Аналiз складаназалежных сказаСЮ у творчасцi У. Караткевiча

Змест

Уводзiны

Глава 1. Складаназалежныя сказы з даданымi часу СЮ межах складаных сказаСЮ

1.1 Агульнае паняцце складаназалежнага сказа

1.2 Роля падпарадкавальных злучнiкаСЮ i злучальных слоСЮ у складаназалежным сказе

1.3 АсноСЮныя адметнасцi складаназалежных сказаСЮ з даданымi часу

Глава 2. Складаназалежныя сказы з даданай часткай часу СЮ творы У.Караткевiча "Каласы пад сярпом тваiм"

2.1 Складаназалежныя сказы з даданай часу СЮ творы з пункту погляду адносiн адначасовасцi тАУ неадначасовасцi

2.2 Класiфiкацыя складаназалежных сказаСЮ з даданымi часткамi часу СЮ залежнасцi ад сродкаСЮ сувязi памiж часткамi

2.3 Класiфiкацыя сказаСЮ у залежнасцi ад адносiн памiж часткамi

Заключэнне

Спiс лiтаратуры

Уводзiны

Калi гаварыць пра складаназалежныя сказы СЮ цэлым, то трэба адзначыць, што яны характарызуюцца разнастайнасцю будовы, вiдаСЮ адносiн памiж часткамi i сродкаСЮ iх сувязi. Адзiнай класiфiкацыi гэтых сказаСЮ не iснуе. У беларускiм мовазнаСЮстве найбольш пашырана структурна-семантычная класiфiкацыя, якая СЮлiчвае структуру прэдыкатыСЮных частак i характар адносiн памiж iмi. Згодна з гэтай класiфiкацыяй выдзяляюцца наступныя вiды даданых частак: дзейнiкавыя, выказнiкавыя, азначальныя, дапаСЮняльныя, акалiчнасныя (месца, часу, прычыны, мэты, умовы, вынiку, уступкi, спосабу дзеяння, меры i ступенi), параСЮнальныя, далучальныя.

Актуальнасць тэмы, абранай намi для даследавання СЮ дадзенай курсавой рабоце, тлумачыцца, у асноСЮным, недастатковай распрацаванасцю яе СЮ лiнгвiстычнай лiтаратуры. Так, калi рабiць агляд лiтаратуры адпаведна тэмы даследавання, то трэба спынiцца на некаторых аСЮтарах, якiя займалiся даследаваннем праблем складаназлучаных сказаСЮ. Адным з вядучых у гэтай галiне зтАЩяСЮляецца даследчык Шэмет Т.Я. Вядомы работы названага аСЮтара, у якiх ён спыняецца на аналiзе складаназалежных сказаСЮ ускладненай будовы з паслядоСЮным падпарадкаваннем. АСЮтара таксама цiкавяць адхiленнi ад моСЮных нормаСЮ у складаназалежных сказах ускладненай будовы. Яшчэ адна праца прысвечана парадку размяшчэння галоСЮнага i даданага сказаСЮ у складаназалежных сказах ускладненай будовы з паслядоСЮным падпарадкаваннем.

Акрамя Шэмета Т.Я. пытаннямi СЮжывання i функцыянавання складаназалежных сказаСЮ займаСЮся Тулуш Т.РЖ. Так, у прыватнасцi, аСЮтар разглядае складаназалежны сказ як сродак iнтэнсiфiкацыi кампанентаСЮ выказвання.

Такiм чынам, вельмi абмежаванае кола даследчыкаСЮ ставяць за мэту вывучэнне складаназалежных сказаСЮ наогул i складаназалежных сказаСЮ з даданымi часткамi часу СЮ прыватнасцi, што пацвярджае важнасць i надзённасць вывучэння акрэсленай у тэме даследавання праблемы.

Прадметам даследавання курсавой работы зтАЩяСЮляецца твор У.Караткевiча "Каласы пад сярпом тваiм".

АбтАЩект даследавання i можна акрэслiць наступным чынам: складаназалежныя сказы з даданымi часткамi часу СЮ творы.

Мэтай дадзенай курсавой работы зтАЩяСЮляецца аналiз складаназалежных сказаСЮ з даданымi часу СЮ творы У.Караткевiча "Каласы пад сярпом тваiм".

Адпаведна мэце выдзяляюцца наступныя задачы:

1. Прааналiзаваць iнфармацыю пра паняцце складаназалежнага сказа СЮ розных мовазнаСЮчых крынцах;

2. Разглдзець асноСЮныя адметнасцi складаназалежных сказаСЮ з даданымi часу;

3. Зрабiць класiфiкацыю складаназалежных сказаСЮ з даданымi часткамi часу СЮ творы У.Караткевiча "Каласы пад сярпом тваiм"

Для практычнай часкi курсавой работы намi было сабрана 105 сiнтаксiчных адзiнак. На аснове акрэсленага фактаграфiчнага матэрыялу былi зроблены пэСЮныя вынiкi, распрацаваны пэСЮныя класiфiкацыi сказаСЮ.

Глава 1. Складаназалежныя сказы з даданымi часу СЮ межах складаных сказаСЮ

1.1 Агульнае паняцце складаназалежнага сказа

Складаны сказ, у якiм адна састаСЮная частка тлумачыць другую састаСЮную частку i звязана з гэтай часткай з дапамогай падпарадкавальнага злучнiка цi злучальнага слова, называецца складаназалежным. Такiм чынам, адна з састаСЮных частак складаназалежнага сказа семантычна i сiнтаксiчнав падпарадкавана другой частцы. Адносна незалежная частка атрымала назву галоСЮнай, а залежная ад яе называецца даданай. Семантычныя i сiнтаксiчныя адносiны памiж галоСЮнай i даданай часткамi афармляюцца з дапамогай розных сродкаСЮ злучнiкаСЮ або злучальных слоСЮ; суадносiн формаСЮ слоСЮ у складзе галоСЮнай i даданай частак (трывальна-часавых суадносiн дзеясловаСЮ-выказнiкаСЮ); парадку размяшчэння галоСЮнай i даданай частак у складаназалежным сказе; iнтанацыi i iнш.

Даданая частка складаназалежнага сказа можа залежаць не толькi ад галоСЮнай, але i ад другой даданай часткi: Я наязджаСЮ сюды кожнае лета, бо неяк палюбiСЮ i цiхую раку, i лазнякi над ёю, i пясчаныя пагоркi, на якiх аж да самай восенi хвалюецца пад ветрам жыта.

