Функцыянальныя стылi беларускай мовы

моСЮны сродак дзелавы стыль

Мова як зтАЩява сацыяльная выконвае розныя функцыi, звязаныя з той цi iншай сферай чалавечай дзейнасцi. Важнай функцыяй мовы зтАЩяСЮляюцца: зносiны (камунiкатыСЮная функцыя); паведамленне, уздзеянне. Для рэалiзацыi гэтай функцыi гiстарычна вызначылiся асобныя разнавiднасцi мовы, якiя характарызуюцца наяСЮнасцю СЮ iх асаблiвых лексiка-фразеалагiчных, часткова сiнтаксiчных, сродкаСЮ, якiя выкарыстоСЮваюцца пераважна СЮ данай разнавiднасцi мовы.

Паводле В.У.Вiнаградава, функцыю паведамлення выконвае навуковая i афiцыйна-дзелавая мовы, функцыю СЮздзеяння тАУ мастацкi i публiцыстычны, функцыя зносiн ажыццяСЮляецца гутарковай мовай. Аднак кожная канкрэтная функцыя выяСЮляецца СЮ пэСЮным стылi не СЮ чыстым выглядзе, а СЮ спалучэннi з iншым.

Функцыянальныя стылi падзелены на дзве групы, звязаныя з тыпамi маСЮлення. Першую групу, у якую СЮваходзяць навуковы, публiцыстычны i афiцыйна-дзелавы стылi характарызуе маналагiчнае маСЮленне; для другой групы, утвараемай рознымi вiдамi размоСЮнага стылю, тыповым зтАЩяСЮляецца дыялагiчнае маСЮленне. Стылi дазваляюць абагулiць усе прыватныя праяСЮленнi залежнасцi мовы ад умоСЮ зносiн. Так, умовы навуковых зносiн патрабуюць найбольшай абтАЩектывiзацыi маСЮлення, адмаСЮленне ад усiх спасылак на даны акт маСЮлення i на яго СЮдзельнiкаСЮ (так, мы пазбаСЮляемся СЮ навуковых зносiнах ад займеннiкаСЮ першай асобы, ужываем няпэСЮна-асабовыя i безасабовыя канструкцыi i г.д.).

Стылi размежаваны не толькi наяСЮнасцю стыляСЮтвараючых рыс, але i немагчымасцю СЮключэння СЮ кожны стыль такiх элементаСЮ, якiя яму не дазволены (афiцыйна-дзелавы стыль не дазваляе словы з суфiксамi субтАЩектыСЮнай ацэнкi).

Функцыянальныя стылi тАУ паняцце дыялектычнае. РЖм аднолькава СЮласцiвыя тэндэнцыi да раздзялення, дыферэнцыяцыi i тэндэнцыi да СЮзаемапранiкнення, узаемаСЮплыву, iнтэнсiСЮнай нейтралiзацыi мiжстылявых моСЮных сродкаСЮ.

Кожны са стыляСЮ мае свае падстылi. Калi стыль тАУ грамадска СЮсвядомленая разнавiднасць мовы, то падстыль тАУ грамадска СЮсвядомленая разнавiднасць стылю. Размежаванне на падстылi пазбаСЮлена адзiнага абгрунтавання, бо яно заснавана дадатковых, спецыфiчных для кожнага стылю, фактарах. Сiстэма моСЮных стыляСЮ зтАЩяСЮляецца гiстарычна зменлiвай. Межы памiж стылямi СЮмоСЮныя, адносныя.

2. Усе словы стылiстычна нераСЮназначныя тАУ выразна вылучаецца група слоСЮ стылiстычна нейтральных i стылiстычна афарбаваных. Большая частка слоСЮ належыць да стылiстычна нейтральнай лексiкi. Па падлiках вучоных, нейтральная аснова складае тры чвэрцi мовы, а стылiстычна маркiраваная тАУ адну чвэрць. Гэта дадзеныя Ф.П.Фiлiна, якi аналiзаваСЮ рускую мову, аднак, можна думаць, што СЮ беларускай мове суадносiны будуць прыблiзна такiя ж.

Нейтральная аснова тАУ дамiнуючая. Яна пастаСЮляе матэрыял ва СЮсе функцыянальныя стылi. Без яго не мога функцыянаваць нiводны стыль. Уласна стылёвыя дабаСЮкi СЮ колькасных адносiнах заСЮсёды СЮступаюць нейтральнай аснове. тАЬНейтральным словам уласцiва натуральнасць, прастата, агульназразумеласць, адсутнасць штучнасцi, напышлiвасцi. Гэтым i тлумачыцца тое, што самыя яркiя, глыбокiя i задушэСЮныя думкi i вобразы мастакамi слова ствараюцца з найшырэйшым выкарыстаннем гэтых простых i звычайных слоСЮтАЭ, -- так слушна лiчыць А.М.ГвоздзеСЮ.

РЖншы раз бывае, што СЮвесь тэкст складаецца толькi з адных нейтральных слоСЮ i сiнтаксiчных канструкцый. Яшчэ часцей бывае так, што доля стылiстычна афарбаваных адзiнак настолькi нязначная, што бывае цяжка вызначыць, да якога функцыянальнага стылю адносiцца тэкст. Маючы на СЮвазе такiя выпадкi, некаторыя вучоныя наогул схiльныя прызнаваць наяСЮнасць у мове (маСЮленнi) самастойнага нейтральнага стылю, якi, на iх думку, тАЬразмяшчаецца памiж кнiжным i размоСЮным стылямi, захоплiваючы часткова i адзiн i другiтАЭ (СцяпанаСЮ Ю.С.)

ВаСтылiстычна маркiраваныя словы могуць успрымацца як кнiжныя (iнтэлект, празмерны, апрабiраваць), другiя тАУ як размоСЮныя (лайдак, разява, мазiла). Кнiжная лексiка характарызуецца, з аднаго боку, агульнай сувяззю з пiсьмовым, кнiжным маСЮленнем, з другога тАУ поСЮнай неСЮжывальнасцю або большай цi меншай недарэчнасцю СЮ бытавым маСЮленнi. Пласт кнiжнай лексiкi СЮ беларускай меве невялiкi. Нават у рускай мове, дзе моцныя стараславянскiя традыцыi, кнiжнай лексiкi СЮсяго каля 2,27 % (па падлiках, што былi зроблены па слоСЮнiку С.РЖ.Ожэгава). Адрознiваюць лексiку афiцыйна-дзелавую, навуковую, публiцыстычную Сюды ж адносяць лексiку традыцыйна-паэтычную (перст, чало) i народна-паэтычную.

