Нормы беларускай лiтаратурнай мовы

Нормы беларускай лiтаратурнай мовы

Як ужо адзначалася, цэнтральнымi паняццямi культуры маСЮлення зтАЩяСЮляюцца паняццi лiтаратурнай нормы i яе варыянтаСЮ, нармалiзацыi i нарматыСЮнасцi мовы.

Норма тАУ найбольш пашыранае i агульнапрынятае выкарыстанне моСЮных сродкаСЮ, якое стала СЮзорным i таму заканадаСЮча замацаваным у выглядзе правiл, рэгламентацый. Нормы беларускай лiтаратурнай мовы тАУ гэта прынятыя СЮ грамадска-маСЮленчай практыцы адукаваных людзей правiлы СЮзорнага вымаСЮлення i напiсання, словаСЮтварэння i словаСЮжывання.

НарматыСЮнасць выяСЮляецца СЮ мове у двайным плане: нарматыСЮнасць як сукупнасць лексем, словаформ, моСЮных канструкцый, якiя рэальна выкарыстоСЮваюцца СЮ мове, i нарматыСЮнасць як сукупнасць тэндэнцый адбору i тэндэнцый выкарыстання моСЮных сродкаСЮ.

Для таго, каб прызнаць тую цi iншую зтАЩяву нарматыСЮнай, неабходны наступныя СЮмовы:

а) рэгулярная СЮжывальнасць дадзенага спосабу выражэння;

б) адпаведнасць гэтага спосабу выражэння магчымасцям сiстэмы лiтаратурнай мовы (з улiкам яе гiстарычнай перабудовы);

в) грамадскае адабрэнне рэгулярна СЮзнаСЮляльнага спосабу выражэння.

Прыведзеныя азначэннi тычацца моСЮнай нормы. Аднак калi мы прызнаём суадносiны мова тАУ маСЮленне, то неабходна гаварыць i аб маСЮленчай норме. Паняцце маСЮленчай нормы цесна звязана з паняццем функцыянальнага стылю. Калi моСЮныя нормы адзiныя для лiтаратурнай мовы СЮ цэлым, яны абтАЩядноСЮваюць СЮсе нарматыСЮныя адзiнкi незалежна ад спецыфiкi iх функцыянавання, то маСЮленчыя нормы СЮстанаСЮлiваюць заканамернасцi СЮжывання моСЮных сродкаСЮ у тым цi iншым стылi i яго разнавiднасцях (прыназоСЮнiк аб тАУ пра).

Т.ч. у паняцце стабiльнасцi нормы СЮваходзяць такiя прыкметы, як устойлiвасць, традыцыйнасць, пэСЮнае абмежаванне магчымых варыянтаСЮ, тэрытарыяльнае адзiнства. Аднак норму не трэба механiчна выводзiць з моСЮнай эвалюцыi. Л.РЖ. СкварцоСЮ увёСЮ паняцце дынамiчнай нормы, уключыСЮшы СЮ яго i прыкмету патэнцыяльных магчымасцей рэалiзацыi мовы. Дынамiчная тэорыя нормы, абапiраючыся на патрабаванне адноснай устойлiвасцi, сумяшчае СЮ сабе i СЮлiк прадуктыСЮных i не залежачых ад волi гаворачых тэндэнцый развiцця мовы, i беражлiвыя адносiны да тых маСЮленчых навыкаСЮ, якiя былi атрыманы ад папярэднiх пакаленняСЮ. Улiчваючы гэта, норма тАУ значна дыферэнцыраваны комплекс моСЮных сродкаСЮ, якi дазваляе захаванне варыянтаСЮ i сiнанiмiчных спосабаСЮ выражэння. ВарыятыСЮнасць моСЮных сродкаСЮ забяспечвае функцыянальна-стылiстычную дыферэнцыяцыю лiтаратурнай мовы.

Норма неаднародная па саставу СЮваходзячых у яе прыкмет. Ядро лiтаратурнай нормы складаюць стылiстычна нейтральныя (найбольш ужывальныя) моСЮныя зтАЩявы, перыферыю тАУ зтАЩявы архаiчныя i новыя, тэрытарыяльна i функцыянальна адзначаныя, але якiя СЮваходзяць у рамкi лiтаратурнай нормы.

Вялiкая роля СЮ выпрацоСЮцы лiтаратурнай нормы належыць лепшым прадстаСЮнiкам культуры, вучоным-фiлолагам. Дыялекты, прафесiйная мова, жаргоны знаходзяцца па-за межамi лiтаратурнай мовы, аднак могуць iстотна СЮплываць на норму.

МоСЮная норма тАУ катэгорыя гiстарычная, адносна СЮстойлiвая i адначасова зменлiвая. Яна не зтАЩяСЮляецца пастаяннай, яна змяняецца, удасканальваецца, развiваецца, мае варыянты.

Аднак змены павiнны адпавядаць агульным заканамернасцям моСЮнай сiстэмы, тэндэнцыям яе развiцця. Афiцыйнаму замацаванню змен моСЮнай нормы звычайна папярэднiчае перыяд варыянтнасцi. Варыянты тАУ гэта разнавiднасцi адной i той жа моСЮнай адзiнкi, якiя валодаюць аднолькавым значэннем, але адрознiваюцца па форме (дзiця-дзiцё; у адрас тАУ на адрас). Варыянты iснуюць на СЮсiх моСЮных узроСЮнях (арфаэпiчных, акцэнталагiчных, марфалагiчных, лексiчных).

Працэс змены норм адбываецца наступным чынам. Новае трапляе СЮ мову СЮ процiвагу iснуючым правiлам. Яно зтАЩяСЮляецца звычайна па-за межамi лiтаратурнага СЮжывання тАУ у прастамоСЮi, у прафесiйным маСЮленнi, у размоСЮна-бытавым i г.д. На другiм этапе адбываецца паступовае зблiжэнне гэтых двух зтАЩяСЮ, ужо пачынае СЮжывацца i СЮ лiтаратурнай мове, у вуснай яе разнавiднасцi. Трэцi этап характарызуецца тым, што дзве зтАЩявы СЮжываюцца як варыянты нормы. Затым на чацвёртым этапе адбываецца зрух нормы: раней пазалiтаратурны варыянт паступова выцясняе першапачатковы варыянт i замацоСЮваецца СЮ лiтаратурнай мове.

Пры выбары аднаго з магчымых варыянтаСЮ неабходна кiравацца:

а) фактарам устойлiвасцi;

б)аСЮтарытэтам крынiцы (РЖстрына);

в) асабiстым густам;

г) пашыранасцю.

Адрознiваюць дватыпы норм: iмператыСЮныя i дыспазiтыСЮныя.

РЖмператыСЮныя (г.з. строга абавязковыя) тАУ гэта такiя нормы, парушэнне якiх расцэньваецца як слабае валоданне мовай (напрыклад, парушэнне норм скланення, спражэння i пад.). Гэтыя нормы не дапускаюць варыянтаСЮ, iншыя iх рэалiзацыi разглядаюцца як неправiльныя.