Да адной галоСЮнай часткi могуць адносiцца дзве (цi больш) даданыя, якiя паясняюць у галоСЮнай адно i тое ж слова, або розныя: Суседка СЮспомнiць, як сама маю калыску калыхала, як прыгажэйшае iмя яна мне колiсь выбiрала. Не трымаСЮся снег доСЮга i на дрэвах, што стаялi СЮздоСЮж тратуараСЮ, асыпаСЮся, як пясок, бо зямля пад дрэвамi дрыжала ад машын i трамваяСЮ.

Даданая частка можа адносiца да якога-небудзь слова СЮ галоСЮнай частцы або да СЮсёй галоСЮнай часткi СЮ цэлым: Цiхаплынная i спакойная рэчка, што палавiнiць вёску, хлынула на палеткi, лугi, агароды. Туман яшчэ не паспеСЮ зусiм асесцi, хоць на вёсцы яго i не было СЮжо. У першым сказе даданая частка адносiцца да слова рэчка i паясняе яго (рэчка якая?), у другiм тАУ да СЮсёй галоСЮнай часткi (туман не паспеСЮ асесцi нягледзячы на што?)

У некаторых складаназалежных сказах даданая частка паясняе якое-небудзь слова СЮ галоСЮнай не непасрэдна, а праз указальнае слова, якое выконвае функцыю пэСЮнага члена сказа. У такiм выпадку даданая частка раскрывае сэнс указальнага (адноснага) слова (там, тут, туды, тады, такi, столькi) i выконвае тую ж сiнтаксiчную функцыю, што i гэтае слова: Калi ж у крыСЮдзе мне сябры гразiлiся падчас бацькамi, тады хацелася наСЮзрыд заплакаць шчырымi слязамi. Тады тАУ акалiчнасць часу i даданая частка акалiчнасная часу. Яна СЮбачыла наперадзе тое месца, дзе раней было сяло. Тое тАУ азначэнне i даданая частка азначальная.

НаяСЮнасць у галоСЮнай частцы СЮказальных слоСЮ, якiя не зтАЩяСЮляюцца паСЮназначнымi, пазбаСЮляе галоСЮную частку сэнсавай закончанасцi, робiць даданую частку абавязковай: Выйшла так (як iменна?), што Цiхамiр яшчэ падлеткам паехаСЮ жыць у Сiбiр, да дзядзькi, бацькавага брата.

Складаназалежныя сказы, у якiх даданая частка паясняе якое-небудзь слова (указальнае слова, назоСЮнiк, дзеяслоСЮ, прыслоСЮе) у галоСЮнай частцы, называюцца сказамi з нерасчлянённай структурай: складаназалежныя сказы, у якiх даданая частка паясняе СЮсю галоСЮную частку тАУ сказамi з расчлянённай структурай.

Памiж галоСЮнай i даданай часткамi складаназалежнага сказа выражаюцца розныя адносiны: субтАЩектныя, працэсуальныя, азначальныя, абтАЩектныя, акалiчнасныя. Так, у сказах з субтАЩектнымi адносiнамi даданая частка раскрывае сэнс дзейнiка галоСЮнай часткi, а працэсуальная тАУ выказнiка, у сказах з абтАЩектнымi адносiнамi даданая частка зтАЩяСЮляецца разгорнутым дапаСЮненнем пры дзеяслове тАУ выказнiку галоСЮнай часткi. Вiд сiнтаксiчных адносiн памiж састаСЮнымi часткамi складаназалежнага сказа залежыць ад абедзвюх частак.

Словы, у якiх сувязь памiж даданай i галоСЮнай часткамi выражаецца пры дапамозе злучнiкаСЮ, называюцца сказамi са злучнiкавым падпарадкаваннем, а сказы, у якiх даданая частка звязваецца з галоСЮнай пры дапамозе злучальнага (адноснага) слова, называюцца сказамi з адносным падпарадкаваннем.

У сказах з адносным падпарадкаваннем сувязь даданай часткi з галоСЮнай значна цяснейшая, чым у сказах са злучнiкавым падпарадкаваннем. Для прыкладу варта параСЮнаць такiя сказы: Ён здагадваецца, што я чытаю./ Ён ведае, што я чытаю.

Да злучальных слоСЮ адносяцца займеннiкi i прыслоСЮi якi, каторы, чый, хто, што, колькi, дзе, куды, адкуль, як, чаму i iнш. У большасцi выпадкаСЮ злучальныя словы маюць на сабе лагiчны нацiск.

У галоСЮнай частцы складаназалежнага сказа могуць быць займеннiкi i прыслоСЮi, якiя канкрэтiзуюцца СЮ даданай частцы. Яны зтАЩяСЮляюцца адным з сiнтаксiчных сродкаСЮ сувязi i выконваюць ролю СЮказання на абтАЩект дзеяння цi прыкметы, на розныя акалiчнасцi дзеяння i г.д. Такiя СЮказальныя словы i прыслоСЮi называюцца суадноснымi словамi.

Калi лексiчнае значэнне суадносных слоСЮ аслабляецца, то яны могуць поСЮнасцю адыходзiць к даданай частцы i станавiцца часткай складанага злучнiка: таму што, для таго каб, у той час як, тады як.

У залежнасцi ад адносiн памiж састаСЮнымi часткамi складанага сказа i пэСЮных груп злучнiкаСЮ, злучальных слоСЮ, вылучаюцца складаназалежныя сказы з даданымi азначальнымi, часу, месца, умовы, прычыны, мэты.

Складаназалежныя сказы з даданымi азначальнымi маюць у сваiм складзе залежную частку, якая характарызуе прадмет, дзеянне, стан абазначаны пэСЮным словам галоСЮнай часткi: Вось тая хвоя з вехаю, ад якой трэба ступiць колькi крокаСЮ направа; Вада збярэцца такая, што аднойчы разбурыць усё. Сродкам сувязi выступаюць злучальныя словы якi (каторы), чый, што, хто, дзе, куды, адкуль, калi, як i злучнiкi нiбы, быццам, каб.

Залежная частка можа азначаць у галоСЮнай любы член сказа.