Пра размоСЮную лексiку цяжка гаварыць як пра строгую i замкнёную сiстэму. Сюды адносяць словы ласкальныя (матулька), жартаСЮлiвыя, а таксама словы, якiя выражаюць адмоСЮную ацэнку названых паняццяСЮ (разява, лайдак), а таксама прастамоСЮную. У прастамоСЮi ужываюцца знiжаныя словы, якiя знаходзяцца часцей за СЮсё за межамi лiтаратурнай лексiкi (дурань, недарэка).

Лексiка-стылiстычная парадыгма складаецца з трох пазiцый: кнiжнага слова тАУ стылiстычна нейтральнага тАУ размоСЮнага: лiк тАУ твар тАУ морда, пыса, мурло. Лексiка-стылiстычныя парадыгмы бываюць поСЮнымi, калi складаюцца з трох пазiцый (спачыць тАУ памерцi тАУ адубець, загнуцца), што сустракаецца не вельмi часта, i няпоСЮнымi, калi складаюцца з дзвух пазiцый. Такiх парадыгм большасць. НяпоСЮная парадыгма можа складацца з кнiжнага i стылiстычна нейтральнага (рэдка), кнiжнага i размоСЮнага (рэдка), даволi часта са стылiстычна нейтральнага i размоСЮнага.

тАЬУся разнастайнасць значэнняСЮ, функцый i сэнсавых нюансаСЮ засяроджваецца i абтАЩядноСЮваецца СЮ яго стылёвай характарыстыцытАЭ, -- пiсаСЮ В.У.ВiнаградаСЮ. Пры стылёвай характарыстыцы слова СЮлiчваецца, па-першае, яго прыналежнасць да аднаго з функцыянальных стыляСЮ або адсутнасць функцыянальна-стылiстычнай замацаванасцi, па-другое, эмацыянальная афарбоСЮка слова, яго экспрэсiСЮныя магчымасцi.

Большасцi моСЮных адзiнак уласцiва акрамя асноСЮнага, прадметна-лагiчнага значэння тая цi iншая стылiстычная афарбоСЮка, танальнасць тАУ канатацыя. Пад канатацыяй разумеюць дадатковыя да прадметна-лагiчнага i граматычнага значэнняСЮ эмацыянальна-экспрэсiСЮныя або функцыянальныя асаблiвасцi семантыкi, якiя абмяжоСЮваюць магчымасцi СЮжывання гэтай адзiнкi пэСЮнымi сферамi i СЮмовамi зносiн i тым самым нясуць стылiстычную iнфармацыю.(Кожына). Да канататыСЮных элементаСЮ лексiчнага значэння даследчыкi адносяць семантычныя i стылiстычныя адценнi слова, якiя служаць для выражэння рознага роду экспрэсiСЮна-ацэначных абертонаСЮ i могуць надаваць высокую СЮрачыстасць, гуллiвасць, натуральнасць, фамiльярнасць i г. д. (Ахманава В.С.). У якасцi асобных семантычных кампанентаСЮ выступаюць асобныя канататыСЮныя прыкметы тАУ стылёвыя, эмацыянальныя, ацэначныя, вобразныя i зтАЩяСЮляюцца асноСЮнымi спосабамi выражэння экспрэсiСЮнасцi. Гэтыя стылiстычныя прыкметы маюць пастаянны характар i СЮзнаСЮляльнасць СЮ пэСЮных умовах. Стылiстычныя канатацыi па сваёй прыродзе неаднародныя. Выдзяляюць дзве iх разнавiднасцi:

1.Эмацыянальна-экспрэсiСЮная афарбоСЮка тАУ гэта такiя дадатковыя якасцi моСЮных адзiнак, якiя накладваюцца на iх намiнатыСЮнае значэнне. Звычайна вылучаюць тры разнавiднасцi эмацыянальна-экспрэсiСЮных афарбовак. Да першай разнавiднасцi адносяцца словы, у якiх ацэнка, адносiны да зместу моСЮнай адзiнкi СЮтрымлiваецца СЮ самiм яе значэннi (гарладзёр, абiбок, пустабрэх). Да другой групы адносяцца мнагазначныя словы, якiя СЮ сваiм прамым значэннi стылiстычна нейтральныя (пень, дуб, мядзведзь, варона тАУ пра чалавека). Трэцюю групу складаюць словы, у якiх стылiстычная канатацыя дасягаецца афiксацыяй, звычайна суфiксамi (галубок, сонейка, кветачка).

2. Функцыянальна-стылiстычная афарбоСЮка моСЮных сродкаСЮ адлюстроСЮвае iх прыналежнасць да пэСЮнай сферы маСЮлення тАУ стылю, тыпу або формы маСЮлення. Вылучаюцца агульнаСЮжывальныя моСЮныя адзiнкi i моСЮныя адзiнкi функцыянальна абмежаванага выкарыстання. Першая група свабодна выкарыстоСЮваецца ва СЮсiх стылях. Лексiка функцыянальна абмежаванага СЮжытку падзяляецца на розныя групы СЮ залежнасцi ад iх выкарыстання СЮ пэСЮнай сферы маСЮлення: паэтычныя, афiцыйна-дзелавыя, публiцыстычныя, тэхнiчныя, спецыяльныя i г.д.

Такiм чынам, экспрэсiСЮна-эмацыянальныя моСЮныя сродкi супрацьпастаСЮлены нейтральным моСЮным сродкам, а функцыянальна-стылiстычныя тАУ агульнаСЮжывальным. Таму тэрмiн тАЬнейтральнытАЭ трэба адрознiваць ад тэрмiна тАЬагульнаСЮжывальнытАЭ або тАЬмiжстылявытАЭ, г.зн. такi, што СЮжываецца ва СЮсiх стылях, тыпах i формах маСЮлення. Так, напрыклад, спецыяльная i тэрмiналагiчная лексiка нейтральная СЮ эмацыянальна-экспрэсiСЮных адносiнах, але яна не агульнаСЮжывальная. АгульнаСЮжывальныя моСЮныя сродкi нейтральныя таксама СЮ эмацыянальна-экспрэсiСЮных адносiнах. Да iх адносiцца найбольш ужывальная лексiка, у тым лiку амаль усе службовыя словы, многiя граматычныя сродкi.