ДыспазiтыСЮныя (не строга абавязковыя) нормы дапускаюць стылiстычна адрозныя або нейтральныя варыянты (клавiш тАУ клавiша, тры студэнты тАУ трое студэнтаСЮ).

Неабходна помнiць, што побач з варыянтамi, якiя дапускаюцца нормамi лiтаратурнай мовы, iснуе i мноста адхiленняСЮ ад норм, г.зн. маСЮленчых памылак. Прычыны парушэння моСЮных норм:

а) захаванне дыялектных асаблiвасцей;

б) непаслядоСЮнасцю i супярэчаннямi ва СЮнутранай сiстэме мовы;

в) уплыСЮ арфаграфii;

г) недастатковае засваенне лiтаратурных норм беларускай мовы;

д) недастатковая падрыхтаванасць настаСЮнiкаСЮ;

е) уплыСЮ рускай мовы.

Нормы захоСЮваюцца i змяняюцца СЮ залежнасцi ад многiх умоСЮ: ад уплыву кнiг на грамадства, ад моСЮнага акружэння. З пытаннямi норм, iх варыянтнасцi цесна звязаны паняццi нармалiзацыi i кадыфiкацыi. Часта тэрмiны тАШнармалiзацыятАЩ i тАШкадыфiкацыятАЩ СЮжываюцца як сiнонiмы. Аднак у даследаваннях апошнiх гадоСЮ гэтыя тэрмiны размяжоСЮваюцца.

Нармалiзацыя тАУ комплекс праблем, якiя закранаюць наступныя аспекты: а) вывучэнне праблемы азначэння i СЮстаСЮлення нормы лiтаратурнай мовы; б) даследаванне СЮ нарматыСЮных мэтах моСЮнай практыкi СЮ яе адносiнах да тэорыi; в) прывядзенне СЮ сiстэму, далейшае СЮдасканальванне правiл ужывання СЮ выпадках разыходжання тэорыi i практыкi, калi зтАЩяСЮляецца неабходнасць умацавання норм лiтаратурнай мовы.

Тэрмiн кадыфiкацыя зтАЩяСЮляецца больш вузкiм СЮ параСЮнаннi з тэрмiнам нармалiзацыя i выкарыстоСЮваецца СЮ выпадках, калi iдзе гаворка аб рэгiстрацыi правiл у нарматыСЮных працах. Кадыфiкаваныя нормы лiтаратурнай мовы тАУ гэта нормы, якiмi павiнны карыстацца СЮсе носьбiты мовы, любы слоСЮнiк ёсць кадыфiкаванне.

Нармалiзацыя тАУ гэта працэс станаСЮлення, выпрацоСЮкi нормы, яе апiсання моваведамi. нармалiзацыя СЮяСЮляе сабой гiстарычна працяглы адбор з моСЮных варыянтаСЮ адзiных, найбольш ужывальных адзiнак. Нармалiзатарская дзейнасць знаходзiць свае выражэнне СЮ кадыфiкацыi лiтаратурнай нормы тАУ яе афiцыйным прызнаннi i апiсаннi СЮ выглядзе правiлаСЮ у лiнгвiстычных выданнях (слоСЮнiках, даведнiках, граматыках). Т.ч., кадыфiкацыя тАУ выпрацаваны звод правiлаСЮ, якi прыводзiць у сiстэму нармiраваныя варыянты, тАШузаконьваетАЩ iх. Г.зн., тая цi iншая зтАЩява. перш чым стаць нормай, перажывае працэс нармалiзацыi, а СЮ выпадку грамадскага адабрэння замацоСЮваецца, кадыфiкуецца СЮ правiлах, фiксуецца СЮ слоСЮнiках з рэкамендацыйнымi паметамi.

Нармалiзацыю беларускай мовы СЮ савецкi час умоСЮна можна разглядаць як выпрацоСЮку лiтаратурных норм на СЮсiх маСЮленчых узроСЮнях да 1933 г. (тАЬГраматыкатАЭ Б.Тарашкевiча), на працягу 1933-1957 гг i пасля 1957 г. РЖнакш пра гэты працэс можна гаварыць як пра працэс выпрацоСЮкi i стабiлiзацыi лiтаратурных норм на нацыянальнай глебе, зблiжэнне выпрацаваных норм з рускамоСЮнымi i вызваленне норм беларускай лiтаратурнай мовы ад рускамоСЮнага СЮплыву. Згаданае дае права разважаць пра рухомасць норм сучаснай беларускай лiтаратурнай мовы.

Такiм чынам, маСЮленне лiчыцца правiльным, калi СЮ iм адсутнiчаюць парушэннi агульнаабавязковых лiтаратурных норм i само яно як звязная мова адпавядае СЮсiм законам сучаснай беларускай мовы. Сучаснай беларускай лiтаратурнай мове СЮласцiвы арфаэпiчныя, акцэнталагiчныя, арфаграфiчныя, пунктуацыйныя, лексiчныя, словаСЮтваральныя, марфалагiчныя, сiнтаксiчныя, фразеалагiчныя i стылiстычныя нормы.

Арфаэпiчныя нормы -- гэта правiлы вымаСЮлення галосных i зычных гукаСЮ, гукавых спалучэнняСЮ, правiлы iнтанацыi. Паводле норм сучаснай беларускай арфаэпii вельмi выразна вымаСЮляюцца галосныя пад нацiскам, а зычныя тАУ перад галоснымi i санорнымi, г.зн. калi ягны знаходзяцца СЮ моцнай пазiцыi: колас, кнiга, вучань. У iншых пазiцыях не мяняюць сваёй якасцi i зтАЩяСЮляюцца гукамi поСЮнага СЮтварэння толькi ы, й, р. Усе астатнiя вiдазмяняюцца СЮ большай цi меншай меры або зусiм пераходзяць у iншыя гукi. Напрыклад, у спрадвечных беларускiх словах о, э не пад нацiскам пераходзяць у а, у пераходзiць у СЮ, пры змякчэннi д, т пераходзяць у дз, ц. Як i на стыку прыстаСЮкi з коранем у межах слова, так i на стыку слоСЮ i словазлучэнняСЮ у межах сказа i можа пераходзiць у ы (пасля цвёрдых зычных, акрамя г,к,х) i СЮ й (пасля галосных): адыграць, педi[ы]нстытут, прайграць, сястра [й] брат. Нацiскны пачатковы i мае пры сабе j: jiх, jiмi; пасля галосных у сярэдзiне слоСЮ i таксама вымаСЮляецца як ji: змяjiны, краjiны.