Розныя вiды адносiн памiж часткамi складаназалежных сказаСЮ афармляюцца з дапамогай наступных сродкаСЮ: падпарадкавальных злучнiкаСЮ i злучальных слоСЮ, указальных слоСЮ, парадку размяшчэння частак, форм дзеясловаСЮ-выказнiкаСЮ.

Даданая частка можа стаяць перад галоСЮнай, у сярэдзiне або пасля яе: Калi прыходзiць час класцi iкру, вугор плыве са свайго возера цi рэчкi СЮ вялiкую раку, пасля СЮ Балтыку, адтуль у Атлантычны акiян i СЮрэшце дасягае змрочных глыбiнь Саргасава мора. Ля СЮзгорка, куды звозiлi матэрыялы, усё часцей з усiх бакоСЮ iшлi нагружаныя падводы. Я думаю, што птах забыСЮся пра сваё жыццё на ЖураСЮлiным балоце.

Месца даданай часткi СЮ адносiнах да галоСЮнай не заСЮсёды зтАЩяСЮдяецца свабодным. Так, у складаназалежных сказах з прычынна-вынiковымi адносiнамi даданая вынiковая частка заСЮсёды знаходзiцца пасля галоСЮнай: Адкукавала зязюля, то хутка i восень.

1.2 Роля падпарадкавальных злучнiкаСЮ i злучальных слоСЮ у складаназалежным сказе

Падпарадкавальныя злучнiкi i злучальныя словы зтАЩяСЮляюцца асноСЮным сродкам сувязi частак складаназалежнага сказа.

Падпарадкавальныя злучнiкi што, як, калi, бо, каб, таму што, быццам, нiбы, хоць i iншыя знаходзяцца СЮ даданай частцы i служаць толькi для сувязi даданай часкi з галоСЮнай. Як службовыя словы, яны не могуць быць членамi сказа i выдзяляюцца лагiчным нацiскам: Далей хлопцы iдуць па дарозе, бо наперадзе суцэльнай сцяной стаiць яловы лес. Ён пакiнуСЮ Лясныя Дачы, каб нiшто больш не нагадвала яму там аб непапраСЮнай страце.

Калi для сувязi частак складаназалежнага сказа СЮжываюцца парныя злучнiкi (чым тАУ тым, калi тАУ то, хоць тАУ а, хоць тАУ але, раз тАУ то i iнш.) то першая iх частка знаходзiцца СЮ даданай, а другая тАУ у галоСЮнай частцы: Чым блiжэй яны падыходзiлi да хвойнiчку, тым усё нецярплiвей рабiлася на душы СЮ лейтэнанта. Калi Чабатару бывае нечым незадаволены, то пачынае сам з сабою размаСЮляць.

Падпарадкавальныя злучнiкi огуць звязваць часткi з адным або некалькiмi вiдамi адносiн памiж iмi.

Прычынныя злучнiкi таму што, бо уступальны хоць (хаця), часавыя як толькi, пасля таго як, параСЮнальны бы i iншыя звязваюць часткi з адным вiдам адносiн i сваiм лексiчным значэннем указваюць на гэтыя адносiны. Так, памiж часткамi сказа Сястра паправiла падушку i, хоць ёй не было чаго тут рабiць, стаяла заклапочаная, асаблiва СЮважлiвая тАУ уступальныя адносiны, на iх указвае сваiм значэннем i злучнiк хоць.

Некоторыя падпарадкавальныя злучнiкi могуць звязваць часткi з рознымi вiдамi адносiн. Варта параСЮнаць сказы: ЗаСЮжды ён баяСЮся, каб сiла абставiн не загнала яго СЮ кут без якой магчымасцi выйсця або адступлення. Алесь устаСЮ i, каб нiкога не патрывожыць, асцярожненька адчынiСЮшы дзверы, выйшаСЮ на двор. У першым сказе злучнiк каб звязвае часткi, памiж якiмi абтАЩектныя адносiны, у другiм тАУ акалiчнасныя (мэты).

Злучальныя словы (адносныя займеннiкi хто, што, якi, чый i займеннiкавыя прыслоСЮi (дзе, куды, адкуль, куды, як) не толькi звязваюць даданую частку з галоСЮнай, але выконваюць таксама ролю пэСЮнага члена сказа СЮ даданай частцы, могуць выдзяляцца лагiчным нацiскам. Так, у сказе ЦудоСЮны i слаСЮны наш Наваградак, горад на высокiх узгорках, якi СЮ далёкiя часы быСЮ сталiцай Вялiкага княства ЛiтоСЮскага злучальнае слова якi звязвае даданую частку з галоСЮнай i выконвае ролю дзейнiка СЮ даданай частцы.

Злучальныя словы, як i падпарадкавальныя злучнiкi, знаходзяцца СЮ даданай частцы. Яны могуць стаяць не толькi СЮ пачатку даданай часткi, але i СЮ сярэдзiне яе: За акном, каля якога стаяла Люда, неспакойны i злосны асеннi вецер тузаСЮ маладыя бярозкi, зрываСЮ з iх пажоСЮклае лiсце. Кожны мае дружбака такога, захавана СЮ сэрцы да якога прыязнi даСЮнейшай цеплыня.

Злучальныя словы (адносныя займеннiкi) могуць ужывацца СЮ форме СЮскосных склонаСЮ як без прыназоСЮнiка, так i з прыназоСЮнiкам; форма злучальнага слова абумоСЮлена тым, функцыю якога члена сказа СЮ даданай частцы яно выконвае. Можна, напрыклад, параСЮнаць наступныя сказы: Самалёты былi далёка над дарогай, што вяла сюды, к пераезду. Чаго сабе не хочаш, другому не зыч. У першым сказе злучальнае слова што мае форму назоСЮнага склону: яно выконвае функцыю дзейнiка СЮ даданай частцы; у другiм тАУ злучальнае слова чаго мае форму роднага склону, яно выконвае ролю дапаСЮнення.

З дапамогай адных i тых жа злучальных слоСЮ могуць звязвацца часткi з рознымi вiдамi адносiн: Дзе гультай ходзiць, там зямля не родзiць. Раней за СЮсё трэба было знайсцi зручнае месца для пераправы, месца, дзе рака мае найменшую глыбiню, спакойную плынь, бераг з павольным схiлам, роСЮнае, без ям, дно. У першым сказе з дапамогай злучальнага слова дзе звязваюцца часткi з акалiчнаснымi адносiнамi, у другiм тАУ з азначальнымi.

