Беларусоведение

Беларуская мова : яе паходжанне i развiцце

Мова тАУ духоСЮны скарб народа

"Народ выражае сябе найпаСЮней i найдакладней у мове сваей. - пiсаСЮ у XIX ст. вядомы pycкi лiнгвiст РЖ. СразнеСЮскi, - Народ i мову нельга СЮявiць адно без аднаго". Калi грамадства параСЮнаць з жывым арганiзмам, то мову можна назваць нервовай сiстэмай, якая наладжвае СЮ арганiзме сувязi памiж яго клетВнкамi. Але мова - гэта не толькi сродак, з дапамогай якога людзi наладжваюць сувязi, абменьваюцца iфармацыяй, яна - своеасаблiвае люстэрка жыцця i працы народа, яго грамадскага i культурнага развцця. Мова адлюстроСЮвае жыццёвы вопыт народа, асаблвасцi яго мыслення i пcixiкi, маральна-этычныя i эстэычныя нормы.

Ад пакалення да пакалення беларускi народ замацоСЮваСЮ СЮ слове сваё бачанне свету, свой вопыт яго пазнання, ад эпохi да эпхi ён выпрацоСЮваСЮ разнастайныя сродкi для перадачы думак, пачуццяСЮ. Прыродныя СЮмовы i геаграфiя краiны, узровень народнай гаспадаркi i кантакты з iншымi народамi, характар грамадскай думкi, культуры, мастацва - усе вялiкiя i малыя асаблiвасцi жыцця нашага народа адлюстравалiся СЮ мове.

МоСЮная культура беларускага народа надзвычай багатая i самабытная. Яна СЮвасоблена СЮ поСЮных чароСЮнага хараства песнях, у афарбаваных мiфiчнасцю легендах, паданнях i дасцiпныхных, мудрых прыказках, у адмысловых загадках i магiчна-таямнiчых замовах, у трапных выслоСЮях i дасканалых па форме i мастацкiх якасцях казках, у творах мастацкай, навучнaй лiтаратуры i г.д. Гэтыя моСЮныя скарбы раскрывают нам гiсторыю народа, сведчаць пра яго сацыяльны iнтэлект, далучаюць нас да маральных, эстэтьгчных каштоСЮнасцей, створаных народам за стагоддзi, дапамагаюць зразумець яго фiласофiю, мастацкiя вобразы, авалодаць сакрэтамi яго мова-творчайдзейнасцi. ЗахоСЮваючы духоСЮнуюспадчыну народа, замацоСЮваючы СЮ слове СЮсе тое, штопрынятаназываць кульВнтурай, мова яднае нашчадкаСЮ i продкаСЮ,звязваемiнулаез сучасным i будучым.

Мова тАУ гэта адна з найважнейшых прыкмет нацыi, падмурак этнiчнага самаСЮсведамлення народа. Так, паводле перапiсу 1989 г., 80,2 % беларусаСЮ (з агульнай колькасцi 10 млн. 152 тыс. жыхароСЮ рэспублiкi 7 млн. 905 тыс. складаюць беларусы) i 65 % усяго насельнiцтва Беларусi лiчаць сваей роднай мовай беларускую. Гэта азначае, што этнiчная функцыя (быць сiмвалам нацыi, кансалiдаваць народ i адрознiваць яго ад iншых этнасаСЮ) пераважае СЮ беларускай мовы над камунiкатыСЮнай. У сiлу пэСЮных гiстарычных, сацыяльных i геапатычных прачын беларуская мова не стала пакуль асноСЮным i адзiным сродкам камунiкацыi СЮ нашай рэспублiцы. Для большасцi жыхароСЮ Беларусi гэтую ролю выконвае руская мова.

Як iншыя нацыянальныя мовы, сучасная беларуская мова выступае СЮ дзвюх разнавiднасцях: лiтаратурнай i народна-дыялектнай. Кожная з гэтых разнавiднасцей мае свае сферы СЮжывання i свае формы бытавання. Мясцовыя гаворкi тэрытарыяльна i функцыянальна абмежаваны. Яны iснуюць у вуснай форме i выкарыстоСЮваюцца пераважна як сродак зносiн сярод сельскiх жыхароСЮ. Лiтаратурная мова абслугоСЮвае (паралельна з рускай) розныя сферы дзейнасцi беларускага народа, зтАЩяуляецца полiфункцыянальнай. Гэта мова школы, друку, радые, тэлебачання, мастацкай лiтаратуры, гуманiтарнай навукi i г.д. Лiтаратурная мова мае складаную i разнастайную сiстэму моСЮных сродкаСЮ, рэгламентаваныя i пiсмова замацаваныя нормы. Яна выступае СЮ вуснай i пiсьмовай формах, якiя разлiчаны на розныя вiды СЮспрыняцця (слыхавае i зрокавае) i, адпаведна, адрознiваюцца лексiчным i граматычным афармленнем.

Сучасны стан беларускай лiтаратурнай мовы тАУ вынiк працяглага i складанага працэсу яе развiцця, якi непарыСЮна звязаны з лесам беларускага народа, з пленам i стратамi яго гiсторыi. Таму звернемся да гiсторыi, высветлiм, калi СЮзнiкла наша мова, дзе яна развiвалася, якое яе месца сярод iншых моСЮ свету, як яна выкарыстоСЮвалася СЮ пiсменстве, у грамадскiм i культурным жыццi грамадства.

Беларуская мова як адна з iнаеСЮрапейскiх моСЮ

У залежнасцi ад паходжання i наяСЮнасцi цi адсутнасцi агульных рыс усе мовы свету падзяляюцца на роднасныя i народнасныя. Сярод роднасных моСЮ адрознiваюцца моСЮныя семтАЩi, группы i падгрупы. Беларуская мова належыць да славянскай группы iндаеСЮрапейскай сямтАЩi.

Паводле тэорыi iндаеСЮрапейскай расы, практычна СЮсе еСЮрапейскiя i многiя азiяцкiя народы маюць адну прарадзiму, а iх мовы СЮзыходзяць да адзiнай мовы-крынiцы, якую прынята называць тАЬагульнаiндаеСЮрапейскайтАЭ, цi тАЬiндаеСЮрапейскай прамовайтАЭ.