Памiж двума адзначанымi тыпамi стылiстычнай афарбоСЮкi ёсць такая залежнасць: чым ярчэй эмацыянальна-экспрэсiСЮная афарбоСЮка слова, тым вузейшае кола яго СЮжывання, i чым слова менш эмацыянальна-экспрэсiСЮнае, тым шырэй сфера яго СЮжывання.

Улiчваючы стылiстычную афарбоСЮку слова, усю лексiку можна падзялiць на тры групы:

1. РЖнтэлектуальную. Гэта словы, якiя не выражаюць эмоцый, ацэнак, адносiн да чаго-небудзь. Да iнтэлектуальнай адносiцца агульнаСЮжывальная, спецыяльная, асноСЮная частка грамадска-палiтычнай. ПоСЮнасцю iнтэлектуальнымi зтАЩяСЮляюцца злучнiкi, займеннiкi, лiчэбнiкi, прыназоСЮнiкi.

2. Функцыянальную. У сваю чаргу лексемы падзяляюцца на кнiжныя i размоСЮныя. У сваю чаргу кнiжныя звычайна класiфiкуюцца па iх прыналежнасцi да таго цi iншага функцыянальнага стылю: навуковага, дзелавога, публiцыстычнага, мастацкага. РазмоСЮныя сродкi пераважна выкарыстоСЮваюцца СЮ размоСЮна-бытавой сферы. Сюды ж прымыкаюць сродкi прастамоСЮныя i некаторыя нелiтаратурныя (вульгарызмы).

3. ЭкспрэсiСЮную. ЭкспрэсiСЮная лексiка не толькi называе прадмет або зтАЩяву, але i выклiкае iх наглядна-пачуццёвае СЮспрыманне: вэрхал, знiшчыць, гармiдар, сiгануць, халупа.

4. Эмацыянальную. Эмацыянальнай зтАЩяСЮляецца такая частка лексiкi, якая выражае адносiны да абтАЩекта размовы. Гэта могуць быць розныя эмоцыi тАУ любоСЮ, пяшчотнасць, адабрэнне, асуджэнне i г.д. (брыдкi, жэСЮжык, жмiнда, краса, плявузгаць).

У сувязi з тым, што эмацыянальнасць i экспрэсiСЮнасць суадносяцца як вiдавое i радавое i вельмi часта сумяшчаюцца СЮ семантыцы аднаго слова, iх звычайна абтАЩядноСЮваюць, называючы адценне эмацыянальна-экспрэсiСЮным.

АбтАЩядноСЮваючы блiзкiя па экспрэсii словы СЮ лексiчныя групы, можна вылучыць:

а) словы, якiя выражаюць станоСЮчую ацэнку паняццяСЮ тАУ словы высокiя, ласкальныя, часткова жартаСЮлiвыя.

б) словы, якiя выражаюць адмоСЮную ацэнку тАУ iранiчныя, неадабральныя, лаянкавыя i г.д. Эмацыянальна-экспрэсiСЮная афарбоСЮка ярка праяСЮляецца пры супастаСЮленнi сiнонiмаСЮ (верх тАУ вяршыня тАУ макаСЮка).

Эмацыянальна-экспрэсiСЮныя словы размяркоСЮваюцца памiж кнiжнай, размоСЮнай i прастамоСЮнай лексiкай.

3. Афiцыйна-дзелавы стыль. Афiцыйна-дзелавы стыль абслугоСЮвае сферу прававых адносiн тАУ заканадаСЮства i справаводства. У яго складзе выдзяляюцца падстылi:

а) уласна заканадаСЮчы (закон, указ, заканадаСЮчы акт),

б) адмiнiстрацыйна-канцылярскi (акт, распараджэнне, загад, дзелавыя паперы: заява, характарыстыка, распiска, аСЮтабiяграфiя),

в) дыпламатычны (нота, мемарандум, канвенцыя).

Афiцыйна-дзелавы стыль рэалiзуецца амаль выключна СЮ пiсьмовай форме, вуснымi могуць быць такiя яго жанры, як даклады на дзелавых нарадах, выступленнi на пасяджэннях, службовы дыялог. У дзелавой мове рэалiзуецца дзве функцыi мовы тАУ iнфармацыйная (паведамленне) i валюнтатыСЮная (загад).

Адметнай рысай афiцыйна-дзелавога стылю зтАЩяСЮляецца высокая ступень стандартызацыi, якая закранае, як форму дакумента, так i моСЮныя сродкi; iндывiдуальна-аСЮтарскiя сродкi зведзены да мiнiмуму. Для стылю характэрна сцiсласць, кампактнасць выкладання, частая абавязковасць формы. Для дзелавых тэкстаСЮ уласцiвы частыя паСЮторы адных i тых жа паняццяСЮ. Стыль вызначаецца стылiстычнай аднароднасцю i строгасцю, абтАЩектыСЮнасцю, адсутнасцю эмацыянальнасцi, субтАЩектыСЮнай ацэначнасцi i размоСЮнасцi. РЖстотнай рысай лексiкi данага стылю зтАЩяСЮляецца яе замкнёнасць, шырокае выкарыстанне так званых канцылярскiх штампаСЮ (канцылярызмаСЮ, моСЮных штампаСЮ).