У беларускай мове iснуюць аманiмiчныя злучнiкi i злучальныя словы (што, як, калi, чым): Сцяпан Фёдаравiч ведаСЮ, што наперадзе яшчэ нялёгкi бой, але думкамi i сэрцам быСЮ ужо СЮ горадзе. Весела пазiрае стары лес, што разросся за сялом i цягнецца па краях поля.

У першым сказе што злучнiк ён звязвае часткi складаназалежнага сказа; у другiм тАУ злучальнае слова: звязвае часткi складаназалежнага сказа i зтАЩяСЮляецца дзейнiкам у даданай частцы.

Такiм чынам, пры размеркаваннi злучнiкаСЮ i злучальных слоСЮ улiчваецца роля, якую яны выконваюць у складаназалежным сказе.

1.3 АсноСЮныя адметнасцi складаназалежных сказаСЮ з даданымi часу

Памiж галоСЮнай i даданай часткай часу СЮ складаназалежным сказе выражаюцца часавыя адносiны. Даданая частка часу паясняе выказнiк галоСЮнай часткi i СЮказвае на час, у якi адбываецца дзеянне, або канкрэтызуе сэнс акалiчнасцi часу галоСЮнай часткi: Да школы ён падышоСЮ, калi СЮжо добра пачало прыпякаць сонца. Калi добра сцямнела, пачалi выпраСЮляцца. Вярнулiся дадому позна, калi СЮжо сонца паднялося над лесам, высушыл расу. Ужо цямнела тады, калi хлопцы СЮвайшлi СЮ горад.

Дзеяннi, пра якiя паведамляецца СЮ галоСЮнай i даданай частках, могуць адбывацца СЮ адзiн i той жа час або СЮ розныя часы, а таму часавыя адносiны маюць дзве разнавiднасцi тАУ адносiны адначасовасцi i неадначасовасцi. На гэтыя адносiны паказваюць адаведныя падпарадкавальныя злучнiкi i злучальныя словы, парадак размяшчэння частак i трывальна-часавыя суадносiны выказнiкаСЮ галоСЮнай i даданай частак.

Складаназалежныя сказы часу, выступаючы адным з частковых сродкаСЮ выражэння агульнай катэгорыi тэмпаральнасцi, маюць выразна акрэсленыя паказчыкi граматычнай структуры, а менавiта: спецыяльныя злучнiкi, злучальныя словы, трывальна-часавыя формы выказнiкаСЮ. Трывальна-часавыя формы характарыстыкi выказнiкаСЮ галоСЮнага i залежнага сказаСЮ, паколькi яны марфалагiчныя па сваёй аснове, становяцца аднымi з асноСЮных сiнтаксiчных паказчыкаСЮ у структуры складаназалежнага сказа з залежнымi часткамi часу.

Роля трывальна-часовых паказчыкаСЮ выказнiка галоСЮнага i залежнага сказаСЮ у выражэннi структурных паказчыкаСЮ складаназалежнага сказа з даданай часу нельга, вячдома, разглядаць як вынiк непасрэднага перанясення iнфармацыi марфалагiчных характарыстык дзеяслова на граматычны план складанай сiнтаксiчнай канструкцыi. Складаназалежны сказ з даданай часу фармiруецца не СЮ вынiку прамой сукупнасцi марфалагiчных катэгорый вiду i часу, а як вынiк выкарыстання паведамлення пра вызначанае дзеянне цi стан для выражэнне тэмпаральных характарыстык, больш шырокiх па сваiм абтАЩёме ад марфалагiчна часовых, налажаць, у прыватнасцi, такiя, як: адначасовасць, паслядоСЮнасць, поСЮнае цi частковае супадзенне працягу дзеяння цi стану, указанне на пачатак цi канец працягу аднаго дзеяння цi стану СЮ сувязi з паведамленнем пра другое.

Вызначаючымi семантычнымi кампанентамi, якiя фармiруюць часовыя адносiны СЮ складаназалежных сказах са значэннем часу, зтАЩяСЮляюцца дзеяловы-выказнiкi з палярнымi значэннямi аначасовасцi i неадначасвасцi.

Складаназалежныя скаазы са значэннем адначасовасцi i неадначасовасцi адрознiваюцца памiж сабой характарам выражэння сэнсавых адносiн i вызначанымi структурна-семантычнымi адносiнамi.

Сувязь даданай часткi з галоСЮнай рэалiзуецца з дапамогай злучнiкаСЮ калi, як, пакуль: Пагрузка дэсантнiкаСЮ на карабль пачалася СЮжо вечарам, калi згусцiСЮся змрок. Нас да самiх сябе бяда вяртае, як адыходзяць мамы СЮ нашы сны. Алена нахiлiлася да вуголля i пачала дзьмухаць, пакуль не СЮспыхнуСЮ вясёлы агеньчык.

Сродкамi сувязi даданай часткi часу з галоСЮнай могуць стаць састаСЮныя злучнiкi у той час як, перад тым як, да таго часу калi: Да таго як пачаСЮся сход, сяляне гаманiлi аб сваiх справах. Пасля таго як зайшло сонца, над рэчкай падымаецца густы туман.

У ролi злучнiкаСЮ таксама СЮжываюцца i некаторыя часцiцы (ледзь, толькi, ледзь толькi, толькi што): Адразу, ледзь надзеСЮ кiцель, на хаду зашпiльваючыся, ЧарняхоСЮскi пайшоСЮ да ганка. Уранку, толькi бойка адгула, баец iшоСЮ па вулiцы сяла. Як толькi сонца згонiць снег з высокiх лапiнак, яны становяцца нашымi стадыёнамi.

Пры адносiнах адначасовасцi памiж галоСЮнай i даданай часткамi СЮ абедзвюх частках паведамляецца пра падзеi, факты, якiя адбываюцца СЮ адзiн час. На адначасовасць дзеянняСЮ паказваюць злучнiкi пакуль, калi, у той час як i форма незакончанага трывання дзеясловаСЮ-выказнiкаСЮ у галоСЮнай частцы i незакончанага тАУ у даданай: Яго чорныя вочы цяплелi i, здавалася, святлелi, калi ён пачынаСЮ гаварыць пра гiсторыю. Пакуль ПiвавараСЮ iшоСЮ па ягоным следзе, РЖваноСЮскi адшпiлiСЮ рамянi лыж i сышоСЮ на снег.