Сення цяжка дакладна сказаць, дзе i калi iснавала гэтая мова. РЖснуе некалькi гiпотэз наконт прарадзiмы iндаеСЮрапейцаСЮ. Адны даследчыкi лiчаць, што першапачаткова, прыкладна у IV-III тыс. да н.э. яны займалi прастору ад Дона i ПаСЮночнага КаСЮказа да Дуная. Адсюль iндаеСЮрапейцы пайшлi у ЕСЮропу, Сярэднюю Азiю i праз КаСЮказ на Блiзкi Усход i СЮ РЖндыю. Згодна з iншымi гiпотэзамi, iндаеСЮрапейская моСЮная супольнасць узнiкла на Блiзкiм Усходзе або СЮ РЖндыi i адкуль рушыла на СЮсход i захад. Выказваецца таксама меркаванне, што прарадзiмай iндаеСЮрапейцаСЮ магла быць тэрыторыя ад Урала да Каспiйскага мора.

Нягледзячы на тое, што СЮ навуцы пакуль няма адзiнства СЮ вызначэннi першаснай лакалiзацыi праiндаеСЮрапейскай мовы, вучоныя аднак не сумняваюцца СЮ тым, што яна iснавала.

ПараСЮнальна-гiстарычны аналiз фактаСЮ розных моСЮ дазваляе рэканструяваць праiндаеСЮрапейскую мову.

Праiснаваушы некалькi тысячагоддзяСЮ, iндаеСЮрапейская моСЮная супольнасць распалася, i на аснове дыялектаСЮ пачалi складвацца розныя мовы (германская, раманская, славянская i iнш.). Мовы, якiя паходзяць ад агульнаiндаеСЮрапейскай мовы, зтАЩяСЮляюцца роднаснымi, i на гэтай падставе iх абтАЩядноСЮваюць у адну моСЮную сямтАЩю тАУ iндаеСЮрапейскую.

РЖндаеСЮрапейскiя мовы тАУ самая вялiкая СЮ свеце моСЮная сямтАЩя. У наш час амаль кожны другi чалавек на планеце гаворыць на мове iндаеСЮрапейскага паходжання. РЖндаеСЮрапейскiя мовы гучаць на велiзарных прасторах ЕуСЮазii, на працягу апошнiх пяцi стагоддзяСЮ яны пашырылiся таксама у ПауСЮочнай i ПаСЮдневай Амерыцы, АуСЮтралii i часткова Афрыцы. У складзе iндаеСЮрапейскiх моСЮ есць i так званыя тАЬмертвыя мовытАЭ, якiмi ужо нiхто не карыстаецца. Адны з iх збераглi толькi сваю назву ды невялiкую колькасць уласных iменау. Такiмi зтАЩяСЮляюцца, напрыклад, старажытныя мовы Малой Азii: хецкая, лувiйская, палайская i пазнейшыя лiдзiйская i лiкiйская. Ад другiх засталiся пiсьмовыя помнiкi. Напрыклад, на ведыйскай мове ад II тыс. да н. э. захаваСЮся зборнiк свяшчэнных тэкстаСЮ тАЬВедытАЭ; на санскрыце (у класiчным яго варыянце) тАУ эпiчныя паэмы тАЬМахабхарататАЭ i тАЬРамаянатАЭ; на авестыйскай мове тАУ зборнiк свяшчэнных тэкстаСЮ сярэдзiны I тыс. да н.э. тАЬАвестатАЭ. Некаторыя тАЬмертвыятАЭ мовы выкарыстоСЮваюцца для богаслужэння: царкоСЮнаславянская (змененая стараславянская тАУ першая пiсьмовая мова славян) тАУ у праваслаСЮнай царкве, лацiнская тАУ у каталiцкай царкве.

Па ступенi роднасцi iндаеСЮрапейская сямтАЩя подзяляецца на асобныя группы моСЮ. Вучоныя налiчваюць 16 моСЮных груп iндаеСЮрапейскай сямтАЩi: германская група (нямецкая, англiйская, iсландская, шведская, дацкая i iнш. мовы), раманская (французская, iспанская, iтальянская, партугальская, румынская, малдаСЮская i iнш., мертвая тАУ лацiнская), кельцкая (iрландская, шатландская, гэльская, брэтонская i iнш.), балтыйская (лiтоСЮская, латышская а таксама мертвыя мовы тАУ пруская i яцвяжская), iрланская (персiдская, таджыкская, курдская i iнш., мертвыя тАУ авестыйская, старажытнаперсiдская), iндыйская цi iндаарыйская (хiндзi, урду, бенгалi i iнш., а таксама мертвыя тАУ ведыйская, санскрыт) i iнш. Беларуская мова разам з рускай, украiнскай, польскай, чэшскай, балгарскай i iнш. належыць да славянскай групы моСЮ iндаеСЮрапейскай сямтАЩi.

Зараз iндаеСЮрапейскiя мовы вельмi адрознiваюцца мiж сабой, але быСЮ перыяд iх блiзкасцi, калi iснавала адзiная iндаеСЮрапейская мова, якая толькi падзялялася на дыялекты. Ад тых часоСЮ ва усiх iндаеСЮрапейскiх мовах застаСЮся даволi вялiкi пласт слоСЮ, якiмi карысталiся тысячы гадоСЮ таму назад старажытныя iндаеСЮрапейцы (арыi), у якiх замацоСЮвалi яны свае веды аб навакольным свеце i аб сабе. Так, у беларускай мове iндаеСЮрапейскiмi паводле паходжання зтАЩяСЮляюцца тэматычныя групы слоСЮ, што абазначаюць паняццi духоСЮнага i культурнага жыцця: бог, вера, дух, дзiва, бяда i iнш.; часавыя паняццi: век, месяц, дзень, ноч, вечар i iнш.; назвы зтАЩяСЮ прыроды: агонь, вада, вецер, дым, неба, снег, холад i iнш.; тэрмiны роднасцi, сваяцтва i iншых адносiн памiж людзьмi: мацi, брат, сястра, зяць, госць, друг i iнш.; назвы частак цела чалавека: вока, вуха, зуб, кроСЮ, мозг, нос i iнш.; найменнi жывых iстот, раслiн: звер, алень, воСЮк, вуж, каза, журавель, дуб, бяроза, вярба, лен, зерне, семя i iнш.; назвы прымет якасцi: новы, стары, жывы, злы, сухi i iнш.; назвы дзеянняу, стану: быць, браць, будзiць, верыць, гарэць, драмаць i iнш.