ВымаСЮленне некаторых зычных i iх спалучэнняСЮ вельмi цесна звязана з фiзiялогiяй гукаСЮ беларускай мовы, з работайВаВаВаВаВаВаВаВа органаСЮ маСЮлення беларусаСЮ. Так, шыпячыя ж ш дж ч, губна-губны СЮ, вiбрант р практычна не вымаСЮляюцца мякка, й тАУ цвёрда, а дж дз дзь тАУ як два гукi (вымаСЮленне [дэжэ], [дэзэ] не адпавядае нават дыялектнаму вымаСЮленню). У беларусаСЮ г фрыкатыСЮны, або шчылiнны, выбухным (змычным) ён бывае толькi СЮ запазычаных словах тыпу гуз, гузiк, гiрса (пустазелле), гонта (дахавы матэрыял), ганак, мязга (мяккая частка дрэва), нягеглы i вытворных ад iх, а таксама як вынiк асiмiляцыi СЮ словах вакзал, пакгауз.

Губна-губныя б, п, м, СЮ i губна-зубныя в, ф не могуць быць мяккiмi СЮ канцы слоСЮ цi перад iншымi мяккiмi зычнымi: голуб, сем, кроСЮ, аббiць; яны ж, як i д т г к х й р не могуць быць падоСЮжанымi (асаблiва мяккiмi падоСЮжанымi). Названыя шыпячыя (ж ш дж ч) перад свiсцячымi з с дз ц прыпадабняюцца, i наадварот (асiмiляцыя шыпячых да свiсцячых, свiсцячых да шыпячых): возi[c]я, на пе[ц]ы, [ш]ытак, [ш]ыць. АсiмiлятыСЮная мяккасць адбываецца перад любымi мяккiмi, акрамя гтАЩ, ктАЩ, хтАЩ i толькi са свiсцячымi: дзтАЩверы, зтАЩява, цтАЩвiк, але згiнуць, скiнуць.

У большасцi выпадкаСЮ д т ч к не СЮжываецца з с: гара[ц]кi, савe[ц]кi [т+c], баранавi[ц]кi [ч+с]. Не СЮжываюцца разам таксама д т з ч: дакладчык [чч], лётчык [чч], а таксама не СЮжываюцца яны i памiж сабой: Гумбальт, Шмiт.

ручнiк яечня i разм яешня

Зычныя з с н л дз ц ж ч ш у iнтэрвакальным становiшчы на месцы былых усходнеславянскiх спалучэнняСЮ тАШмяккi зычны + ь + jтАЩ вымаСЮляюцца як падоСЮжаныя. Л н перад мяккiмi дзтАЩ цтАЩ нтАЩ й вымаСЮляюцца толькi як мяккiя, але перад iншымi мяккiмi зычнымi могуць вымаСЮляцца i мякка i цвёрда: камантАЩдзiр, мантАЩцёр, але банкiр, бензiн, кансервы.

З ХРЖ да ХУРЖ ст. беларуская мова набыла такiя спецыфiчныя рысы СЮ фанетыцы i арфаэпii, як поСЮнагалоссе (маланка, полымя), прыстаСЮныя i СЮстаСЮныя галосныя (iмхi, вiхор, рубель), чаргаваннi галосных i зычных, асiмiляцыя i дысiмiляцыя зычных i г.д.

На арфаэпiчныя нормы беларускай мовы значны СЮплыСЮ аказвае руская мова. Так, назiраюцца дзве асаблiвасцi СЮздзеяння рускай мовы.

Першая праяСЮляецца СЮ маСЮленнi тых асоб, якiя беларускую мову вывучаюць пасля засваення рускай. У даным выпадку адбываецца атаясамлiванне гукаСЮ беларускай мовы з падобнымi гукамi рускай мовы (гэта называецца СЮяСЮная тоеснасць тАУ Рэфармацкi): чтАЩ дтАЩ ттАЩ.

Другая асаблiвасць уплыву рускага вымаСЮлення характэрна для вымаСЮлення асоб, якiя свабодна карыстаюцца i той, i другой мовамi. У такiх выпадках парушэннi вымаСЮленчых норм датычацца звычайна асобных гукаСЮ у пэСЮных пазiцыях: бтАЩjю, семтАЩ, магу тАУ мо[к].

ВымаСЮленне заСЮсёды суправаджаецца пэСЮнай iнтанацыяй. РЖнтанацыйныя нормы сучаснай беларускай мовы фактычна растварылiся СЮ акцэнталагiчных, пунктуацыйных i сiнтаксiчных. Як сукупнасць фанетычных сродкаСЮ, што выражаюцца СЮ паслядоСЮных зменах вышынi тону, сiлы i працягласцi гучання, а таксама СЮ зменах тэмбру голаса, iнтанацыя праяСЮляецца пры выразным чытаннi i дэкламацыi. З дапамогай iнтанацыi СЮстанаСЮлiваюцца сэнсава-граматычныя разнавiднасцi сувязi памiж асобнымi часткамi выказванняСЮ, падзяляюць сказы на апавядальныя, пытальныя, пабуджальныя i клiчныя, акрэслiваецца эмацыянальнасць i экспрэсiСЮнасць выказвання i iнш. У залежнасцi ад iнтанацыi адрознiваецца кнiжны i гутарковы, поСЮны i няпоСЮны стыль вымаСЮлення.

ПоСЮны стыль -- выразнае вымаСЮленне тАУ характэрны для маСЮлення дыктараСЮ, лектараСЮ. Тэмп такога маСЮлення запаволены, вымаСЮленне нацiскных i ненацiскных галосных гукаСЮ выразнае.

НяпоСЮны стыль -- беглае вымаСЮленне тАУ характарызуецца больш хуткiм тэмпам, ненацiскныя галосныя i нават склады падвяргаюцца рэдукцыi, назiраецца пропуск, глытанне гукаСЮ, складоСЮ.

Умовай правiльнага маСЮлення зтАЩяСЮляецца прыгожае, эстэтычнае гучанне (так, напрыклад, непрыгожа гучыць нагнятанне гука р). Даныя прасодыкi тАУ навукi аб прынцыпах i сродках члянення маСЮлення i злучэння яго структурных частак тАУ паказваюць, што спецыфiчная iнтанацыя беларускай мовы забяспечвае ёй адметнасць у больш павольным тэмпе, мiлагучнасцi, вакальнасцi.

Акцэнталагiчныя нормы тАУ гэта сiстэма нацiску СЮ сучаснай беларускай мове. Пры яго дапамозе адрознiваюцца розныя словы i словаформы СЮ межах адной часцiны мовы: кара -- кара, рукi -- рукi; розныя часцiны мовы: мазалi (назоСЮнiк) -- мазалi (дзеяслоСЮ). Адрознiваюць слоСЮны, тактавы, фразавы нацiскi. Асобнае месца адводзiцца лагiчнаму нацiску як iнтанацыйнаму выдзяленню важнага СЮ сэнсавых адносiнах слова з мэтай сканцэнтраваць на iм увагу: тАШТы тАШпойдзеш у тАШшколу? Беларускi нацiск сiлавы, свабодны i пераважна рухомы. Службовыя словы свайго нацiску не маюць. У складаных i складанаскарочаных словах, апроч асноСЮнага, могуць быць i дадатковыя нацiскi: пылаводанепранiкальны. Акцэнталагiчныя нормы зтАЩяСЮляюцца адным з асноСЮных паказчыкаСЮ маСЮленчай культуры чалавека (алфавiт, процэнт, портфель).