Пры адносiнах неадначасовасцi памiж галоСЮнай i даданай часткамi дзеянне, якое называецца СЮ галоСЮнай частцы, адбываецца пасля або перад дзеяннем, якое называецца СЮ даданай частцы. Калi дзеянне галоСЮнай часткi адбываецца адразу пасля дзеяння даданай, то СЮжываюцца злучнiкi ледзь, толькi, ледзь толькi, пасля таго як i дзеясловы-выказнiкi СЮ адной трывальнай форме, часцей тАУ закончанага трывання: Ледзь параход прышвартаваСЮся да прычала, як на каменнай пляцоСЮцы на беразе сталi збiрацца людзi. Як толькi канчалася работа СЮ школах, настаСЮнiкi зтАЩязджалiся на лета да бацькоСЮ. Пераехалi ГалкоСЮскiя СЮ Зацiшша СЮ пачатку кастрычнiка, пасля таго як згарэСЮ перад боем Зялёны Бор.

Калi дзеянне галоСЮнай часткi папярэднiчае дзеянню даданай часткi часу, для сувязi частак СЮжываюцца злучнiкi перад тым як, да таго як i дзеялоСЮ-выказнiк у даданай частцы абавязкова мае форму закончанага трывання.

Сярод складаназалежных сказаСЮ з часавымi адносiнамi памiж галоСЮнай i даданай часткамi сустракаюцца сказы, у якiх злучнiк як самастойна не звязвае даданую частку з галоСЮнай, а толькi СЮ спалучэннi з выказнiкам галоСЮнай часткi тАУ дзеяловам з адмоСЮем не (не паспеСЮ тАУ як, не прайшло тАУ як): Не паспелi хлопцы апамятацца, як засохлае сена палыхнула агнём. Не прайшло i некалькi мiнут, як агнi СЮспыхнулi на балоце.

Даданая частка часу можа размяшчацца перад галоСЮнай часткай, у сярэдзiне або пасля яе: Пакуль Сцёпка гойсаСЮ па вакоiцы з сябрамi, Мiрон Патапавiч на адзiноце думаСЮ пра сваё. За пагоркам, як схавалася з вачэй вёска, угледзелi раптам чалавека. Вечарам, калi на небе запальвалiся першыя зоры, падарожнiкi спынiлiся на начлег. Яны прыехалi СЮ райцэнтр ужо тады, калi лунала над яго нешырокiмi цянiстымi вулiцамi СЮрачыстая песня аркестра. ДамоСЮ Сяргей паехаСЮ надвячоркам, калi пачалi гусцець прыцемкi.

Глава 2. Складаназалежныя сказы з даданай часткай часу СЮ творы У.Караткевiча "Каласы пад сярпом тваiм"

2.1 Складаназалежныя сказы з даданай часу СЮ творы з пункту погляду адносiн адначасовасцi тАУ неадначасовасцi

Сярод складаназалежных сказаСЮ з даданай часу заСЮважаецца семантычны падзел, сэнс якога заключаецца СЮ адносiнах адначасовасцi цi неадначасовасцi памiж галоСЮнай i даданай часткамi сказа.

З такiм падзелам непасрэдна звязана i абумоСЮлена рознае выкарыстанне злучнiкаСЮ i злучальных слоСЮ для сувязi галоСЮнай i даданай частак.

Нступныя прыклады могуць праiлюстраваць наяСЮнасць адносiн адначасовасцi СЮ складаназалежных сказах:

Ты шэсць год таму роСЮ, калi цябе да нас прывезлi [1; С. 15];

РЖхнiя вочы былi такiя глыбокiя i такiя добрыя, якiя бываюць толькi СЮ чалавечай мацi, калi яна глядзiць на сваё дзiця [1; С. 43];

Калi яны падыходзiлi да круга гонару, на iм кiдалi павады на рукi слугам два чалавекi [1; С. 93];

Калi дзецi падышлi да Загорскiх, МусатаСЮ ужо сядзеСЮ перад iмi [1; С. 93];

РЖ гэта адбывалася СЮ той час, калi па СЮсiм ПрыдняпроСЮi звычаёвае права прадугледжвала два днi паншчыны [1; С. 111];

Перш за СЮсё ён перстаСЮ залiчваць вознiкам дарогу, калi яны вярталiся паражняком [1; С. 113];

Мацi, калi была маладая, часамi цiхутка спявала СЮначы на прызбе [1; С. 130];

Увесь час, пакуль цягнуСЮся памол, завознiкi i млынар не абмовiлiся i словам [1; С. 131];

Сонца СЮзыходзiла за спiнаю, калi яны СЮзтАЩехалi на адзiн такi горб [1; С. 151];

Прайшлi i тыя шчаслiвыя днi, калi СЮсе былi побач [1; С. 154];

Алма спакойна сядзела на лузе, часам дрыжучы, калi праязджалi паСЮз хмызы [1; С. 158];

Адносiны адначасовасцi СЮ складаназалежных сказах перадаюцца з дапамогай спецыяльных злучнiкаСЮ i злучальных слоСЮ. Так, часцей за СЮсё такiя адносiны выражаюцца сродкамi злучнiка калi:

Калi Павел i Алесь вярнулiся да прызбы, дзед сядзеСЮ ужо з пацьмянелай, залапанай лiрай на каленях [1; С. 18];

ЗаСЮважыла яшчэ тады, калi ён проста i натуральна падаСЮ ёй руку [1; С. 161];

Аднакласнiк АлесеСЮ адарваСЮся ад ежы i, калi Алесь праходзiСЮ паСЮз яго, акiнуСЮ позiркам [1; С. 332];

А СЮлетку, калi ён жыСЮ у Загоршчыне, бацька вазiСЮ яго то на воды, то СЮ госцi да цётак [1; С. 347];

Таму Мiхалiна нават узрадавалася, калi перад мазуркай убачыла ля калоны двух сяброСЮ [1; С. 351];

Абуджалiся раней за сонца, сустракалi СЮсход, праводзiлi сонца, калi яно, нiзкае, адбiваецца СЮ вокнах [1; С. 154];

Вёска спала, калi Лапата ехаСЮ вулiцай [1; С. 122];