РЖндаеСЮрапеiзмамi зтАЩяСЮляюцца таксама некаторыя лiчэбнiкi (два, тры, дзецяць, сто i iнш.), займеннiкi (ты, вы, сам), службовыя словы (без, да, а, ды, не i iнш.). Падабенства гэтых слоСЮ выяСЮляецца ва СЮсiх iндаеСЮрапейскiх мовах або СЮ асобных iх групах, што сведчыць, з аднаго боку, пра роднасць гэтых моСЮ, з другога -пра сам факт iх паходжання.Параун.:бел.дзень, рус. день, польск. dzien, балг. Ден, лiт deina, лац. dies, iрланд. denus i г.д. Беларуская мова атрымала СЮ спадчыну iндаеСЮрапейскую лексiку з мовы старажытных славянскiх пляменаСЮ, што вылучылiся з агульнаiндаеСЮрапейскага этнiчнага адзiнства недзе на мяжы III i II тыс. да н. э. Некаторы час славяне жылi сумесна на адносна невялiкай тэрыторыi. ПраСЮда, вучоныя спрачаюцца, дзе яна знаходзiлася. Яе шукаюць на тэрыторыi сучаснай Польшчы (памiж Одрай i Вiслай), ля падножжа Карпат i СЮ стэпах ПаСЮдневай Украiны. Але найбольш верагодна, што месцам першаснага прыпынку славян стаСЮ раен вярхоСЮ Прыпяцi, Буга, Вiслы. Гэта быСЮ агульны перыяд гiсторыi славян тАУ агульнаславянскi. Мову славян гатага перыяду называюць агульнаславянскай, або праславянскай.

Праславянская мова не была аднолькавай на усей тэрыторыi. Яна члянiлася на дыялекты. Вучоныя вылучаюць тры асноСЮныя яе дыялекты, якiя СЮмоСЮна называюць усходнiм, заходнiм, паСЮдневым. Носьбiты славянскiх дыалектаСЮ у старажытнасцi былi СЮ асаблiва блiзкiх адносiнах з балтамi (носьбiтамi балтыйскiх дыалектаСЮ). Магчыма, нейкi час iснавала адзiнства, якое дазваляе гаварыць пра агульную балта-славянскую мову-продак славянскiх i балтыйскiх моСЮ.

Паступова славяне пашыралi тэрыторыю свайго рассялення. У I тысячагоддзi н.э. славянская гаворка СЮжо гучала СЮ паСЮночных раенах Усходняй ЕСЮропы, на Балканах, на тэрыторыi сучаснай Чэхii, Славакii, Венгрыi, Румынii, у Малой Азii. Славянская каланiзацыя, асiмiляцыя неславянскага насельнiцтва iшла СЮ гэты час даволi iнтэнсiСЮна.

Але пад час вандровак славян па ЕСЮропе сувязi памiж iмi паслаблялiся. Гэта прывяло СЮрэшце (прыкладна у сярэдзiне 1 тыс. н.э.) да распаду агульнаславянскага моСЮнага адзiнства, якое мае гiсторыю у некалькi тясячагоддзяСЮ. На аснове СЮзаемадзеяння дыялектаСЮ, што былi СЮ недрах праславянскай мовы, i гаворак мясцовага асiмiляванага насельнiцтва паступова пачалi складвацца славянскiя моСЮныя групы i асобныя мовы.

Такiм чынам, падобна на тое, як дрэва расце з кораня, ствол яго мацнее i галiнiцца, так i сучасныя славянскiя мовы выраслi з праславянскай мовы, каранi якой iдуць у глыб вякоСЮ, да мовы праiндаеСЮрапейскай. Крона сучаснага славянскага тАЬмоСЮнага дрэватАЭ мае галiны, у якiх групуюцца: 1) усходнеславянскiя мовы, 2) заходнеславянскiя мовы, 3) паСЮдневаславянскiя мовы. Кожная з гэтых галiн мае розную колькасць адгалiванняСЮ.

Беларуская мова разам з рускай i СЮкраiнскай належыць да группы СЮсходнеславянскiх моСЮ Усходнеславянская група тАУ самая малая па колькасцi моСЮ, але самая вялiкая па колькасцi славян, што гавораць на мовах гэтай групы (звыш 180 млн.чалавек).

Носьбiты СЮсходнiх славянскiх дыялектаСЮ, на аснове якiх сфармiравалiся беларуская, руская i украiнская мовы, пачалi актыСЮна засяляць Усходнюю ЕСЮропу у сярэдзiне 1 тыс. н.э. Традыцыйна доСЮгi час лiчылася, што на базе гэтых дыялектаСЮ, якiя мелi высокую ступень агульнасцi, у XI ст. узнiкла адзiная старажытнаруская лiтаратурная мова. Яна праiснавала да канца XIII ст., а затым распалася на тры мовы: рускую, беларускую, украiнскую. Аднак сення тэзiс аб поСЮным дыялектным адзiнстве СЮсходнеславянскiх моСЮ i адзiнай старажытнарускай мове падлягае сумненню. Вучоныя лiчаць, што можна гаварыць толькi пра адносна адзiную пiсьмова-лiтаратурную мову СЮсходнiх славян старажытнага часу (г. зн. яны пiсалi амаль аднолькава, на стараслявянскай мове тАУ першай лiтаратурна-пiсьмовай мове славян, распрацаванай у IX ст.), але гаварылi па рознаму. МоСЮныя продкi беларускай, рускай, украiнскай моСЮ, вiдавочна, належалi да розных, хоць i блiзкiх, дыялектных груповак праславянскага свету. А гэта азначае, што яны не мелi адзiнай моСЮнай тАЬкалыскiтАЭ, кожная з iх развiвалася сваiм шляхам з праславянскiх дыялектаСЮ. Старажытныя пiсьмовыя помнiкi СЮсходнiх славян выразна адлюстроСЮваюць адметныя рысы, уласцiвыя адпаведна будучым беларускай, рускай i СЮкраiнскай мовам. Разам з тым можна гаварыць i пра шэраг iстотных, агульных для гэтых моСЮ асаблiвасцей, што адрознiваюць iх ад заходнiх i паСЮдневаславянскiх моСЮ: напрыклад, поСЮнагалосныя формы голова тАУ галава (у заходнiх i паСЮдневых славян тАУglova,glava); пачатковае о/а СЮ словах тыпу один-адзiн, олень-алень (замест е у заходне- i паСЮдневаславянскiх мовах) i iнш.