Свабодны i рухомы нацiск СЮ беларускай мове складае пэСЮныя цяжкасцi СЮ працэсе навучання: нацiск можа мяняць свае месца: ночы тАУ начэй. На СЮзроСЮнi акцэнталогii iснуе варыянтнасць. Варыянты забяспечваюць менш рэзкi пераход ад старой нормы да новай, а часам набываюць стылiстычную маркiраванасць: ласкавы -- ласкавы; марынованы тАУ марынаваны, навылет тАУ навылёт, надалей тАУ надалей.

Акрамя варыянтаСЮ у межах нормы, якiя фiксуюцца СЮ слоСЮнiках, у маСЮленнi адзначаюцца ненарматыСЮныя варыянты, што звязана з пранiкненнем у лiтаратурную мову дыялектных варыянтаСЮ, з уплывам акцэнталагiчнай сiстэмы рускай мовы, з няправiльным засваеннем месца нацiску СЮ запазычаных словах, з дзеяннем законаСЮ аналогii СЮнутры самой беларускай мовы (уплыСЮ дыялектаСЮ: бульбятАЩны, пахтАЩмурны, шматвятАЩковы; рускай мовы: галатАЩву тАУ тАШголаву; сатАЩмога тАУ саматАЩго).

У адносiнах месца нацiску назоСЮнiкi вызначаюцца прыкметнай прыкметнай неаднастайнасцю. Выдзяляюцца назоСЮнiкi з нерухомым i рухомым нацiскам (гром тАУ грома; косць тАУ касцям). Для адных слоСЮ тАУ усiх форм яго парадыгмы тАУ характэрна пастаяннае, нерухомае месца нацiску; для другiх тАУ рознамясцовае: у адных формах парадыгмы, напрыклад, нацiск на аснове (бог тАУ бога), у другiх тАУ на канчатку (мн.л. багi, багоСЮ).

Пераважная большасць назоСЮнiкаСЮ мужчынскага роду характарызуецца нерухомым нацiскам, якi можа замацоСЮвацца цi на аснове, цi на флексii. На месца нацiску СЮплывае наяСЮнасць пэСЮнай ммарфемы, у прыватнасцi, суфiкса цi прэфiкса. Так, назоСЮнiкi, утвораныя з дапамогай суфiксаСЮ -ан (-ян), -ей, - iзм, -ызм, -iст, -ант, -ёр маюць, як правiла, фiксаваны нацiск на гэтым суфiксе: буран, велiкан, грубiян, багацей, парадыст, паланiзм. НазоСЮнiкi, утвораныя ад дзеясловаСЮ пры дапамозе прэфiксаСЮ вы-, по-, под-, про- маюць фiксаваны нацiск на гэтым прэфiксе: вываз, вымысел, посвiст, пропуск.

Сярод назоСЮнiкаСЮ нiякага i жаночага роду вылучаюцца парушэннi нормы пад уздзеяннем аналогii, рытму верша, мастацкай задачы: зайздрасць тАУ зайздросць (па аналогii з зайздросны). Сустракаюцца акцэнталагiчныя варыянты, што СЮзнiклi пад СЮплывам народных гаворак:

вачэй: воч, вочаСЮ, вочай, вачыма, вачамi: вачмi;

плячамi, плячыма: плячмi;

дзвярамi, дзвярыма: дзвярмi;

папалiшча: тАШпопалiшча.

Прыметнiкi СЮ адрозненне ад назоСЮнiкаСЮ вызначаюцца большай устойлiвасцю акцэнталагiчнай сiстэмы, чаму спрыяе нерухомасць нацiску, якi СЮ прыметнiкаСЮ можа прыпадаць цi на аснову (тып А), цi на канчатак (тып В), але не мяняецца пры змяненнi граматычных форм: лёгкi, лёгкага, лёгкаму.

У вытворных прыметнiкаСЮ нацiск часта фiксуецца на словаСЮтваральным суфiксе. Так, суфiксы -ават-, -ат-, -арн-, -iчн-, -ов-, -оСЮ- звычайна нацiскныя: светлаваты, барадаты, папулярны, пленарны, аманiмiчны, сасновы, МiхасёСЮ.

У сувязi з большай устойлiвасцю акцэнталагiчнай сiстэмы прыметнiка адзначаецца i больш нiзкi СЮзровень варыянтнасцi прыметнiка. ТСБМ фiксуе варыянты: доСЮгi тАУ даСЮгi; цяжкi тАУ цяжкi без указання на якiя-небудзь размежаваннi. НенарматыСЮная варыянтнасць характэрна пераважна для размоСЮнага стылю: тАШмалы, дзiтАЩкi, цвяртАЩды.

Акцэнталагiчныя варыянты прыметнiкаСЮ у лiтаратурнай мове часам замацоСЮваюцца як розныя па лексiчнаму значэнню: тАШветраны тАШзветрамтАЩ i ветратАЩны тАШякi прыводзiцца СЮ рух ветрамтАЩ; тАШнемы тАШдзiкi, роспачнытАЩ i нятАЩмы тАШпазбаСЮлены магчымасцi гаварыцьтАЩ.

Парушэннi СЮ дзеясловаСЮ звязаны з уздзеяннем дыялектных форм: адвезтАЩцi, прывязтАЩцi; часта СЮжываецца нятАЩсеце замест несятАЩце, драмае замест дрэмле або рускай мовы: вязтАЩла, вязтАЩлi.

НяСЮстойлiвасцi акцэнталагiчнай нормы спрыяе факт суiснавання паралельных пачатковых форм тыпу грэбцi тАУ грабцi; везцi тАУ вязцi; несцi тАУ нясцi.