Прыйдзе, калi цябе няма, i давай шныпарыць [1; С. 132];

Выйшлi з двара надвячоркам, калi СЮздоСЮж вулiцы наскрозь ружавеСЮ ад сонца пыл [1; С. 133];

Другiм па частаце СЮжывання злучнiкам, з дапамогай якога ажыццяСЮляецца сувязь даданай часткi з галоСЮнай у складаназалежным сказе, зтАЩяСЮляецца злучнiк пакуль. Так, зафiксавана некалькi прыкладаСЮ ужывання названага злучнiка:

Пакуль на бабiнцы рыхтавалiся, матуля з кумою пайшлi па цвiнтары прайсцiся [1; С. 310];

РЖ нiчога, нiчога ж з iм нельга зрабiць, пакуль ён бандыцкiм баронам сядзiць у сваiх вёсках [1; С. 226];

Пакуль крамы бацькоСЮскi тавар бяруць, паходзiм, паслухаем [1; С. 274];

Акрамя таго, зафiксаваны адзiнкавы выпадак ужывання злучнiка як у названых абставiнах: ДзяСЮчына была б, ды певень закукарэкаСЮ, як мелася раджаць[1; С. 27];

Акрамя адносiн адначасовасцi СЮ складаназалежных сказах з даданай часткай часу, у творы "Каласы пад сярпом тваiм" былi зафiксаваны сказы аналагiчнай будовы з адносiнамi неадначасовасцi.

Адносiны неадначасовасцi памiж галоСЮнай i даданай часткамi складаназалежнага сказа можна праiлюстраваць наступнымi прыкладамi:

ДоСЮга нiчога не мог даведацца, пакуль адна старая не расказала [1; С. 9];

Яго не адпусцiлi нават тады, калi Алесь трапiСЮ на дзядзькаванне [1; С. 64];

РЖ, перш чым ён паспеСЮ працягнуць да яе руку, яна скочыла СЮбок [1; С. 105];

РЖ таму натоСЮп радасна выбухнуСЮ, калi нехта кiнуСЮ [1; С. 117];

Выкладчык, перад тым як скончыСЮся курс, рабiСЮ агляд лiтаратуры [1; С. 332];

Ды ён, пасля яе хулы на Бога, i сапраСЮды быСЮ апошнiм выратаваннем [1; С. 170];

А потым, калi Карсiканец сапраСЮды загрымеСЮ, з Пецярбургу прыехаСЮ рэвiзор [1; С. 181];

У адрозненнi ад складаназалежных сказаСЮ з адносiнамi адначасовасцi, сказы, што выражаюць неадначасовасць падзей маюць больш разнастайныя сродкi для выражэння гэтых адносiн. Так, для ажыццяСЮлення названай функцыi выкарыстоСЮваецца часцiца толькi, як толькi:

РЖ толькi пачуСЮся стрэл Кандрацiя, ён зразумеСЮ, што трэба пачынаць [1; С. 279];

Лiзагуб паспеСЮ давесцi яго да самага акна СЮ тупiку калiдора, i толькi тады Алесь вызвалiСЮ локаць [1; С. 334];

РЖ вось, як толькi сын перастаСЮ патрабаваць увагi, пачалося згасанне [1; С. 165];

Шырока выкарыстоСЮваецца СЮ складаназалежных сказах з адносiнамi неадначасовасцi i злучнiк калi:

Калi ж гэтае сядзенне скончылася, дзед загадаСЮ пакiнуць парк у спакоi [1; С. 186];

Калi завознiкi паехалi, млынар, трошкi супакоены, пайшоСЮ да iмшанiка [1; С. 132];

РЖ нават калi горад знiк, вецер яшчэ часамi даносiСЮ водгулле званоСЮ [1; С. 293];

Акрамя таго, зафiксаваныя прыклады сказаСЮ, у якiх адносiны неадначасовасцi перадаюцца з дапамогай састаСЮнога злучнiка пасля таго як:

Цяпер, пасля таго як я нагадаСЮ вам гэта, мы можам пачаць балацiроСЮку, панове [1; С. 233];

Было гэта праз некалькi год пасля таго, як ПрыдняпроСЮе адпала ад "Кароны" [1; С. 8];

Калi гаварыць пра частотнасць ужывання складаназалежных сказаСЮ з даданымi часу СЮ залежнасцi ад адносiн памiж часткамi, то трэба адзначыць, што большасць (57, 9%) зафiксаваных у творы сказаСЮ маюць адносiны адначасовасцi. Адносiны неадначасовасцi назiраюцца толькi СЮ 42, 1% зафiксаваных на базе твора сказаСЮ.

Зыходзячы з фактычнага матэрыялу, сабранага на базе твора У.Караткевiча "Каласы пад сярпом тваiм", можна зрабiць вывад пра тое, што найбольш распаСЮсюджаным злучнiкам, якi СЮжываецца для сувязi галоСЮнай i даданай частак у складаназалежных сказах, зтАЩяСЮляецца злучнiк калi. Дадзены факт можна праiлюстраваць наступнымi прыкладамi:

Яны пайшлi СЮ лазню СЮдвух, калi стары адчуСЮ наблiжэнне смерцi [1; С. 11];

А калi нас не будзе, яна СЮсё яшчэ будзе бегчы далей i далей, да апошняга далёкага мора [1; С. 13];

Ты шэсць год таму роСЮ, калi цябе да нас прывезлi [1; С. 15];

Калi Павел i Алесь вярнулiся да прызбы, дзед сядзеСЮ ужо з пацьмянелай, залапанай лiрай на каленях [1; С. 18];

РЖ апынуСЮся на скрыжаваннi якраз тады, калi на РаСЮбiчавай званiцы звон пачаСЮ быць [1; С. 33];

РЖ радасна стала СЮсiм, калi хлопец выйшаСЮ на бераг i абое пайшлi дахаты [1; С. 34];

Нех толькi панi не лае Выбiцкага, калi СЮ дзiцяцi забалiць галоСЮка [1; С. 41];

ПрайшоСЮ той час, калi на зямлi былi толькi Адам i Ева [1; С. 42];

Яго не адпусцiлi нават тады, калi Алесь трапiСЮ на дзядзькаванне [1; С. 64];

