо на адпаведныя словы, напрыклад, не распаСЮсюджваецца дзеканне (параСЮн.: дэкада, дыяспара i iнш.) i цеканне (параСЮн.: тэатр, тэзiс i iнш.); на месцы афрыкаты дж можа СЮжывацца спалучэнне гукаСЮ дж (параСЮн.: джэм, таджык i iнш.).

Такiм чынам, у многiх выпадках арфаэпiчных норм беларускага лiтаратурнага вымаСЮлення пры дэрывацыi слоСЮ i змяненнi iх граматычных форм адзначаюцца разнастайныя чаргаваннi як галосных (параСЮн.: аканне, яканне), так i зычных гукаСЮ (параСЮн.: прыпадабненне гукаСЮ, iх падоСЮжанае вымаСЮленне i iнш.). Дадзеныя чаргаванi назiраюцца СЮ пэСЮных пазiцыях гука СЮ слове, таму называюцца пазiцыйнымi. На якасць вымаСЮленага гука СЮплываюць суседнiя гукi, а на якасць галосных дадаткова i iх адносiны да месца нацiску СЮ слове.

Спiс выкарыстаных крынiц

1. Анiчэнка У.В. Гiстарычная фанетыка СЮсходнеславянскiх моСЮ / Анiчэнка У.В. - Гомель, 1982.94 с.

2. Арашонкава Г.У., Булыка А.М., Люшцiк У.В., Падлужны А.РЖ., Тэорыя i практыка беларускай тэрмiналогii. Мн., Беларуская навука, 1999.175 с.

3. Асновы культуры маСЮлення i стылiстыкi. Мн., Унiверсiтэцкае, 1992, 255 с.

4. Антанюк Л.А. Беларуская мовапрафесiйная лексiка: Курс лекцый/ Антанюк Л.А., ПлотнiкаСЮ Б.А. - 3-е выданне. - Мн., 2005. - 240 с.

5. Беларуская мова. Фанетыка. Арфаэпiя. Графiка. Арфаграфiя. Лексiкалогiя. Лексiкаграфiя. Фразеалогiя. Марфемная будова слова. СловаСЮтварэнне. Марфалогiя. Мн., Вышэйшая школа, 1987.429 с.

Вместе с этим смотрят:

A history of the english language

AIDS

Airplanes and security

American Riddles

An Evergreen topic in British classical literature, childrenтАЩs poems and everyday speech: patterns of climate in the British isles