Канцылярызмам прынята называць такую лексiка-фразеалагiчную адзiнку, якая СЮзнаСЮляецца СЮ афiцыйна-дзелавым стылi i абазначае часта паСЮтаральныя сiтуацыi або распаСЮсюджаныя паняццi. МоСЮныя штампы тАУ словы i выразы з аслабленым лексiчным значэннем i сцёртай экспрэсiСЮнасцю. У дачыненнi да афiцыйна-дзелавога стылю канцылярызмы разглядаюцца як неабходная прыналежнасць. Тут яны СЮжываюцца з мэтай лагiчнага i тэрмiналагiчнага СЮдакладнення, надаюць мове катэгарычнасць, недвухсэнсоСЮнасць, афiцыйнасць, робяць мову эканомнай. Акрэсленасць, лаканiзм такiх выразаСЮ у дзелавой перапiсцы дапамагае хутка i дакладна перадаваць i СЮспрымаць неабходную iнфармацыю (дырэктару фабрыкi спадару тАж; дзякуем за своечасовы адказ i г.д.). Аднак ужыванне канцылярызмаСЮ у iншых стылях павiнна быць абмежавана, толькi СЮ пэСЮных эстэтычных мэтах. Дрэнна гучыць фраза з публiцыстычнага тэксту: Добрае мы арганiзавалi мерапрыемства тАУ расклалi вогнiшча, пелi песнi, танцавалi. Гэта сведчанне нiзкай культуры аСЮтара. Дрэннае СЮражанне пакiдаюць i няСЮдала складзеныя дакументы.

На лексiчным узроСЮнi вылучаюцца спецыфiчныя для афiцыйна-дзелавога стылю тэматычныя групы:

1. Назвы асоб па iх функцыi СЮ афiцыйна-дзелавых адносiнах: iсцец, сведка, арандатар.

2. Назвы дакументаСЮ: загад, паведамленне, тэлефанаграма.

3. Абазначэннi частак дакумента, разнастайных дзеянняСЮ асоб, службовых працэдур па СЮзгадненню i зацвярджэнню: парадак дня, прысутнiчалi, не пярэчу.

4. Словы-канцылярызмы, што па-за межамi афiцыйна-дзелавога стылю не СЮжываюцца: вышэйпамянёны, нiжэйпададзены, прадтАЩвiцель.

5. Архаiчная, устарэлая лексiка, якая актыСЮна СЮжываецца СЮ дыпламатычных зносiнах: Яго правасхадзiцэльства, Яго Высокасць, панi.

Сярод марфалагiчных асаблiвасцей адзначаецца высокая частотнасць iменных часцiн мовы, перш за СЮсё назоСЮнiкаСЮ. Яны могуць уваходзiць ва СЮстойлiвыя спалучэннi (размеркаванне абавязкаСЮ, уручэнне СЮзнагарод), ужываюцца з прэфiксам не-: незварот, невыкананне. НазоСЮнiкi, якiя абазначаюць пасаду цi званне, звычайна выкарыстоСЮваюцца СЮ форме мужчынскага роду: доктар фiл. навук Пятрова, фельчар РЖванова. Часта СЮжываюцца складаныя адыменныя прыназоСЮнiкi: у мэтах, у адпаведнасцi. Нярэдкiя выпадкi выкарыстання дзеясловаСЮ залежнага стану.

Афiцыйна-дзелавы стыль вылучаецца пашыранасцю iнфiнiтываСЮ. Гэта звязана з мэтавай устаноСЮкай большасцi дакументаСЮ. Рэдка выкарыстоСЮваюцца выклiчнiкi, займеннiкi 1 i 2 асоб, асабовыя дзеясловы (1 i 2 асобы).

Сiнтаксiс характарызуецца кнiжнасцю, строгасцю. Сказы поСЮныя, апавядальныя, двухсастаСЮныя. Пашыраны складаныя канструкцыi, таму што просты сказ не можа СЮ поСЮным абтАЩёме адлюстраваць паслядоСЮнасць фактаСЮ. Парадак слоСЮ прамы. Сказы характарызуюцца таксама наяСЮнасцю аднародных членаСЮ, адасобленых груп, пабочных i СЮстаСЮных канструкцый.

Такiм чынам, афiцыйна-дзелавы стыль абслугоСЮвае СЮ грамадстве сферу афiцыйных зносiн. Ён уяСЮляе сабой замкнёную сiстэму моСЮных сродкаСЮ, якiя выконваюць дзве асноСЮныя функцыi тАУ iнфармацыi i СЮздзеяння.

Навуковы стыль тАУ сiстэма моСЮных сродкаСЮ, прызначаная для перадачы i захоСЮвання навуковых ведаСЮ. Ён падзяляецца на тры падстылi:

а) уласна навуковы;

б) навукова-вучэбны;

в) навукова-папулярны.

Гэта мова артыкулаСЮ, манаграфiй, дысертацый. Рэалiзуецца навуковы стыль пераважна СЮ пiсьмовай форме. У вусным маСЮленнi навуковага стылю адчуваецца СЮплыСЮ з боку кнiжна-пiсьмовага маСЮлення: яно характарызуецца манатоннасцю, слабай выразнасцю.

Сфера навуковых зносiн адрознiваецца тым, што мэтай яе зтАЩяСЮляецца найбольш дакладнае, лагiчнае i адназначнае выражэнне думкi. Думка тут строга аргументаваная, ход лагiчных разважанняСЮ асаблiва акцэнтуецца. Самымi спецыфiчнымi рысамi зтАЩяСЮляецца адцягнена-абагуленасць i падкрэсленая лагiчнасць. Тыповымi для навуковага маСЮлення зтАЩяСЮляецца сэнсавая дакладнасць (адназначнасць), адсутнасць вобразнасцi, абтАЩектыСЮнасць выкладання, некаторая яго строгасць. Дакладнасць навуковага маСЮлення прадугледжвае адсутнасць сэнсавых разыходжанняСЮ памiж словам i абазначаемым iм паняццем.

Адцягнена абагулены характар маСЮлення падкрэслiваецца i спецыяльнымi лексiчнымi адзiнкамi (звычайна, рэгулярна, усякi, кожны), i граматычнымi сродкамi: няпэСЮна-асабовымi сказамi, залежнымi канструкцыямi: намi зроблена, прыклады разглядалiя. У навуковых тэкстах не СЮжываецца форма 1 асобы займеннiка. РаспаСЮсюджаны iншамоСЮныя каранi, прыстаСЮкi, суфiксы.