Англiчанiна i настаСЮнiка дзяржаСЮнай мовы бацька абяцаСЮ запрасiць толькi СЮвосень, калi прадасць ураджай [1; С. 65];

РЖ гэта адбывалася СЮ той час, калi па СЮсiм ПрыдняпроСЮi звычаёвае права прадугледжвала 2 днi паншчыны [1; С. 111];

Вёска спала, калi Лапата ехаСЮ вулiцай [1; С. 122];

Мацi, калi была маладая, часамi цiхутка спявала на прызбе [1; С. 130];

Калi завознiкi паехалi, млынар пайшоСЮ да iмшанiка [1; С. 293];

Сонца села, калi яны звярнулi з загоршчынскай дарогi на вузейшую, якая вяла на РаСЮбiчы [1; С. 136];

ПаскараСЮ усё гэта дзень, калi пан Юры збiраСЮся на першае сапраСЮднае паляванне [1; С. 147];

Урэшце, калi прыбралi са стала, матуля сказала [1; С. 155];

Калi князь выпадкова аказаСЮся побач, яна не вытрымала [1; С. 161];

Падлiчылi шары позна СЮвечары, калi за вокнамi СЮжо гарэлi гарадскiя агнi [1; С. 233].

Таксама дастаткова часта (але значна радзей за папярэднюю групу) СЮжываецца дзеля сувязi галоСЮнай i даданай частак складаназалежных сказаСЮ злучнiк пакуль. Так, зафiксаваны наступныя прыклады, што пацвярджаюць названы факт:

ДоСЮга нiчога не мог даведацца, пакуль адна старая не расказала [1; С. 9];

Паслухайце, пакуль нашы не вернуцца [1; С. 19];

Або, можа, вам сапраСЮды цяжка, а пакормнае i дзядзькавае, пакуль не аддасцё мяне, не належыцца [1; С. 28];

Яна ж таксама з вунiятаСЮ была, аж пакуль iх ад вунii не адвялi [1; С. 31];

РЖ так будзе, пакуль я не знайду таго, каго палюблю [1; С. 63];

ЗаСЮтра iх (валасы) падкароцяць, i такiмi яны будуць, пакуль ты не станеш сапраСЮдным мужам [1; С. 79];

Увесь час, пакуль цягнуСЮся памол, завознiкi i млынар не абмовiлiся i словам [1; С. 138];

Так цягнулася доСЮга, аж пакуль у Загоршчыне, Азярышчы, Вежы, Святым i iншых вёсках, не зараСЮлi гарматы [1; С. 159];

Ён сядзеСЮ так i чакаСЮ, аж пакуль старая нянька ЯСЮдоха не падышла да яго [1; С. 171];

РЖ СЮвесь час, пакуль ён, знешне спакойны, хаваСЮ яе, прымаСЮ спачувальнiкаСЮ i насiСЮ жалобу, у душы яго жыСЮ нясцерпны гнеСЮ [1; С. 172];

Тэкля не магла пачакаць, пакуль паедуць [1; С. 345];

Пакуль на бабiнцы рыхтавалiся, матуля з кумою пайшлi па цвiнтары прайсцiся [1; С. 310];

Звер нiколi не бяжыць з лежкi, пакуль не крычаць загоншчыкi [1; С. 284].

Дастаткова невялiкай у колькасных адносiнах зтАЩяСЮляецца група складаназалежных сказаСЮ, дзе галоСЮная i даданая часткi звязваюцца памiж сабой злучнiкам як. Да гэтай жа групы можна аднесцi сказы з састаСЮнымi злучнiкамi пасля таго як, перад тым як:

Было гэта праз некалькi год пасля таго, як ПрыдняпроСЮе адпала ад"Кароны" [1; С. 8];

ДзяСЮчына была б, ды певень закукарэкаСЮ, як мелася раджаць [1; С. 27];

Цяпер, пасля таго як я нагадаСЮ вам гэта, мы можам пачаць балацiроСЮку, панове [1; С. 233];

Выкладчык, перад тым як скончыСЮся курс, рабiСЮ агляд лiтаратуры [1; С. 332].

Акрамя адзначаных вышэй простых i састаСЮных злучнiкаСЮ для сувязi частак у складаназалежным сказе з даданымi часкамi часу могуць ужывацца i некаторыя часцiцы. Так, у зафiксаваным намi матэрыяле, часцей за СЮсё для сувязi частак у складаназалежных сказах выкарыстоСЮваюцца часцiцы толькi, ледзь толькi:

Аддавалi, бывала, як толькi чатыры гады дзiцяцi споСЮнiцца [1; С.18];

А потым, ранiцай на касьбе, як толькi бацька адвернецца, дык ты галаву СЮ кусты i драмаць [1; С. 25];

РЖ вось, як толькi сын перастаСЮ патрабаваць увагi, пачалося згасанне [1; С. 165];

РЖ толькi пачуСЮся стрэл Кандрацiя, ён зразумеСЮ, што трэба пачынаць [1; С.279].

Акрамя адзначаных вышэй прыкладаСЮ, можна назваць адзiнкавы выпадак ужывання злучнiка перш чым:

РЖ, перш чым ён паспеСЮ працягнуць да яе руку, яна скочыла СЮбок [1; С. 105].

2.3 Класiфiкацыя сказаСЮ у залежнасцi ад адносiн памiж часткамi

Даданая частка часу складаназалежных сказаСЮ можа адносiца да якога-небудзь слова СЮ галоСЮнай частцы або да СЮсёй галоСЮнай часткi СЮ цэлым. Так, сабраны намi матэрыял, утрымлiвае сказы з выпадкамi адзначаных вышэй адносiн. Дзеля iлюстрацыi факта, калi даданая частка часу паясняе адначасова СЮсю галоСЮную, можна прывесцi наступныя прыклады:

ДоСЮга нiчога не мог даведацца, пакуль адна старая не падказала [1; С. 9];

А калi нас не будзе, яна будзе бегчы СЮсё далей i далей [1; С. 13];

Паслухайце, пакуль нашы не вярнуцца [1; С. 19];

Яна ж таксама з вунiятаСЮ была, пакуль ад вунii не адвялi [1; С. 31];

РЖ, перш чым ён паспеСЮ працягнуць да яе руку, яна скочыла СЮбок [1; С. 105];

Мацi, калi была маладая, часамi цiхутка спявала СЮначы на прызбе [1; С. 130];