Аднак у большасцi выпадкаСЮ узаемаадносiны памiж беларускай, рускай i СЮкраiнскай мовамi маюць даволi складаны характар. Так, адны з моСЮных рыс зтАЩяСЮляюцца агульнымi для беларускай i СЮкраiнскай моСЮ (напрыклад, зацвярдзенне шыпячых (жыцце- життя), чаргаванне г, к, х з свiсцячымi з, ц, с (нага тАУназе, нозi, рука, руцэ, руцi), пераход л у СЮ; в (воСЮк тАУвовк, спауСЮтАУ спав), падаСЮжэнне зычных i iнш.), але iх няма СЮ рускай мове; другiя супадаюць толькi СЮ беларускай i рускай мовах ( наяСЮнасць парных цвёрдых i мягкiх зычных, зтАЩява акання, ужыванне на месцы былога гука t (яць) галоснага е (хлеб, лес) i iнш.; асобныя рысы агульныя для рускай i СЮкраiнскай моСЮ ( наяСЮнасць цвёрдага i мяккага р (резкiй тАУ рiзкiй). Некаторыя асаблiвасцi замацавалiся толькi СЮ адной з трох моСЮ. У беларускай мове, напрыклад, дзеканне i цеканне (дзень, цiхi), у рускай тАУ выбухны зычны [ г ] (горад, гора), спалучэнне ро, ло ( дрожать, глотать), ва СЮкраiнскай тАУ галосны i на месцы былога t (сiно, хлiб), мяккi зычны ц ( жнець, палець) i iнш.

Аналагiчныя зтАЩявы назiраюцца i СЮ граматычнай i лексiчнай сiстэмах усходнеславянскiх моСЮ, дзе побач з агульным, аднатонным для трох моСЮ выяуляюцца спецыфiчныя рысы, уласцiвыя адной цi дзвюм мовам.

Заходнеславянскую моСЮную групу утвараюць польская, чэшская, славацкая, сербалужыцкая (верхня- i нiжнялужыцкая) i мёртвая палабская (асiмiлявана нямецкай мовай да пачатку XVIII ст.). Носьбiты гэтых моСЮ, якiх больш за 50 млн. чалавек, жывуць цяпер пераважна на тэрыторыi Польшы, Чэхii i Славакii.

Заходнеславянскiя мовы сфармiравалiся на базе заходняга дыялекту праславянскай мовы, паСЮночныя гаворкi якога тАУ ляхiцкiя тАУ леглi СЮ аснову польскай, сербалужыцкай i палабскай моСЮ, а наСЮднёвыя тАУ у аснову чэшскай i славацкай.

АсноСЮныя харатэрныя рысы заходнеславянскiх моСЮ склалiся пасля IV тАУ V стст. н.э., калi пачалася актыСЮная каланiзацыя славянамi заходнiх зямель. У VI тАУ VII стст. продкi заходнiх славян займалi вялiкую тэрыторыю памiж Одрай i Лабай. На захадзе яны суседнiчалi з германцамi. Некаторыя з iх на працягу VIII - XIV стст. былi асiмiляваны немцамi.

Заходняславянскiя мовы маюць некаторыя агульныя рысы, на падставе якiх яны абтАЩяднаюцца СЮ адну групу. Напрыклад фiксаваны нацiск, г.зн. на адным i тым жа складе (у польскай мове на другiм ад канца, у чэшскай, славацкай, сербадужыцкай тАУ на першым складзе; старажытныя спалучэннi tl, dl (польск. mydlo тАШмылатАЩ, чэш. кrydlo тАШкрылотАЩ); адсутнасць спалучэння [ л ] з губнымi на месцы старажытных спалучэнняСЮ губных + [ j ] (польск. ziemia, чэшск. zeme тАШземлятАШ) i iнш.

Некаторыя асаблiвасцi заходнеславянскiх моСЮ зтАЩяуляюцца агульнымi з беларускiмi. У фанетыцы, напрыклад, гэта такiя зтАЩявы, як дзеканне, цеканне, зацвярдзелы гук [ ]; мяккiя з тАЬшапялявымтАЭ адценнем свiсцячыя. Вучоныя разглядаюць iх як вынiк агульных тыпалагiчных працэсаСЮ, што адбывалiся СЮ роднасных славянскiх мовах у старажытныя часы.

Да паСЮднёваславянскiх моСЮ адносяцца балгарская, македонская, сербская, харвацкая, славенская, а таксама мёртвая стараславянская. Носьбiты паСЮднёваславянскiх моСЮ, якiх больш за 30 млн. чалавек, жывуць у асноСЮным на Балканскiм паСЮвостраве тАУ у Балгарыi, Македонii, Сербii, Харватыi, Славенii, Боснii i Герцэгавiне, а таксама СЮ сумежных з iмi краiнах (Грэцыi, Аустрыi, Венгрыi i iнш.). Славянскiя плямёны зтАЩявiлiся на Балканах у сярэдзiне I тысячагоддзя i СЮ параСЮнальна кароткi час засялялi даволi вялiкую тэрыторыю. Адзiнай для паСЮднёвых славян прамовы СЮ мiнулым не iснавала (iнтэнсiСЮнасць рассялення не спрыяла развiццю адзiнай мовы). МоСЮны саюз паСЮднёвых славян складваСЮся на аснове агульнасцi гiстарычнага лёсу балканскiх народау, г.зн. ён фармiраваСЮся у межах так званага балканскага моСЮнага саюза якi у сваю чаргу СЮзнiк у вынiку складанага СЮзаемадзеяння розных моСЮных стыхiй. З аднаго боку, гэта мовы старажытных насельнiкау Балканау (iлiрыйская, фракiская, дакiйская), якiя хоць i былi выцеснены славянскiмi мовамi, але аказалi на iх моцны СЮплыу; з другога боку, гэта актыСЮнае СЮзаемадзеянне з неславянскiмi мовамi (албанскай, грэчаскай, лацiнскай), носьбiты якiх жывуць на Балканах. На працягу некалькiх стагоддзяСЮ асманскага iга на мовы балканскiх народаСЮ моцны СЮплыСЮ аказвала турэцкая мова. У вынiку гэтага моСЮнага СЮзаемадзеяння, мiжмоСЮных кантактаСЮ паСЮднёваславянскiя мовы набылi агульныя рысы, т.зв. балканiзмы. Найбольш характэрныя з iх наступныя: поСЮная або частковая страта скланення i выражэнне адпаведных адносiн пры дапамозе прыназоСЮнiкау; страта iнфiнiтыва; развiццё постпазiцыйнага артыкля; развiццё апiсальных форм будучага часу з дзеясловам хацець i iнш. У лексiцы СЮ вынiку працяглых кантактаСЮ з iншамоСЮным насельнiцтвам ёсць шэраг запазычанняСЮ з грэчаскай, турэцкай, раманскiх моСЮ.

З уласна славянскiх рыс, агульных для СЮсiх паСЮдневаславянскiх моСЮ, можна назваць няпоСЮнагалосныя формы тыпу славенскага grad, сербскага влас пераход праслявянскага я (насавога) у е (балгарскае пет тАШпяцьтАЩ, месяц тАШмесяцтАЩ); не змякчэнне зычных перад е, i i iнш.