РЖншы раз навуковы тэкст дазваляе некаторую вобразнасць, у iм сустракаюцца параСЮнаннi, як адна з форм лагiчнага мыслення, метафары (часцей сцёртыя: хларыд разлагаецца). Фразеалогiя навуковага стылю значна абмежавана СЮ сваiх рэсурсах i экспрэсiСЮных магчымасцях. Рэдка выкарыстоСЮваюцца iдыёмы, прыказкi, крылатыя словы. Шырока распаСЮсюджаны СЮстойлiвыя спалучэннi тэрмiналагiчнага характару: удзельная вага, глухi гук.

Адцягненасцю i абагуленасцю навуковай мовы тлумачыцца шырокае СЮжыванне назоСЮнiкаСЮ нiякага роду з абстрактным значэннем, устойлiвых зваротаСЮ з аддзеяслоСЮнымi назоСЮнiкамi (рабiць СЮплыСЮ), а таксама счапленняСЮ роднага склону Увогуле навуковай мове СЮласцiвы iменны характар. Адной з асаблiвасцей навуковага стылю зтАЩяСЮляецца, шматкратны паСЮтор тАЬагульнанавуковых слоСЮтАЭ: абазначаюць, вызначаюць, мець, называцца.

Дакладнасць, грунтоСЮнасць апiсання прадметаСЮ, iх класiфiкацыя патрабуе выкарыстання сказаСЮ з аднароднымi членамi i абагуленымi словамi, з дзеепрыметнiкавымi i дзеепрыслоСЮнымi зваротамi. Часта выкарыстоСЮваюцца складаныя адыменныя прыназоСЮнiкi, пабочныя словы. У навуковым тэксце амаль не сустракаюцца клiчныя i пытальныя сказы. Комплекс моСЮных сродкаСЮ навуковай мовы вызначаецца адноснай устойлiвасцю. Сiнтаксiс вызначаецца шматкампанентнымi складанымi сказамi злучнiкавага злучэння, а таксама складанымi сiнтаксiчнымi канструкцыямi.

Характэрнай рысай навуковага стылю зтАЩяСЮляецца шырокае выкарыстанне тэрмiнаСЮ. Пад тэрмiнам разумеецца слова або словазлучэнне, якое дакладна абазначае спецыяльнае паняцце са сферы вытворчасцi, навукi, культуры. Любы тэрмiн павiнен мець абмежаваны, дакладна акрэслены змест. Гэты змест уласцiвы тэрмiну незалежна ад кантэксту. Сiнанiмiя тэрмiнаСЮ - зтАЩява непажаданая, бо сведчыць, што працэс станаСЮлення тэрмiна яшчэ не закончыСЮся. Антанiмiя, наадварот, шырока выкарыстоСЮваецца СЮ навуковым маСЮленнi. Гэта звязана з паняццем сiстэмнасцi: зтАЩявы iснуюць, таму што супрацьпастаСЮляюцца, зтАЩява не мае супрацьпастаСЮлення -- значыць, няма i самой зтАЩявы. Тэрмiны бываюць агульнамоСЮныя i вузкаспецыяльныя. Спосабы СЮтварэння тэрмiна розныя: афiксацыя (лiстаж), складанне (нафтапровад), часта выкарыстоСЮваюцца iншамоСЮныя элементы. Аднак ужыванне тэрмiнаСЮ не павiнна быць празмерным, каб навуковыя творы павiнны быць зразумелымi для адпаведна падрыхтаванага чытача, каб выклад навуковага тэксту не выклiкаСЮ дадатковых цяжкасцей.

У навуковым стылi стылеСЮтвараючыя рысы вартАЩiруюцца СЮ залежнасцi ад жанравых разнавiднасцей, а таксама прыналежнасцi тэксту да розных навук. Так, фармалiзацыя выкладу, характэрная для фiзiка-матэматычных даследаванняСЮ, недапушчальная СЮ лiтаратуразнаСЮчых i гiстарычных тэкстах. У палемiчных артыкулах выкарыстоСЮваюцца вобразныя сродкi, элементы размоСЮна-эмацыянальнай лексiкi, экспрэсiСЮнага сiнтаксiсу, аднак яны займаюць другаснае становiшча СЮ адносiнах да лагiчнай iнфармацыi i садзейнiчаюць лепшаму яе СЮспрыманню.

Публiцыстычны стыль тАУ сiстэма моСЮных сродкаСЮ, прызначаная для абслугоСЮвання шырокай сферы грамадскiх зносiн: палiтыка-iдэалагiчную, грамадска-эканамiчную, культурную, спартыСЮную i г.д. Публiцыстычны стыль рэалiзуецца СЮ пiсьмовай i вуснай формах, якiя цесна СЮзаемадзейнiчаюць i зблiжаюцця (на радыё дыктары чытаюць надрукаваны тэкст). АсноСЮныя функцыi гэтага стылю тАУ паведамлення i СЮздзеяння. У публiчыстычным стылi выдзяляюць наступныя падстылi:

а) газетна-публiцыстычны стыль;

б) агiтацыйны;

в) масава-палiтычны;

г) палiтыка-iдэалагiчны.

У газетна-публiцыстычным падстылi СЮздзеянне, перакананне выступаюць як галоСЮная функцыя мовы, прычым уздзеянне мае канцэнтраваны, падкрэслена агiтацыйны характар. Таму выкарыстанне моСЮных сродкаСЮ у газеце вызначаецца СЮ значнай меры iх сацыяльна-ацэначнымi якасцямi i магчымасцямi з пункту гледжання эфектыСЮнага СЮздзеяння на масавую аСЮдыторыю.

Да асноСЮных рыс публiцыстычнага стылю адносяць:

1. Эканомiя моСЮных сродкаСЮ, лаканiчнасць выкладання пры iнфарматыСЮнай насычанасцi.

2. Адбор моСЮных сродкаСЮ з устаноСЮкай на iх даходлiвасць. Асновай лексiкi зтАЩяСЮляецца нейтральная i кнiжная. Значную яе частку складае грамадска-палiтычная, а таксама разнастайныя тэрмiны, якiя часта пераасэнсоСЮваюцца для патрэб публiцыстыкi (манеСЮры дыпламатыi, сяброСЮская атмасфера).