СлоСЮнiк цяжкасцей:

атАЩбутнiк, абцерутАЩсiць тАШцярусячы, абсыпацьтАЩ, абцерутАЩшыць тАШабтрэсцi (снег)тАЩ, аднаактАЩтовы, азтАЩбест, акно тАУ акон i вокнаСЮ, алкатАЩголь, амятАЩла, атАЩналаг, тАШаншлюс, аптАЩрануты, апрануць тАУ аптАЩранеш, аптАЩране, аптАЩрануць, аптАЩтовы, аттАЩрыманы, афера i разм. афёра, тАШбармен, бахтАЩча тАУ бахчатАЩвы, берастАЩцяны, тАШбратавая тАШжонка брататАЩ), тАШбратанне, тАШбратацца, бульбятАЩны, вадзятАЩны, тАШвальдшнеп, тАШвеснiцы, вiдатАЩвы (вiдатАЩвыя паняццi), тАШвiдны (значны, важны) тАУ вiдтАЩны (светлы, бачны тАШвiдтАЩное месца), тАШвусы, тАШвыпадак, але вытАЩпадкам, газапратАЩвод, гастратАЩномiя, гiдрапратАЩвод, глiтАЩняны, граматАЩдзянiн, тАШгрубы тАУ грутАЩбы (тоСЮсты, вялiкi тАШгрубое палатнотАЩ), тАШгусценькi, дагатАЩвор, даСЮнiтАЩна, дзетАЩвяцера, дзетАЩсяцера, тАШдзеячы (тАШдзеячы, дзеячаСЮ), дзiтАЩчына, тАШдыскант (высокi дзiцячы голас), дыспантАЩсэр, жардзятАЩны, тАШжэрабя, тАШзагадзя i загатАЩдзя, затАЩняць, землеСЮпатАЩрадкаванне, iнтАЩдустрыя, iнтАЩсульт, iншаплятАЩменны, iстАЩнуе, iстАЩнуюць, калашытАЩна тАУ мн. калатАЩшыны, камтАЩбайнер, тАШкашляць, тАШкветнiк, тАШкiрка, крытАЩху, кулiнатАЩрыя, мiнтАЩдалiна, матАЩлы, наватАЩлочка, на пратАЩцягу, падтАЩсадны, патАЩлатаны, памфтАЩлет, паслатАЩнец, пахтАЩмурны, пласт тАУ пластатАЩвы, путАЩловер, тАШпрадзедаСЮскi, прыстАЩтупка, тАШпрыяцель, ратАЩкушка, развянтАЩчаны, тАШсiвы, тАШскорасны (метад) - дап. скарасны, тАШслабы, сматАЩляны (доп. смалятАЩны) , стАЩпiна, тАШсупавы (набор) тАУ разм. супатАЩвы, тАШтормазны (шлях), тытАЩтунь (прым. тытунёвы), тварог i твораг (руск. тАШтворог i дап. твотАЩрог), укратАЩiнскi, фетАЩномен, цятАЩжар, чайнтАЩая, чутАЩма (прым. тАШчумны).

Марфалагiчныя нормы -- гэта правiлы формаСЮтварэння i словазмянення СЮ галiне самастойных часцiн мовы. Засваенне марфалагiчных норм у параСЮнаннi з iншымi моСЮнымi СЮзроСЮнямi адбываецца з меншай колькасцю парушэнняСЮ, таму што граматычныя катэгорыi вызначаюцца большай стабiльнасцю. У марфалагiчнай будове мовы ёсць моцныя i слабыя нормы; першыя выконваюцца СЮсiмi, другiя лёгка падпадаюць пад уздзеянне розных фактараСЮ або дрэнна засвойваюцца.

Так, моцнай нормай у беларускай граматыцы зтАЩяСЮляецца вызначэнне роду назоСЮнiка, што тлумачыцца хутчэй за СЮсё амаль адсутнасцю вартАЩiравання. Варыянтных родавых пар у беларускай мове параСЮнальна мала: бярлога тАУ бярлог, зала тАУ зал; клавiша тАУ клавiша; лакрыца тАУ лакрычнiк (раслiна сямейства бабовых, карэнне якой выкарыстоСЮваецца СЮ медыцыне); мангуста тАУ мангуст; аблога i аблог (тАШдаСЮно не аранае полетАЩ), рэпрыза i рэпрыз, пачак i пачка, кiшэнь i кiшэня, шаша i шасэ, перыфраза тАУ перыфраз; прышчэпа тАУ прышчэп; салата тАУ салат; таполя тАУ топаль. У мове ХРЖХ тАУ пач. ХХ ст. такiх назоСЮнiкаСЮ было значна больш: цуд (нарм.) i цуда, жаваранак i жаваранка, воблака (нарм.) i воблак, табака (нарм.) i табак, сахарын тАУ сахарына; санаторый тАУ санаторыя; прычасць (нарм.) тАУ прычасце;

АсноСЮнай прычынай адхiленняСЮ ад нормы пры вызначэннi роду назоСЮнiка зтАЩяСЮляецца СЮплыСЮ рускай мовы, чаму спрыяе тоесная фармальная абалонка слоСЮ: дроб, запiс, медаль, мазоль, накiп, насып, палын, перапiс, подпiс, сабака, стэп, цень, шаль, шынель, поступ, туфель, фальш, летапiс, жывапiс, рукапiс, пыл, боль у беларускай мове мужчынскага роду, у рускай тАУ жаночага; назоСЮнiкi гусь, бронха, кафля, макарона, табака, жырафа, камода, тАШпара, ухаба, цыкорыя у беларускай мове жаночага роду, у рускай тАУ мужчынскага; словы настрой, яблык, капыт у беларускай мове мужчынскага роду, у рускай тАУ нiякага. НазоСЮнiкi тАУ назвы маладых iстот у беларускай мове адносяцца да нiякага роду: качаня, цяля, парася, у рускай тАУ да мужчынскага: утёнок, котёнок, теленок.

Слабым месцам зтАЩяСЮляецца вызначэнне роду запазычаных назоСЮнiкаСЮ. Пры аднясеннi iншамоСЮных слоСЮ да пэСЮнага роду пад СЮвагу бярэцца значэнне слова. Да назоСЮнiкаСЮ мужчынскага роду адносяцца назоСЮнiкi тАУ назвы асоб мужчынскага полу i назвы жывых iстот: спецыяльны атташэ, маленькi калiбры (выключэнне: iвасi i цэцэ -- жаночага роду); да назоСЮнiкаСЮ жаночага роду тАУ назвы асоб жаночага полу: пажылая ледзi, эфектная панi; да назоСЮнiкаСЮ нiякага роду -- назвы неадушаСЮленных прадметаСЮ: меню, фае, журы, iнтэрвтАЩю. Род нескланяльных назоСЮнiкаСЮ тАУ геаграфiчных назваСЮ вызначаецца па родзе агульнага назоСЮнiка, якiм можна замянiць уласнае iмя: Батумi (горад), Хансю (востраСЮ) тАУ мужчынскi род, Чылi (дзяржава), Кiлiманджара (гара) тАУ жаночы, Антарыо (возера) тАУ нiякi род.