На працягу апошняга тысячагоддзя славянскiя мовы развiвалiся СЮ розных умовах. Тым не менш i сення здзiСЮляе незвычайная блiзкасць гэтых моСЮ у лексiчным складзе i структуры слова, у агульнасцi каранеСЮ, граматычных форм, сiнтаксiчных канструкцый.

Ва СЮсiх славянскiх мовах амаль аднолькава гучаць старажытныя словы, звязаныя з сямейнымi i вытворчымi адносiнамi, з раслiнным i жывельным светам, назвы пор года, частак чалавечага цела i г. д.

Усе гэта тАУ водгалас старажытных сувязей продкаСЮ славян. Разам з тым блiзкасць славянскiх моСЮ часткова тлумачыцца i агульнасцю гiстарычнага лесу асобных груп славян.

На падставе вывучэння мiжславянскiх моСЮных сувязей вучоныя iмкнуцца рэканструяваць малюнак узаемных адносiн славян у глыбокай старажытнасцi. Лiчыцца, што чым больш агульных старажытных рыс мае пэСЮная славянская мова з астатнiмi, тым блiжэй да цэнтра старажытнай праславянскай моСЮнай прасторы знаходзiлiся яе носьбiты, i наадварот, чым менш такiх агульных рыс i з меншай колькасцю славянскiх моСЮ яна звязана, тым далей ад цэнтра былi яе носьбiты СЮ старажытнасцi.

У сувязi з гэтым узнiкае пытанне: якое месца займалi продкi беларусаСЮ у праславянскай моСЮнай прасторы? Адназначнага адказу пакуль няма. Аднак многiя даследчыкi лiчаць, што мова продкаСЮ беларусаСЮ пэуны час займала цэнтральнае месца СЮ праславянскiм свеце. Так, рускi вучоны А. ШахматаСЮ меркаваСЮ, што продкi беларусаСЮ займалi прамежкавае становiшча памiж продкамi рускiх, украiнцаСЮ i прадстаСЮнiкамi заходнiх славян. Сведчанне таму тАУ шэраг агульных для беларускай i заходнiх моСЮ працэсаСЮ, сярод якiх найважнейшымi з яСЮляюцца дзеканне, цеканне, страта мяккага (р). Беларускi даследчык П. Бузук таксама лiчыСЮ, што беларуская мова знаходзiлася СЮ цэнтры праслявянскай моСЮнай прасторы, пра што сведчаць шматлiкiя рысы, якiя звязваюць беларускую мову з мовамi СЮсходнiх i заходнiх славян. Паводле А. Трубачова, продкi беларусаСЮ разам з украiнцамi былi блiжэй да носьбiтаСЮ дыялектаСЮ, якiя леглi СЮ аснову паСЮдневаславянскiх моСЮ (сербскай, харвацкай, славенскай, лужыцкай).

Стан даследавання беларуска-iншаславянскiх сувязей старажытнай пары не дазваляе канчаткова акрэслiць месца тАЬпрабеларусаСЮтАЭ у праславянскай моСЮнай прасторы, але, на думку вучоных, тАЬхутчэй за усе яны размяшчалiся блiжэй да цэнтра, чым да пераферыiтАЭ (Г. Цыхун).

Ля вытокаСЮ беларускай мовы

У розны час i рознымi шляхамi славяне дасягнулi тэрыторii сучаснай Беларусi. Археолагi вылучаюць некалькi этапаСЮ засялення славянамi беларускiх земляСЮ, якiя да гэтага СЮжо былi часткова асвоены такiмi балцкiмi i угра-фiнскiмi пляменамi, як лiтва, лотва, дайнова, яцвягi, голядзь, латыгода i iнш. Апошняя хваля масавай славянскай мiграцii на Беларусь прыпадае на VI ст. н.э. Аселi тут пераважна плямены крывачоСЮ, палачан, драгавiчоСЮ, радзiмiчаСЮ, якiя мелi многа агульнага СЮ культуры i мове. З VI-VII стст. gачынаецца доСЮгi i няпросты шлях кансалiдацыi гэтых славянскiх пляменаСЮ, а таксама балтаСЮ i угра-фiнаСЮ, якiя жылi тут раней, у беларускую народнасць.

Славяне, на думку вучоных, прыйшлi на Беларусь хутчэй за СЮсе з захаду (з басейна Вiслы i Одры) i, магчыма, з паСЮдневага захаду (з берагоСЮ сярэдняга i нiжняга Дуная). Яны прынеслi з сабою свае племянныя дыялекты праславянскай мовы, блiзкiя да гаворак заходнiх суседзяСЮ i суродзiчаСЮ тАУ будучых палякаСЮ, чэхаСЮ, славакаСЮ, а таксама СЮкраiнцаСЮ. Гэтыя дыялекты актыСЮна СЮзаемадзейнiчалi з балцкiмi i угра-фiнскiмi гаворкамi мясцовага насельнiцтва. Славянскiя дыялекты паступова асiмiлявалi (выцеснiлi) балцкiя. (параСЮн.: бел.Лучоса i лiт. Laukesa, бел. Нявежа i лiт. Nevezis). Ад апошнiх засталася СЮ беларускай мове толькi багатая тапанiмiка ды гiдранiмiка (напрыклад, большасць назваСЮ рэк i вадаемаСЮ на Беларусi балцкага паходжання).

Старажытныя крывiцкая i дрыгавiцкiя племянныя саюзы паступова перараслi СЮ дзяржаСЮныя супольнасцi, феадальныя княствы, якiя атрымалi пазней назвы Полацкае, Турава-Пiнскае, Смаленскае i iнш. Ужо СЮ VIII ст. узнiк буйны на той час цэнтр крывiчоСЮ тАУ Полацк (у пiсьмовых помнiках упамiнаецца з 862 г.).

МоСЮнай адзiнкай замест племянных дыялектаСЮ у межах новай моСЮнай тэрыторыi становяцца тэрытарыяльныя дыялекты тАУ гаворкi абласцей, якiя аб ядноСЮвалiся СЮ эканамiчных i палiтычных адносiнах вакол пэСЮнага горада тАУ маглi супадаць са старымi племяннымi дыялектамi, але маглi i не супадаць, паколькi з утварэннем феадальных княстваСЮ адбывалася пэСЮная моСЮная перагрупоСЮка i нiвелiроСЮка дыялектаСЮ.