Сонца СЮзыходзiла за спiною, калi яны СЮзтАЩехалi на адзiн такi горб [1; С. 151];

Алма спакойна сядзела на лузе, часам дрыжучы, калi праязджалi паСЮз хмызы [1; С. 158];

Маладую, калi прыехалi дадому, пан загадаСЮ замкнуць у далёкiх пакоях [1; С. 175];

Буду адбiвацца, калi да мяне прыдуць [1; С. 45];

Калi ж гэтае сядзенне скончылася, дзед загадаСЮ пакiнуць парк у спакоi [1; С. 186];

РЖ нiчога, нiчога ж з iм нельга зрабiць, пакуль ён бандыцкiм баронам сядзiць у сваiх вёсках [1; С. 226];

Твар ягоны быСЮ жорсткi, калi ён сказаСЮ сыну [1; С. 234];

Аблiчча РаСЮбiча, калi на яго не глядзеСЮ нiхто з чужых, было зусiм не жаночым [1; С. 242];

ЗвязаСЮся з мяцежнiкамi, калi СЮ нас тут дваране бунтавалi [1; С. 268].

Значна меншай па колькасцi зтАЩяСЮляецца група сказаСЮ, дзе даданая частка часу паясняе толькi адно слова СЮ галоСЮнай частцы. У алежнасцi ад часцiны мовы, да якой належыць тое цi iншае слова, што стаiць у галоСЮнай частцы i паясняецца даданай часткай часу, выдзяляюцца некалькi груп. Так, зафiксавана група сказаСЮ, дзе адзначанае слова зтАЩяСЮляецца прыслоСЮем. Лексiчнае значэнне дадзеных слоСЮ ахоплiвае род паняццяСЮ, што паказваюць на час:

Уначы, калi хлопцы СЮжо ляжалi СЮ сваiх ложках, да iх прыйшоСЮ на хвiлiну стары Вежа [1; С. 318];

А СЮлетку, калi ён жыСЮ у Загоршчыне, бацька вазiСЮ яе то на воды, то СЮ госцi да цётак [1; С. 347];

Падлiчылi шары позна СЮвечары, калi за вокнамi СЮжо даСЮно гарэлi гарадскiя агнi [1; С. 233];

Цяпер, пасля таго як я нагадаСЮ вам гэта, мы можам пачаць балацiроСЮку, панове [1; С. 233].

Зафiксавана некалькi выпадкаСЮ, калi слова, што паясняецца даданай часткай часу зтАЩяСЮляецца дзеясловам:

Або, можа, вам сапраСЮды цяжка, а пакормнае i дзядзькавае, пакуль не аддасцё мяне, не належыцца [1; С. 28];

Прыдзе, калi цябе няма, i давай шныпарыць[1; С. 132].

Зафiксаваны выпадкi, калi слова, якое паясняе даданая чатстка часу зтАЩяСЮляецца назоСЮнiкам. Часцей за СЮсё, дадзены назоСЮнiк называе час:

З таго часу, калi бацькi зразумелi, што ад дваранiна смярдзiць стайняй [1; С. 242];

ПрайшоСЮ той час, калi на зямлi былi толькi Адам i Ева [1; С. 42];

ПаскараСЮ усё гэта дзень, калi пан Юры збiраСЮся на першае сапраСЮднае паляванне [1; С. 147];

Прайшлi i тыя шчаслiвы днi, калi СЮсе былi побач [1; С. 154].

Сустракаюцца выпадкi, калi даданая частка часу паясняе не адно слова, а цэлае словазлучэнне СЮ галоСЮнай частцы: Было гэта праз некалькi дзён пасля таго, як ПрыдняпроСЮе адпала ад Кароны [1; С. 8].

Народ сiлком скiдае ярмо, менавiта тады, калi яно робiцца лягчэйшым [1; С. 320];

А потым, ранiцай на касьбе, як толькi бацька адвернецца, дык ты галаву СЮ кусты i драмаць [1; С. 25];

РЖ апынуСЮся на скрыжаваннi якраз тады, калi на РаСЮбiчавай званiцы звон пачаСЮ бiць 12 [1; С. 33];

Яго не адпусцiлi нават тады, калi Алесь трапiСЮ на дзядзькаванне [1; С. 64].

Такiм чынам, можна прыйсцi да высновы пра тое, што большасць прыкладаСЮ складаназалежных сказаСЮ з даданымi часткамi часу належаць да сказаСЮ з расчлянёнай структурай. Зафiксавана толькi невялiкая колькасць прыкладаСЮ, якiя можна аднесцi да групы сказаСЮ нерасчлянённай структуры.

Заключэнне

У вынiку аналiзу мовазнаСЮчай лiтаратуры па тэме курсавой, а таксама на шэрагу прыкладаСЮ, што былi сабраны на падставе твора Уладзiмiра Караткевiча "Каласы пад сярпом тваiм" можна прыйсцi да наступных вынiкаСЮ:

Калi гаварыць пра семантычны падзел, сэнс якога заключаецца СЮ адносiнах адначасовасцi цi неадначасовасцi памiж галоСЮнай i даданай часткамi сказа, то з iм падзелам непасрэдна звязана i абумоСЮлена рознае выкарыстанне злучнiкаСЮ i злучальных слоСЮ для сувязi галоСЮнай i даданай частак. Адносiны адначасовасцi СЮ складаназалежных сказах перадаюцца з дапамогай спецыяльных злучнiкаСЮ i злучальных слоСЮ. У нашым выпадку часцей за СЮсё такiя адносiны выражаюцца сродкамi злучнiка калi. Другiм па частаце СЮжывання злучнiкам, з дапамогай якога ажыццяСЮляецца сувязь даданай часткi з галоСЮнай у складаназалежным сказе, зтАЩяСЮляецца злучнiк пакуль.

Акрамя адносiн адначасовасцi СЮ складаназалежных сказах з даданай часткай часу, у творы "Каласы пад сярпом тваiм" былi зафiксаваны сказы аналагiчнай будовы

Вместе с этим смотрят:

"Грусть и святость" (Поэтическое богословие Николая Рубцова)

"Донские рассказы" Михаила Шолохова

"Живопись слова" в японской поэзии

"Записки из подполья" как исток философии экзистенциализма Ф.М. Достоевского

"Подпольный человек" Ф.И. Достоевского