3. Выкарыстанне моСЮных стэрэатыпаСЮ, клiшэ. Гэта спрыяе эканомii намаганняСЮ i часу, зтАЩяСЮляецца палёгкай для камунiкацыi. Аднак iншы раз клiшэ пераСЮтвараюцца СЮ штампы i губляюць сваю першапачатковую вобразнасць (працаСЮнiкi палёСЮ, людзi СЮ белых халатах, белае золата). АсноСЮнай прычынай пераСЮтварэння сродкаСЮ у клiшэ зтАЩяСЮляецца стандартызацыя, частая паСЮтараемасць вобразнага сродку з-за недастатковай маСЮленчай культуры журналiстаСЮ (пастаянная прапiска).

4. Жанравая разнастайнасць i звязаная з гэтым разнастайнасць стылiстычнага выкарыстання моСЮных сродкаСЮ: мнагазначнасцi слова, эмацыянальна-экспрэсiСЮнай лексiкi, рэсурсаСЮ словаСЮтварэння (аСЮтарскiя неалагiзмы).

5. Сумяшчэнне рыс публiцыстычнага стылю з рысамi iншых стыляСЮ (навуковым, афiцыйна-дзелавым, мастацкiм, размоСЮным).

6. Выкарыстанне вобразна-выяСЮленчых сродкаСЮ мовы, у прыватнасцi сродкаСЮ стылiстычнага сiнтаксiсу (рытарычнае пытанне, паралелiзм будовы, паСЮторы, iнерсiя). Шырокае СЮжыванне СЮ iм ацэначных слоСЮ, прыказак, прымавак, афарызмаСЮ.

Паколькi публiцыстычнае маСЮленне звернута да шматлiкай аСЮдыторыяй, яно павiнна быць правiльным, у iм не павiнна быць дыялектызмаСЮ, вузкаспецыяльных тэрмiнаСЮ, вялiкай колькасцi запазычаных слоСЮ.

Марфалогiя публiцыстычнага стылю не дае яркiх узораСЮ стылiстычнай замацаванасцi. У iм шырока выракыстоСЮваюцца аддзеяслоСЮныя назоСЮнiкi, iншамоСЮныя суфiксы. Прыватнай асаблiвасцю публiцыстычнага стылю зтАЩяСЮляецца выкарыстанне назоСЮнiкаСЮ у форме множнага лiку, якiя не абазначаюць колькасць: пошукi, перагаворы, улады, часта выкарыстоСЮваюцца iнфiнiтывы, дзеясловы загаднага ладу.

Сiнтаксiс, у асноСЮным кнiжны, са складанымi разгорнутымi канструкцыямi, iншы раз выкарыстоСЮваюцца элементы размоСЮнага сiнтаксiсу тАУ элiпсiс тАУ бездзеяслоСЮныя фразы: Наш дэвiз тАУ якасць. Часта сустракаюцца намiнатыСЮныя сказы, далучальныя канструкцыi, парцэляцыя, якая заключаецца СЮ чляненнi сказаСЮ, пры якой змест выказвання рэалiзуецца не СЮ адной, а СЮ другой цi некалькiх iнтанацыйна-сэнсавых маСЮленчых адзiнках, размешчаных адна за другой пасля паСЮзы: Пасля абеду прыйшлi госцi. Нечаканыя. Незапрошаныя.

Стыль мастацкай лiтаратуры. Мастацкi стыль абслугоСЮвае духоСЮную сферу жыцця грамадства, яго функцыя тАУ эстэтычнае СЮздзеянне на чытача праз мастацкiя вобразы. Надзвычай складаным зтАЩяСЮляецца пытанне аб вылучэннi лексiкi, уласцiвай для мастацкага стылю. У творах мастацкай лiтаратуры, разнастайнай у жанравых i тэматычных адносiнах, выкарыстоСЮваюцца словы розных разрадаСЮ i вызначыць сярод iх такiя, што маюць своеасаблiвую лiтаратурна-мастацкую афарбоСЮку, вельмi цяжка. ГалоСЮная асаблiвасць лiтаратурна-мастацкага стылю заключаецца СЮ тым, што ён, рэалiзуючы функцыю СЮздзеяння, выкарыстоСЮвае СЮсе сродкi агульнанароднай мовы, калi гэта стылiстычна апраСЮдана: усе пласты лексiкi ва СЮсёй разнастайнасцi яе семантыкi, экспрэсiСЮных i функцыянальна-стылiстычных адценняСЮ (ад прастамоСЮя да высокай кнiжнай), з усiмi яе значэннямi тАУ прамымi i пераноснымi, усю фразеалогiю, амаль усе сродкi граматыкi i перш за СЮсё тАУ вялiкую разнастайнасць сiнтаксiчных канструкцый, тыпаСЮ сказаСЮ. Пярэстасць моСЮных сродкаСЮ у мастацкай лiтаратуры адчуваецца толькi СЮ тым выпадку, калi iх ужыванне немэтазгодна.

У лiтаратурна-мастацкiм стылi выкарыстоСЮваюцца разнастайныя сродкi i нават цэлыя фрагменты iншых стыляСЮ (навуковага, афiцыйна-дзелавога, публiцыстычнага), таму ён як бы СЮбiрае СЮ сябе шматвобразную гаму розных стылёвых афарбовак. Асаблiва шырока прадстаСЮлены СЮ мастацкiм стылi размоСЮны стыль, што абумоСЮлена самой структурай мастацкiх твораСЮ, якi шырока СЮключае СЮ сябе форму дыялога, маналога i сказа. У мастацкiм маСЮленнi наглядаецца шырокая метафарычнасць, вобразнасць адзiнак розных моСЮных узроСЮняСЮ, выкарыстоСЮваюцца багатыя магчымасцi сiнанiмiкi, мнагазначнасцi. Усе сродкi, у тым лiку нейтральныя, прызначаны служыць выражэнню сiстэмы вобразаСЮ, паэтычнай думкi мастака.

Мова мастацкай лiтаратуры як частка агульналiтаратурнай мовы выходзiць за яе межы, адлюстроСЮваючы нелiтаратурныя лексiчныя элементы. Так, для стварэння мясцовага каларыту, моСЮнай характарыстыкi персанажаСЮ, дасягнення экспрэсii СЮ мастацкiм стылi шырока выкарыстоСЮваюцца прафесiяналiзмы, дыялектызмы, прастамоСЮная лексiка. Выкарыстанне нелiтаратурных моСЮных сродкаСЮ зтАЩяСЮляецца функцыянальна абумоСЮленым i матываваным, стылiстычна апраСЮданым. АСЮтар выкарыстоСЮвае i патэнцыяльныя магчымасцi мовы i стварае словы, якiх няма СЮ сучаснай мове, -- неалагiзмы i аказiяналiзмы.