У вынiку iнтэграцыйных моСЮных працэсаСЮ, на думку вучоных, пры фармiраваннi мовы беларускай народнасцi сталi вядучымi два дыялекты тАУ паСЮднева-заходнi (гаворкi Турава-Пiнскага княства i навагародска-гродзенскiя гаворкi) i паСЮночна-СЮсходнi (гаворкi Полацкай i Смаленскай земляСЮ).

Пытанне аб дыялектнай аснове мовы беларускай народнасцi даволi складанае i да канца не высветленае з-за слабой распрацаванасцi гiстарычнай дыялекталогii беларускай мовы. Аднак можна меркаваць, што, напрыклад, характэрныя фанетычныя рысы беларускай мовы тАУ дзеканне i цеканне, цверды (р), фрыкатыСЮны (г) тАУ спачатку маглi СЮзнiкнуць на захадзе былой тэрыторыi дрыгавiчоСЮ i пашырацца з захаду на СЮсход. ЗтАЩява акання, якая СЮ наш час зтАЩяСЮляецца агульнанацыянальнай нормай, была больш пашырана на паСЮночным усходзе Беларусi.

Але перш чым утварылася беларуская народнасць i сфармiравалася яе мова, у жыццi СЮсходняга славянства адбылося многа важных падзей, якiя паСЮплывалi на развiцце мовы. Да такiх падзей адносiцца далучэнне славян у X ст. да хрысцiянскай цывiлiзацii (пераважна СЮ яе грэка-вiзантыйскiх формах). Разам з хрысцiянствам на СЮсходнеславянскiя землi прыйшла пiсьменнасць на стараславянскай (старабалгарскай) аснове. Гэтая хрысцiянска-пiсьмовая культура паступова выцеснiла язычнецкую культуру i iншыя сiстэмы лiтарнага пiсьма, штоiснавалi ва СЮсходнiх славян у IX ст. i, магчыма, раней.

Увогуле многiя даследчыкi лiчаць, што да афiцыйнага хрышчэння Русi (988 г. н.э) усходнiя славяне не карысталiся якой-небудзь упарадкавай сiстэмай пiсьма. Пiсьменнасць зтАЩявiлася i стала пашырацца з прыняццем хрысцiянства. Некаторыя вучоныя адносяць зтАЩяСЮленне пiсьменнасцi ва СЮсходнiх славян з канца X стагоддзя на больш раннi час. Пры гэтым яны абапiраюцца на старажытны летапiс, дзе есць звесткi аб тым, што фiлосаф Канстанцiн навучыСЮся грамаце тАЬрускайтАЭ ад нейкага русiна СЮ Карсунi (Херсоне) перад тым, як пiсаць свае кнiгi. Недзе каля 860 г. ен быСЮ у Карсунi i набыСЮ там тАЬЕвангелие и псалтырь руськы письмены писанотАЭ.

Пра выкарыстанне СЮсходнiмi славянамi нейкiх пiсьмовых знакаСЮ згадваюць у сваiх нататках арабскiя падарожнiкi X ст. Эль Масурадзi, Ахменi РЖбн-Фадлан i iнш. Паводле падання чарнарызца Храбра, якi жыСЮ у X ст., усходнiя славяне карысталiся сваей пiсьменнасцю тАЬчертами и рьзамитАЭ (магчыма, старачытная пiсьменнасць СЮ форме клiнапiсу).

Аднак пытанне аб усходнеславянскай пiсьменнасцi СЮ дахрысцiянскi перыяд канчаткова не высветлена. Да нас дайшло нямала пiсьмовых знакаСЮ, якiя пакуль што СЮвогуле застаюцца нерасшыфраванымi. Тым не менш, гаварыць пра шырокае распаСЮсюджанне пiсьма ва СЮсходнiх славян магчыма, вiдаць, толькi з часу прыняцця хрысцiянства.

Разгляд гiсторыi беларускай лiтаратурнай мовы (як i рускай i украiнскай) звычайна пачынаецца з часоСЮ узнiкнення пiсьменнасцi i першых лiтаратурна-пiсьмовых твораСЮ ва СЮсходнiх славян. Беларусы, як i iншыя СЮсходнеславянскiя народы, яшчэ з дапiсьмовых часоСЮ валодалi самабытнай культурай слова, якая асаблiва ярка выяСЮляецца СЮ фальклорных творах. Разам з тым iснавала традыцыя выкарыстання разнастайных формул дагавораСЮ, пагадненняСЮ, т.зв. звычаевага права з уласцiвымi iм зваротамi, выразамi. Пазней гэтыя традыцыi вуснай моватворчасцi народа сутыкнулiся са стараславянскай кнiжнай мовай, якая прыйшла з прыняццем хрысцiянства. У вынiку сiнтэзу гэтых дзвюх моСЮных стыхiй паступова выпрацоСЮваецца свой варыянт пiсьмовай (кнiжнай) мовы, якая iснуе паралельна са шматлiкiмi мясцовымi гаворкамi СЮсходнiх славян. Яе традыцыйна называюць старажытнай усходнеславянскай (старажытнарускай) лiтаратурнай мовай. На гэтай мове былi створаны такiя сусветна вядомыя помнiкi, як тАЬСлова аб палку ШгаравымтАЭ, творы Уладзiмiра Манамаха, летапiс тАЬАповесць мiнулых гадоСЮтАЭ i iнш. Гэты час быСЮ пачаткам пiсьмовага перыяду СЮ мастацкай славеснасцi будучых беларусаСЮ, рускiх, украiнцаСЮ.

XI-XII ст.ст. Былi надзвычай пленнымi СЮ гiсторыi беларускай кнiжнасцi. Значная колькасць пiсьмовых помнiкаСЮ, створаных на Беларусi СЮ той час, былi на царкоСЮнаславянскай (стараславянскай у яе СЮсходнiм варыянце) мове. Гэта пераважна творы богаслужэбнай лiтаратуры (евангеллi, псалтыры i iнш.). З арыгiнальных рэлiгiйных твораСЮ старажытнай эпохi дайшлi да нас творы епiскапа Кiрылы ТураСЮскага (словы, казаннi, павучаннi, малiтвы), пiсьменнiкаСЮ-асветнiкаСЮ Клiмента Смаляцiча i АСЮраама Смаленскага, якiя дасканала валодалi царкоСЮнаславянскай мовай, цi, як тады называлi, тАЬязыком словенскимтАЭ. У XII ст. вялiкую асветнiцкую працу вяла Ефрасiння Полацкая. Яе Жыцце i дзейнасць апiсаны СЮ тАЬЖыцiiтАЭ, складзеным пасля смерцi асветнiцы адным з яе вучняСЮ. Старажытныя беларускiя пiсьменнiкi-асветнiкi былi людзьмi высокай культуры, якiя добра ведалi не толькi Бiблiю, але i антычную лiтаратуру тАУ Гамера, Платона, Арыстоцеля.