Род нескланяльных складанаскарочаных назоСЮнiкаСЮ, як правiла, вызначаецца па апорным слове словазлучэння, з якога СЮтварылася абрэвiятура: БелТА (беларускае тэлеграфнае агенцтва), СП (сумеснае прадпрыемтсва) тАУ нiякi род; ЭВМ (электронная вылiчальная машина) ААН (арганiзацыя АбтАЩяднаных нацый) тАУ жаночы род, СП (Саюз пiсьменнiкаСЮ), РАНА (раённы аддзел народнай асветы) тАУ мужчынскiрод. Род скланяльных абрэвiятур, што заканчваюцца на зычны, вызначаецца не па сэнсе, а па структуры (нагадвае назоСЮнiкi мужчынскага роду): ЛiМ (тАЬЛiтаратура i мастацтвсатАЭ), БАМ (Байкала-Амурская магiстраль) тАУ мужчынскi род: у апошнiм ЛiМе, на далёкiм БАМе.

Як правiла, не выклiкае пытанняСЮ i вызначэнне лiку назоСЮнiкаСЮ. Слабым месцам тут выступаюць назоСЮнiкi, што не паддаюцца лiчэнню (абстрактныя, рэчыСЮныя, зборныя) i маюць форму толькi адзiночнага цi толькi множнага лiку, а таксама запазычаныя назоСЮнiкi. Памылкi можна растлумачыць наступнымi прычынамi:

1. У вынiку СЮнутрымоСЮнай аналогii СЮжываюцца няправiльныя формы множнага лiку тыпу каменнi, калоссi, карэннi, утвораныя па аналогii з формамi тыпу камень тАУ камянi. Але ад зборных назоСЮнiкаСЮ формы множнага лiку не СЮтвараюцца.

2. Пад уплывам народных гаворак нават у аСЮтарскую мову пранiкаюць памылковыя формы множнага лiку запазычаных назоСЮнiкаСЮ, якiя СЮ лiтаратурнай мове не маюць множнага лiку, тыпу: кiно тАУ кiны, пальто тАУ польты.

3. Адзначаюцца памылкi, абумоСЮленыя двухмоСЮнай сiтуацыяй, у прыватнасцi, разыходжаннем лiкавай прыналежнасцi асобных назоСЮнiкаСЮ у беларускай i рускай мовах: грудзi, дзверы, каноплi, крупы СЮ беларускай мове СЮжываюцца толькi СЮ множным лiку, а СЮ рускай мове СЮжываюцца або толькi СЮ адзiночным лiку (конопля, крупа) або СЮжываюцца i СЮ адзiночным i множным лiках (дверь, грудь). Лексема чарнiла СЮ беларускай мове толькi адзiночнага лiку, у рускай тАУ множнага.

Найбольш тыповым месцам аслабленай нормы СЮ сiстэме назоСЮнiка зтАЩяСЮляецца вызначэнне склонавых канчаткаСЮ. Тлумачыцца гэта наяСЮнасцю варыянтных канчаткаСЮ у беларускай лiтаратурнай мове, уплывам дыялектнай мовы i няведаннем нормы.

Так, для назоСЮнiкаСЮ мужчынскага роду адзiночнага лiку СЮ родным склоне замацаваны канчаткi -а (-я), -у (-ю) у залежнасцi ад лексiчнага значэння.

Канчатак -а (-я) маюць назоСЮнiкi, што абазначаюць:

асоб, жывых iстот: чалавека, брата, сябра, шчупака, а таксама назоСЮнiкi тапелец, нябожчык, мярцвяк;

канкрэтныя прадметы: аСЮтобуса, агурка, медаля;

арганiзацыi, прадпрыемствы, установы: саюза, завода, камiтэта;

спартыСЮныя гульнi, вiду спорту, танцы: хакея, валейбола, футбола, тэнiса, твiста, вальса;

населеныя пункты, геаграфiчныя назвы: пасёлка, горада, Пiнска;

адзiнкi вымярэння, адрэзкi часу: вольта, градуса, грама, дня, тыдня;

навуковыя тэрмiны: ромба, косiнуса, назоСЮнiка, дзеяслова (але: склону).

Канчатак -у (-ю) характэрны для назоСЮнiкаСЮ, што абазначаюць:

зборныя прадметы: бярэзнiку, ельнiку, пырнiку, натоСЮпу, калектыву;

рэчывы, хiмiчныя злучэннi, элементы: цукру, пяску, снегу, чаю, клею, цэзiю (але: хлеба, аСЮса);

зтАЩявы прыроды, стыхiйныя бедствы: ветру, дажджу, грому, агню;

прасторавыя паняццi: лугу, краю, шляху, усходу, небасхiлу, нiзу;

абстрактныя паняццi, якасцi, дзеяннi, стан: густу, гонару, розуму, болю;

грамадскiя фармацыi, навуковыя плынi, тэорыi: капiталiзму, сацыялiзму, фармалiзму, iдэалiзму. (Раней правапiс назоСЮнiкаСЮ марксiзм, камунiзм, сацыялiзм патрабаваСЮ канчатка тАУа).

Але правiла гэта грувасткае i патрабуе шмат намаганняСЮ для яго запамiнання. Яшчэ больш абцяжарвае яго тая акалiчнасць, што iншы раз назоСЮнiкi могуць тлумачыцца як канкрэтныя паняццi i як сукупнасць; адпаведна СЮ залежнасцi ад семантыкi могуць быць розныя канчаткi: апарата телефоннага i апарату СЮпраСЮлення; трэцяга лiстапада i пара лiстападу.

Для правiльнага выбару канчатка можна выкарыстоСЮваць наступнае правiла: калi назоСЮнiк можна СЮжыць з колькаснымi лiчэбнiкамi, то неабходна пiсаць канчатак тАУа, -я; калi такое спалучэнне немагчыма, то пiшам канчатак тАУу, -ю. Замест колькаснага лiчэбнiка можна падстаСЮляць i часцiцу паСЮ-. У большасцi выпадкаСЮ такая падстаноСЮка дапамагае правiльнаму выбару канчатка, але не заСЮсёды.

Слабым месцам зтАЩяСЮляецца таксама месны склон назоСЮнiкаСЮ мужчынскага роду, дзе ёсць выбар канчаткаСЮ: -е (для назоСЮнiкаСЮ з цвёрдай асновай, а таксама з асновай на г, х, якiя чаргуюцца з зтАЩ, стАЩ: на стале, у саюзе, у лузе, у кажусе), -i (назоСЮнiкi з мяккай асновай: у цянi, на пнi, у маi); -ы (назоСЮнiкi з асновай на зацвярдзелы: у шалашы, на дажджы, у гаражы. НазоСЮнiк двор у залежнасцi ад лексiчнага значэння СЮжываецца або з канчаткам тАУы: На двары сабралiся людзi або з тАУэ: На дварэ ветрана); - у, -ю маюць назоСЮнiкi назоСЮнiкi з асновай на к i на г, х, якiя не чаргуюцца з зтАЩ, стАЩ: на цвiку, у канчатку, на моху, у руху, а таксама назоСЮнiкi, што абазначаюць асобу чалавека: студэнту, рэктару, госцю. Некаторыя назоСЮнiкi з цвёрдай асновай, што абазначаюць асобу чалавека, часам ужываюцца i з канчаткам тАУе: пры сыне, аб аграноме.