Побач з магчымасцю i дапушчальнасцю выхаду за нормы i межы лiтаратурнай мовы (у асноСЮным у сферы лексiкi i словаСЮтварэння), мова мастацкай лiтаратуры вылучаецца i строгай нарматыСЮнасцю, якая заключаецца СЮ патрабаваннi высокай дакладнасцi, дасканалай адабранасцi слова, высокай пiсьменнасцi.

Мова мастацкай лiтаратуры тАУ гэта мова мастацтва слова, галоСЮнай функцыяй якой зтАЩяСЮляецца функцыя эстэтычная, хоць i камунiкатыСЮная функцыя праяСЮляецца тут у поСЮнай меры. Мова мастацкай лiтаратуры аказвае вялiкi СЮплыСЮ на развiццё лiтаратурнай мовы.

Такiм чынам, найбольш важнымi асаблiвасцямi лiтаратурна-мастацкага стылю выступаюць экспрэсiСЮнасць, эмацыянальнасць i вобразнасць. Гэтым тлумачыцца шырокае выкарыстанне СЮ мастацкiм маСЮленнi разнастайных вобразна-выяСЮленчых адзiнак, якiя павышаюць яго дзейснасць, дазваляюць падкрэслiваць своеасаблiвасць прадметаСЮ, выразiць iндывiдуальную, субтАЩектыСЮную ацэнку, што адпавядае задачам паведамлення. Адзiнкi, якiя заснаваны на пераносным ужываннi, маюць агульную назву тропаСЮ Уласна мастацкiм лексiчным сродкам зтАЩяСЮляюцца паэтызмы, якiм уласцiва адценне СЮрачыстасцi, узнесласцi, лiрычнасцi, хоць сустракаюцца яны не так i часта.

Эстэтычнай функцыяй i эстэтычнай матываванасцю мовы мастацкай лiтаратуры тлумачыцца i iншая норма мастацкай мовы, якая ставiць яе СЮ асаблiвае становiшча СЮ адносiнах да iншых функцыянальных стыляСЮ. Гэта недапушчальнасць стандарта, шаблона СЮ мове.

Такiм чынам, асаблiвасць мовы мастацкага стылю складаюць:

- Адзiнства камунiкатыСЮнай i эстэтычных функцый.

- Шматстылёвасць, г.зн. магчымасць уключэння элементаСЮ iншых стыляСЮ, а таксама вялiкая разнастайнасць стыляСЮ тАУ iндывiдуальных, стыляСЮ лiтаратурных школ i напрамкаСЮ.

- Шырокае выкарыстанне вобразна-выяСЮленчых сродкаСЮ.

- ПраяСЮленне творчай iндывiдуальнасцi аСЮтара.

Не СЮсе названыя рысы зтАЩяСЮляюцца спецыфiчнай прыналежнасцю мастацкага стылю. Толькi эстэтычная функцыя поСЮнасцю належыць яму, астатнiя СЮ большай цi меншай ступенi сустракаюцца СЮ iншых стылях.

РазмоСЮна-бытавы стыль. РазмоСЮны стыль звязаны з выкананнем функцыi зносiн. Ён самы распаСЮсюджаны з усiх функцыянальных стыляСЮ, таму што абслугоСЮвае сферу бытавых зносiн i выступае звычайна СЮ вуснай форме.

Вылучаюць два падстылi: размоСЮна-афiцыйны i СЮласна размоСЮна-бытавы. Асаблiвасцямi стылю выступаюць адсутнасць папярэдняга выказвання, а значыць папярэдняга адбору матэрыялу, натуральнасць, няпоСЮнаафармленасць структур, паСЮторы, устаСЮкi; тэндэнцыя да скарачэння маСЮлення, высокая ступень стандартызацыi i праяСЮленне iндывiдуальных рыс маСЮлення. Нормы свядома не СЮстанаСЮлiваюцца i не рэгламентуюцца.

Уласцiвая размоСЮнай мове эканомiя маСЮленчых сродкаСЮ спараджаецца СЮмовамi непасрэднай гутаркi, калi частка слоСЮнай iнфармацыi замяняецца жэстамi, мiмiкай, асаблiвай iнтанацыяй: Та-а-к. Спра-а-авы, а таксама СЮмовамi, у якiх адбываецца маСЮленне.

Супрацьлеглая якасць размоСЮнага маСЮлення тАУ лiшак, г.зн. поСЮнае або частковае паСЮтарэнне паведамленняСЮ, выкарыстанне неэканомных сродкаСЮ перадачы iнфармацыi, якое СЮзнiкае як вынiк непадрыхтаванасцi.

Умовы зносiн выяСЮляюць i такiя супярэчлiвыя рысы размоСЮнага маСЮлення, як высокая ступень стандартызацыi мовы, з аднаго боку, i праяСЮленне iндывiдуальных рысаСЮ гаворачага тАУ з другога.

РазмоСЮнае маСЮлене служыць не толькi мэтам паведамлення, але i мэтам уздзеяння. Гэтая двухнакiраванасць выяСЮляе такiя якасцi размоСЮнага маСЮлення, як а) экспрэсiСЮнасць i эмацыянальнасць;

б) нагляднасць i вобразнасць;

в) сiнанiмiчнае багацце, хоць ужыванне сiнонiмаСЮ у размоСЮным стылi мае сваю спецыфiку. У звычайным паСЮсядзённым маСЮленнi няма магчымасцi надаваць належную СЮвагу якасцi маСЮлення тАУ разнастаiць яго, лiквiдаваць паСЮторы. Аднак iмкненне да гэтага ёсць: Ты СЮсё-такi вырашыла паступаць? тАУ Так, надумала.

г) выкарыстанне вобразна-выяСЮленчых сродкаСЮ (гiпербалы, лiтоты, параСЮнаннi i г.д.).