На тэрыторыi Беларусi iснавалi такiя буйныя цэнтры старажытнай пiсьменнасцi, як Полацк, ТураСЮ, Пiнск, Смаленск, Слуцк, Мазыр. Тут перапiсвалiся не толькi царкоСЮныя творы i iншыя папулярныя СЮ тыя часы лiтаратура, але стваралiся i арыгiнальныя творы. Аднак iх захавалася невялiкая колькасць i пераважна СЮ пазнейшых спiсках. Многае з пiсьмовай спадчыны нашых продкаСЮ згублена. Дастаткова сказаць, што не захавалася СЮ арыгiнале нават нiводнага з надзвычай папулярных у свой час твораСЮ Кiрылы ТураСЮскага.

Значна больш помнiкаСЮ пiсьменнасцi не толькi рэлiгiйнага, але i свецкага характару дайшло ад XIII ст. Гэта шматлiкiя гандлевыя дагаворы, надпiсы на прадметах матэрыяльнай культуры, разнастайныя граматы, знойдзеныя СЮ Вiцебску, Смаленску, Мсцiславе. Гэтыя помнiкi шырока адлюстроСЮваюць асаблiвасцi жывой народнай гаворкi таго часу. Напрыклад, у адным з першых дакладна датаваных помнiкаСЮ тАУ тАЬДагаворнай грамаце Смаленскага князя Мсцiслава Давыдавiча з Рыгай i Гоцкiм берагамтАЭ ад 1229 г., у якiм знайшлi адбiтак многiя працэссы агульнаСЮсходнеславянскага характару (падзенне рэдукаваных галосных ь, ь, супадзенне гукаСЮ i i е, пераход злучэнняСЮ гы, кы, хы СЮ гi, кi, хi i iнш.), шырока прадстаСЮлены мясцовыя (полацка-смаленскiя) рысы (змяшэнне ч i ц, пераход в у СЮ (нескладовае) ( у Рызе, у верхь, у нiзь), iменная частка выказнiка выражана поСЮнай (займеннай) формай прыметнiка . Многiя з моСЮных зтАЩяСЮ адлюстраваных у тагачасных помнiках, сталi спецыфiчнымi рысамi сучаснай беларускай мовы. Такiм чынам, у помнiках, створаных на Беларусi СЮ X-XIII стст., выразна акрэслiлiся рысы беларускай моСЮнай сiстэмы. На падставе пiсьмовых сведчанняСЮ вучоныя мяркуюць, што гаворкi будучых беларусаСЮ, рускiх, украiнцаСЮ мелi к XIII ст. столькi адметнага СЮ фанетычным i граматычным ладзе, што можна гаварыць аб трох самастойных усходнеславянскiх мовах тАУ беларускай, рускай, украiнскай.

Жыхары СЮсходнеславянскiх земляСЮ у XIII ст. апынулiся СЮ розных палiтычных i эканамiчных умовах. Большая частка былой КiеСЮскай Русi трапiла пад уладу татара-манголаСЮ. На тэрыторыi ж будучай Беларусi, свабоднай ад татара-манголаСЮ, набывае эканамiчную i палiтычную магутнасць Навагародская зямля (вядомая таксама пад назвамi тАЬЧорная РусьтАЭ, тАЬэтнiчная ЛiтватАЭ). Полацкае княства, якое дасягнула найбольшай магутнасцi СЮ часы княжання Усяслава (XI ст.), к гэтаму часу страчвае сваю моц i распадаецца на дробныя СЮдзельныя княствы. Цэнтр палiтычнага i эканамiчнага жыцця пераходзiць з Падзвiння СЮ Панямонне, якое становiцца ядром кансалiдацыi беларускiх, часткова СЮкраiнскiх земляСЮ i балцкiх пляменаСЮ (жмудзi, аСЮкштайтаСЮ тАУ продкаСЮ сучасных лiтоСЮцаСЮ, лiтвы, яцвягаСЮ i iнш.) у адзiную дзяржаву тАУ Вялiкае княства ЛiтоСЮскае.

Беларуская мова часоСЮ Вялiкага княства ЛiтоСЮскага

Вялiкае княства ЛiтоСЮскае СЮзнiкла СЮ XIII ст. як саюз усходнеславянскiх княстваСЮ (Навгрэдскае, Полацкае, Пiнска-ТураСЮскае, Берасцейскае i iнш.), i на працягу XIV ст. уся тэрыторыя Беларусi СЮвайшла СЮ яго склад. Гэта была дзяржава шматэтнiчная (яе насялялi, паводле сучаснай тэрмiналогii, беларусы, украiнцы, лiтоСЮцы, палякi, яСЮрэi, татары), рознаканфесiянальная (тут жылi праваслаСЮныя, католiкi, iудзеi, мусульмане, пратэстанты) i шматмоСЮная (акрамя СЮсiх этнiчных моСЮ, выкарыстоСЮвалiся лацiнская i стараславянская).

Этнiчную большасць у Вялiкiм княстве ЛiтоСЮскiм складалi нашчадкi былых усходнеславянскiх пляменаСЮ (крывiчоСЮ, дрыгавiчоСЮ, радзiмiчаСЮ), якiя не растварылiся СЮ вялiкай дзяржаве, а захавалi свае традыцыi, звычкi, веру, культуру, сваю мову, атрыманую СЮ спадчыну з даСЮнiх часоСЮ. На базе гэтай часткiСЮсходнеславянскага насельнiцтва на працягу XIV-XV стст. склалася беларуская народнасць i сфармiравалася беларуская лiтаратурна-пiсьмовая мова (у навуковай лiтаратуры яе прынята называць старабеларускай). Вядучую ролю СЮ яе фармiраваннi адыгралi, на думку вучоных, хутчэй за СЮсе гаворкi Вiленшчыны i паСЮночных гарадоСЮ Вялiкага княства ЛiтоСЮскага-Вiцебска, Полацка, Смаленска.

Старабеларуская мова зтАЩяСЮлялася асноСЮнай лiтаратурна-пiсьмовай у Вялiкiм княстве ЛiтоСЮскiм. У той час яе называлi тАЬпроста моватАЭ (тэрмiн тАЬбеларуская моватАЭ СЮзнiк пазней). У пiсьмовых помнiках сустракаюцца таксама назвы тАЬпроста молватАЭ, тАЬрускiй языктАЭ (у адрозненне ад тАЬязыка словенскоготАЭ тАУ царкоСЮнаславянскай мовы). Па-за межамi Княства гэтую мову часам называлi тАЬлiтоСЮскайтАЭ.