Парушэннi пры выбары канчатка выклiкаюцца перш за СЮсё незасвоенасцю правiла: на масту, у спесе (спех), на пляцу. У асобных выпадках адзначаюцца памылкi як вынiк уплыву адпаведных склонавых форм рускай мовы: у дзённiке, на лугу, на мiтынге.

Сярод склонавых форм назоСЮнiкаСЮ жаночага роду з нулявым канчаткам схiльнасцю да парушэнняСЮ вызначаецца творны склон, дзе адбываецца падаСЮжэнне зычных (акрамя губных i р): соллю, ноччу, але любоСЮю, шыртАЩю. Пад уплывам народных гаворак, рускай мовы адзначаюцца памылковыя варыянты тыпу далонью, солью, гразёю.

Склонавыя канчаткi назоСЮнiкаСЮ у множным лiку роднага склону вызначаюцца частым ненарматыСЮным выкарыстаннем, перш за СЮсё таму, што правiлы iх ужывання сфармуляваны не зусiм дакладна, дапускаюць разнастайныя варыянты: кiлаграмаСЮ тАУ кiлаграм, разоСЮ тАУ раз, гадоСЮ тАУ год. Для беларускай мовы правiльна СЮжыванне назоСЮнiка другога скланення з матэрыяльна выражаным канчаткам, за выключэннем назоСЮнiкаСЮ партызан, салдат. Што датычыць варыянтаСЮ гадоСЮ тАУ год, то СЮ iх ужываннi ёсць пэСЮныя размежаваннi: формы з нулявым канчаткам ужываюцца СЮ канструкцыях з колькасным лiчэбнiкам, з канчаткам тАУоСЮ -- з прыметнiкамi, назоСЮнiкамi: пяць год i на схiле гадоСЮ. Для назоСЮнiкаСЮ першага скланення маюць канчатак тАУаСЮ

(-яСЮ), калi iх аснова заканчваецца збегам зычных: тундраСЮ, адозваСЮ, кафедраСЮ, i нулявы канчатак: рук, кароСЮ, станцый.

Варыянтным зтАЩяСЮляецца i СЮжыванне канчаткаСЮ назоСЮнiкаСЮ у творным склоне множнага лiку. Нормай лiчыцца канчатак тАУамi (- ямi): суседзямi, палямi. Аднак для некаторых слоСЮ дапускаюцца варыянты: каньмi тАУ канямi, касцямi тАУ касцьмi, грашамi тАУ грашыма, дзвярамi тАУ дзвярыма, грудзямi тАУ грудзьмi, санямi тАУ саньмi, вачамi тАУ вачыма, плячамi тАУ плячыма; для назоСЮнiка людзi тАУ толькi людзьмi. У творах мастацкай лiтаратуры можна сустрэць самыя разнастайныя формы.

У сiстэме прыметнiкавых марфалагiчных норм слабым месцам зтАЩяСЮляецца засваенне форм вышэйшай ступенi параСЮнання. У беларускай мове яны СЮтвараюцца ад якасных прыметнiкаСЮ пры дапамозе суфiксаСЮ тАУэйш-, -ейш-; ад некаторых тАУ пры дапамозе суфiкса тАУш-: горшы, лепшы. Суфiксы на тАУей, -эй не характэрны для беларускай мовы i СЮжываюцца пераважна СЮ творах мастацкай лiтаратуры: прыгажэй, карацей.

РЖншы раз выкарыстанне форм на тАУэй, -ей звязана з блытанiнай форм кампаратыва СЮ прыметнiкаСЮ i прыслоСЮяСЮ, асаблiва СЮ перакладах з рускай мовы, паколькi СЮ рускай мове гэтыя формы падобныя: он стоит выше (наречие), он выше его (прилаг.).

Гэтак жа сама СЮтвараюцца формы ступеней параСЮнання ад прыметнiкаСЮ стары, малады: старэйшы за, маладзейшы за. Ад кампаратываСЮ неабходна адрознiваць прыметнiкi малодшы, старшы СЮ тэрмiналагiчных спалучэннях: старшы лейтэнант, малодшы сержант, а таксама ж гэтыя прыметнiкi СЮ значэннi 'больш познi паводле часу свайго з'яСЮлення' (малодшы брат, сястра), якiя не маюць значэння вышэйшай ступенi параСЮнання.

Неабходна адзначыць, што не ад усiх якасных прыметнiкаСЮ могуць утварацца простыя формы вышэйшай ступенi параСЮнання. Гэта прыметнiкi, якiя абазначаюць стан чалавека (жывы, дарослы, Нямы), колер прадметаСЮ праз адносiны да iншых прадметаСЮ (бэзавы, вiшнёвы, лiловы), масць жывёл (вараны, гняды), знешнюю фiзiчную прымету чалавека (барадаты, вусаты), прыметнiкi з суфiксамi -ав-, -iст-, -аСЮн-, -к- (перадавы, шурпаты, сакаСЮны, лiпкi), якiя першапачаткова былi адноснымi, складаныя прыметнiкi.

Складаныя формы найвышэйшай ступенi параСЮнання СЮтвараюцца пры дапамозе слоСЮ самы, найбольш, найменш. Менавiта пры iх ужываннi адзначаецца няСЮменне адрознiць форму вышэйшай ступенi параСЮнання i прыметнiк цi словаспалучэнне са значэннем гранiчнай ступенi якасцi: Вышэйшая СЮзнагарода тАУ зорка Героя. (трэба: найвышэйшая або самая высокая СЮзнагарода).

Характэрнай памылкай з'яСЮляецца няправiльны выбар сродкаСЮ сiнтаксiчнай спалучальнасцi. Так, часта замест прыназоСЮнiка за выкарыстоСЮваецца прыназоСЮнiк ад (пад уплывам польскай мовы): разумнейшы ад мяне; або прыназоСЮнiк не выкарыстоСЮваецца зусiм (пад уплывам рускай мовы): разумнейшы мяне. Такiя памылкi досыць устойлiвыя.

Многiя якасныя прыметнiкi СЮ беларускай мове могуць мець як поСЮную, так i кароткую форму: грозны тАУ грозен, ясны тАУ ясен. Але неабходна помнiць, што кароткiя формы прыметнiкаСЮ у беларускай мове СЮжываюцца абмежавана i часцей СЮ прэдыкатыСЮнай функцыi (выключэнне складае паэтычная мова).

Лiчэбнiк тАУ невялiкая па колькасцi часцiна мовы, якая мае абмежаванае выкарыстанне СЮ маСЮленнi параСЮнальна з iншымi самастойнымi часцiнамi мовы.