Да лексiчных асаблiвасцей размоСЮнага стылю адносяць:

а) ужыванне размоСЮных слоСЮ, якiя надаюць маСЮленню адценне неафiцыйнасцi, натуральнасцi, фамiльярнасцi, але не грубасцi,

б) ужыванне семантычна тАШспустошаныхтАЩ слоСЮ: справа, штука, рэч, гiсторыя; такi, што аж - у значэннi прыкметы i г.д.;

в) своеасаблiвае спалучэнне прыметнiкаСЮ i прыслоСЮяСЮ з назоСЮнiкамi i дзеясловамi, у складзе якiх прыметнiкi i прыслоСЮi набываюць гутарковае эмацыянальнае адценне: здаровы камень, сiмпатычны касцюм, страшэнна падабаецца;

г) ужыванне слоСЮ-паразiтаСЮ: вось, ну, значыць, гэта самае;

д) ужыванне субстантывiраваных назваСЮ, што зтАЩявiлiся СЮ вынiку выдзялення прыметнiкаСЮ з адпаведных словазлучэнняСЮ са значэннем асобы: вясковыя, гарадскiя;

е) ужыванне СЮсечаных назваСЮ: дыплом (дыпломная работа).

ж) ужыванне прастамоСЮнай лексiкi, iншы раз нават грубай, вульгарнай.

У размоСЮным стылi часта выкарыстоСЮваюцца дыялектызмы, прафесiяналiзмы, фразеалагiзмы.

Марфалагiчную спецыфiку размоСЮнага стылю складаюць:

- большая лексiчная напоСЮненасць займеннiкаСЮ: Не, мне не гэту (жэст), а вунь тую (жэст);

- вялiкая частотнасць ужывання дзеясловаСЮ. РазмоСЮны стыль тАУ самы тАШдзеяслоСЮнытАЩ з усiх стыляСЮ;

- малая СЮжывальнасць дзеепрыметнiкаСЮ цяперашняга часу i дзеепрыслоСЮяСЮ;

- больш частае СЮжыванне назоСЮнага i вiнавальнага склонаСЮ (самы рэдкаСЮжывальны тАУ давальны);

- больш частае СЮжыванне слоСЮ катэгорыi стану.

Агульнай стылiстычнай прыкметай размоСЮнага сiнтаксiсу зтАЩяСЮляецца непаСЮнаструктурнасць, г.зн. адсутнасць слоСЮнага выражэння тых цi iншых членаСЮ, неабходных СЮ граматычных цi семантычных адносiнах.Элiпсiс размоСЮнай канструкцыi можа быць двух вiдаСЮ:

а) вузкасiтуацыйны, якi абумоСЮлены толькi дадзенай сiтуацыяй;

б) тыпiзаваны, якi зразумелы па-за пэСЮнымi зносiнамi: даСЮленне (высокае, нiзкае); дэкрэтны (адпачынак).

Сiнтаксiс размоСЮнага стылю характарызуецца таксама наяСЮнасцю слоСЮ-зваротаСЮ, слоСЮ-сказаСЮ, пабочных слоСЮ, далучальных канструкцый, парушэннем форм сiнтаксiчнай сувязi памiж часткамi выказвання. У размоСЮным стылi пераважаюць простыя сказы, часта выкарыстоСЮваюцца пытальныя i клiчныя сказы.

Акрамя таго, у размоСЮным стылi СЮжываюцца сказы, якiя цяжка аднесцi да якога-небудзь тыпу па iснуючай класiфiкацыi: А ты дзе быСЮ, я табе званiла? У адно цэлае могуць абтАЩядноСЮвацца некалькi выказванняСЮ, якiя не маюць выразнай семантычнай сувязi. Сувязь памiж такiмi выказваннямi СЮзнаСЮляецца з сiтуацыi: Ты нiчога не купiла, я паеду? = Калi не купiла нiчога, то я паеду i куплю.

Такiм чынам, спецыфiчныя рысы размоСЮнага сiнтаксiсу абумоСЮлены такiмi рысамi размоСЮна-бытавога стылю, як спантаннасць, дыялагiчнасць, пераважнае выкарыстанне вуснай формы, сiтуацыйнасць. З дзеянне гэтых умоСЮ вынiкае асноСЮная СЮласцiвасць размоСЮнага сiнтаксiсу тАУ вялiкая колькасць няпоСЮных (элiптычных) сказаСЮ i скарочаных словазлучэнняСЮ.

Словы з iншых стыляСЮ iнтэнсiСЮна СЮцягваюцца СЮ размоСЮна-бытавы стыль (тэрмiны, канцылярызмы). У сваю чаргу СЮплыСЮ размоСЮна-бытавога стылю на публiцыстычны стыль i мову мастацкай лiтаратуры даволi вялiкi. У размоСЮным стылi не заСЮсёды вытрымлiваюцца правiльнасць, дакладнасць, лагiчнасць, чысцiня, дарэчнасць выказвання.

СПРЖС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНРЖЦ

1. Винокур Т.Г. Закономерности стилистического использования языковых единиц / Винокур Т.Г. - М., 1980.

2. Гавранек Б. Задачи литературного языка и его культура. тАУ В кн.: Пражский лингвистический кружок / Гавранек Б. - М., 1967.

3. Ефимов А.И. Стилистика художественной речи / Ефимов А.И. - М., 1961.

4. КаСЮрус А.А. Стылiстыка беларускай мовы / КаСЮрус А.А. - Мн., 1980.

5. Мурат В.П. Об основных проблемах стилистики / Мурат В.П. - М., 1957.

6. Цiкоцкi М.Я. Практычная стылiстыка беларускай мовы / Цiкоцкi М.Я. - Мн., 1962. Ч.1; 1965. Ч.2.

7. Цiкоцкi М.Я. Стылiстыка беларускай мовы / Цiкоцкi М.Я. - Мн., 1995.

8. Юрэвiч А.К. Стылiстыка беларускай мовы / Юрэвiч А.К. - Мн., 1992.

Вместе с этим смотрят:

A history of the english language

AIDS

Airplanes and security

American Riddles

An Evergreen topic in British classical literature, childrenтАЩs poems and everyday speech: patterns of climate in the British isles