тАЬПроста моватАЭ склалася як лiтаратурная мова СЮ актавай пiсьменнасцi на аснове мясцовых гаворак i пiсьмова-моСЮных традыцый папярэднiх стагоддзяСЮ. Яна выкарыстоСЮвалася СЮ наддыялектных пiсьмовых зносiнах на тэрыторыi СЮсей дзяржавы. Гэтая мова мела статус афiцыйнай, дзяржаСЮнай мовы СЮ Вялiкiм княстве ЛiтоСЮскiм, таму СЮжывалася ва СЮсiх сферах грамадскага жыцця. На беларускай мове СЮпершыню СЮ гiсторыi СЮсходнiх славян на пачатку XVI ст. зтАЩявiлiся друкаваныя кнiгi. На ей iснавала багатая лiтаратура, навуковая i мастацкая, летапiсы, а з сярэдзiны XVI ст. тАУ i тэксты Св. Пiсання. Гэта была мова законаСЮ, суда, канцылярый. У вялiкакняжацкай канцылярыi на ей стваралiся дакументы дзяржаСЮнага значэння. На беларускай мове пiсалiся i найважнейшыя юрыдычныя дакументы СЮ каралеСЮскiх канцылярыях Кракава i Варшавы, прызначаныя для Вялiкага княства ЛiтоСЮскага. Актавыя дакументы, выдадзеныя вялiкiмi князямi, каралямi, сеймамi, рознымi СЮрадавымi асобамi, склалi гiстарычны архiСЮ, вядомы пад назвай Метрыка Вялiкага княства ЛiтоСЮскага (ЛiтоСЮская метрыка). Ен змяшчае больш за 600 тамоСЮ дакументаСЮ, якiя не толькi даюць уяСЮленне пра розныя бакi палiтычнага, эканамiчнага, культурнага жыцця Вялiкага княства ЛiтоСЮскага на працягу амаль чатырох стагоддзяСЮ, але i з яСЮляюцца крынiцай вывучэння стану тагачаснай беларускай мовы, шляхоСЮ яе развiцця.

Дзелавыя дакументы даволi паслядоСЮна адлюстроСЮвалi асаблiвасцi народнай гаворкi тАУяе багатую лексiку, фанетычныя i граматычныя з явы. Разам з тым у iх выпрацоСЮвалiся i спецыфiчныя прыемы выказвання, юрыдычныя формулы, стандартныя канцылярскiя звароты, сваеасаблiвыя сiнтаксiчныя канструкцыi. У практыцы срававодства i заканадаСЮства складвалiся характэрныя рысы старабеларускай мовы, iшло папаСЮненне яе слоСЮнiка грамадска-палiтычнай, юрыдычнай тэрмiналогiяй.

Лепшыя моСЮныя здабыткi канцылярска-юрыдычнага пiсьменства адлюстраваны СЮ Статуце Вялiкага княства ЛiтоСЮскага тАУ зводзе законаСЮ дзяржавы i кодэксе феадальнага права, якi меСЮ тры рэдакцыi тАУ 1529, 1566, 1588 г.г. (Статут юрыдычна замацоСЮваСЮ прававое становiшча беларускай мовы як дзяржаСЮнай у Вялiкiм княстве ЛiтоСЮскiм). У гэтым унiкальным помнiку пiсьменства даволi паслядоСЮна адлюстраваны найбольш характэрныя рысы беларускай фанетыкi i граматыкi, праведзена пэСЮная унiфiкацыя графiкi i арфаграфii. Надзвычай шырока прадстаСЮлены тут амаль усе тэматычныя пласты тагачаснай беларускай лексiкi тАУ ад назваСЮ дзяржаСЮных рэлiгiй, службовых асоб да найменняСЮ прадметаСЮ i з яСЮ бытавога характару.

Высокi СЮзровень мела СЮ XV-XVII стст. беларускае свецкамастацкае пiсьменства, якое iснавала СЮ такiх жанравых формах, як летапiсы (афiцыйныя i прыватныя хронiкi), мемуары, творы мастацкай лiтаратуры тАУ перакладной (гiстарычна-прыгоднiцкiя, рыцарскiя аповесцi i раманы) i арыгiнальнай (вершы, творы палiтычнай сатыры i iнш.). У моСЮных адносiнах свецка-мастацкая лiтаратура даволi стракатая. Творы СЮзнiкалi СЮ розны час, i аСЮтарамi iх былi людзi розных густаСЮ, рознай манеры пiсьма. Таму побач з жывой народна-гутарковай моСЮнай стыхiяй тут можна сустрэць традыцыйныя, часам архаiчныя, кнiжна-пiсьмовыя спосабы i прыемы апiсання, царкоСЮнаслявянскую i г.д. Аднак у цэлым, як адзначае Я.Ф.Карскi, творы, i арыгiнальныя, i перакладныя, самых разнастайных жанраСЮ старажытнай беларускай лiтаратуры пiсалiся, па сутнасцi, на той жа мове, што i розныя юрыдычныя i дзелавыя помнiкi.

Паступовая дэмакратызацыя старабеларускай свецкай пiсьменнасцi, якая выяСЮлялася СЮ замене архаiчных моСЮных элементаСЮ адпаведнымi элементамi жывой народнай мовы, пашырылася i на рэлiгiйную лiтаратуру, якая традыцыйна стваралася на царкоСЮнаславянскай мове. Увогуле выкарыстанне старабеларускай мовы СЮ творах рэлiгiйнай лiтаратуры тАУ даволi цiкавая старонка СЮ гiсторыi лiтаратурнай мовы. Як вядома, гiсторыя Беларусi мае тую адметнасць, што хрысцiянства сюды прыйшло не толькi СЮ грэка-вiзантыйскiх, але i СЮ рымска-каталiцкiх формах. Шматвякавая барацьба праваслаСЮя i каталiцызму СЮ цэлым паслабляля кгiжна-хрысцiянскую культуру беларусаСЮ на царкоСЮнаславянскай мове. Пранiкненне беларускай мовы СЮ канфесiйную лiтаратуру паступова звужала сферу выкарыс

Вместе с этим смотрят:

"Quo vadis": проекцiя на сучаснiсть

"Звезды" немого кино и русская мода 1910-х годов

"Культура": типология определений

"Рабочий и колхозница" (Из биографии В. И. Мухиной)

"Русские сезоны" в Париже