Але менавiта з ужываннем лiчэбнiкаСЮ звязаны досыць устойлiвыя адхiленнi ад нормы, якiя можна падзялiць на тры групы:

а) выбар колькаснага цi зборнага лiчэбнiка;

б) утварэнне форм ускосных склонаСЮ лiчэбнiкаСЮ, асаблiва складаных i састаСЮных;

в) ужыванне лiчэбнiкаСЮ у словазлучэннi.

У маСЮленнi iснуе 9 зборных лiчэбнiкаСЮ: двое тАУ дзесяцера. У адных выпадках зборныя i колькасныя лiчэбнiкi выступаюць як узаемазамяняльныя:

- калi абазначаюць асоб мужчынскага полу: пяцёра дружбакоСЮ тАУ пяць дружбакоСЮ;

- у другiм тАУ такая суаднесенаць немагчыма:

- калi назоСЮнiкi маюць форму толькi множнага лiку цi абазначаюць назвц парных прадметаСЮ: двое сутак, трое варот;

- калi абазначаюць назвы маладых iстот: двое кацянят, трое жарабят;

- субстантываванымi прыметнiкамi: двое параненых.

Зборныя лiчэбнiкi СЮжываюцца i з некаторымi iншымi назоСЮнiкамi: людзi, дзецi, гусi, конi, свiннi. Трэба адзначыць, што зборныя лiчэбнiкi часцей выкарыстоСЮваюцца СЮ размоСЮным стылi.

Сiстэма скланення лiчэбнiкаСЮ характарызуецца неаднастайнасцю: толькi колькасныя лiчэбнiкi маюць 8 розных парадыгм. Так, лiтаратурная норма патрабуе змянення абедзвюх частак складаных лiчэбнiкаСЮ ад 50 да 80 i ад 200 да 900: васьмiдзесяцi, васьмюдзесяццю. Аднак у вусным маСЮленнi нярэдка змяняецца толькi першая цi другая частка, блытанiна склонавых форм. Памылкi такога ж тыпу заСЮважаюцца i пры выкарыстаннi састаСЮных лiчэбнiкаСЮ, дзе кожнае слова павiнна змяняцца як адпаведны просты лiчэбнiк: ста дваццацi пяцi, ста дваццаццю пяцю i г.д. Магчыма, гэтыя памылкi тлумачацца аналогiяй з састаСЮнымi парадкавымi лiчэбнiкамi, якiя, наадварот, змяняюць толькi апошняе слова: тысяча дзевяцьсот восьмы.

У сiнтаксiчнай канструкцыi лiчэбнiк дапасуецца да назоСЮнiка: трыццаццю пяццю сшыткамi, аб дваццацi сшытках. У вусным маСЮленнi гэтая сувязь можа парушацца: адзначаецца СЮжыванне лiчэбнiка толькi СЮ пачатковай форме (з пяцьсот алоСЮкамi) цi СЮжыванне назоСЮнiка толькi СЮ форме роднага склону (пяцюстамi алоСЮкаСЮ). Пры лiчэбнiках два (дзве), абодва (абедзве), тры, чатыры назоСЮнiк ужываецца у форме назоСЮнага склону множнага лiку: два сшыткi, дзве брыгады, тры клёны, чатыры гарады. Пад уплывам рускай мовы гэтыя лiчэбнiкi выкарыстоСЮваюцца з родным склонам: чатыры горада.

Парушэнне марфалагiчных норм сярод лiчэбнiкаСЮ выклiкаюцца рознымi прычынамi:

- недастатковым засваеннем правiл;

- адсутнасцю практычных навыкаСЮ;

- унутрымоСЮнай аналогiяй. РЖстотную ролю адыгрывае i адсутнасць дастатковай колькасцi СЮзораСЮ вуснага маСЮлення (iх колькасць у вусным маСЮленнi абмежавана, на пiсьме яны абазначаюцца лiчбамi).

Слабыя месцы СЮ дзеяслоСЮных формах звязаны перш за СЮсё з выбарам форм часу i няправiльным iх утварэннем: форм прошлага часу утвараюцца пры дапамозе суфiксаСЮ тАУл-, -СЮ, 0: жыць, жыСЮ, жыла, жыло, жылi, везцi тАУ вез. Часта формы прошлага часу СЮтвараюцца ад асновы iнфiнiтыва тыпу: выцяг (выцягнуСЮ). перацёр (перацер). У размоСЮным i iшны раз у мастацкiм стылi дапускаюцца складаныя формы прошлага часу: быСЮ пайшоСЮ. Часта пад уплывам дыялектаСЮ блытаюцца формы цяперашняга часу 3 асобы адзiночнага лiку: ён робя (замест робiць), нося ( носiць) i наадварот, ён пiшэць, чытаець.

Не характэрны для беларускай мовы дзеепрыметнiкi незалежнага i залежнага стану цяперашняга часу з суфiксамi тАУуч, -юч, -ач, -яч, -ем, -iм: чытаючы вучань, вывучаемы матэрыял. Такiя формы СЮжываюцца пераважна СЮ публiцыстычным i навуковым стылях у тэрмiнах i СЮстойлiвых словазлучэннях: бастуючыя рабочыя, неразлажымыя элементы. Не характэрны для беларускай мовы i зваротныя дзеепрыметнiкi тыпу СЮсмiхаючыеся, хвалюючыеся (людзi). Найбольш пашыраны СЮ беларускай мове дзеепрыметнiкi з суфiксамi тАУл-, -н-, -ан-, -ен-, -т- прошлага часу незалежнага i залежнага стану. Зменшылася сфера СЮжывання дзеепрыметнiкаСЮ прошлага часу незалежнага стану з суфiксамi тАУш-, -СЮш-, замест iх выразна пашырыСЮся суфiкс тАУл-: прымоклая, высахлая. Дзеепрыметнiкi з суфiксамi тАУуч, -юч, -ач, -яч-, -ш-, -СЮш- атрымлiваюцца аманiмiчнымi з дзеепрыслоСЮямi, таму неабходна пазбягаць двухсэнсоСЮнасцi пры пабдове фразы i выбары моСЮных сродкаСЮ.

Сiнтаксiчныя нормы. Сiнтаксiс вывучае вiды сувязей, на аснове якiх арганiзуюцца словазлучэннi i сказы. Вiды сувязей (каардынацыя, дапасаванне, кiраванне, прымыканне) рэалiзуюцца СЮ канкрэтных сiнтаксiчных канструкцыях, якiя i вызначаюць сiнтаксiчную норму. Гэтыя нормы грунтуюцца як на законах сувязей слоСЮ, так i на сiнтаксiчных здольнасцях (якiя СЮ значнай меры залежаць ад семантыкi) асобных лексем. З апошнiм фактарам часцей за СЮсё звязаны парушэннi сiнтаксiчнай нормы.

Так, часта з-за

Вместе с этим смотрят:

A history of the english language

AIDS

Airplanes and security

American Riddles

An Evergreen topic in British classical literature, childrenтАЩs poems and everyday speech: patterns of climate in the British isles