Беларускiя сацыяльна-бытавыя казкi пра жывёл у кантэксце казкавай прозы славян

Мiнiстэрства адукацыi Рэспублiкi Беларусь,Брэсцкi дзяржаСЮны унiверсiтэт iмя А.С. Пушкiна

Кафедра беларускага лiтаратуразнаСЮства

Рэферат

на тэму:

тАЬБеларускiя сацыяльна-бытавыя казкi пра жывёл у кантэксце казкавай прозы славянтАЭ

Брэст 2009

Казкi пра жывёл, як ужо было сказана, вылучаюцца з казачнага эпасу перш за СЮсё сiстэмай вобразаСЮ. Гэта творы, у якiх асноСЮнымi суб'ектамi або аб'ектамi дзеяння выступаюць жывёлы i птушкi. Сiстэма вобразаСЮ часам пашыраецца, уключае i людзей, але адным з галоСЮных персанажаСЮ i СЮ гэтых выпадках заСЮсёды аказваецца жывёла цi птушка. Даследчыкi лiчаць гэтыя казкi адной са старажытнейшых жанравых разнавiднасцей казачнага эпасу, аднак дакладнага малюнка СЮзнiкнення i развiцця казак аб жывёлах мы яшчэ не маем.

Вучоныя выказваюць розныя погляды на гэту праблему. Некаторыя па-ранейшаму вызначаюць магiстральцую лiнiю развiцця казкi, у тым лiку i казкi пра жывёл, формулай Влад мiфа да казкiВ», iншыя лiчаць, што для фармiравання казак аб жывёлах патрэ'бны былi пэСЮныя перадумовы як у сферы матэрыяльнай, так i духоСЮнай вытворчасцi: наяСЮ-насць пэСЮнага вопыту Влбессвядома-мастацкагаВ» асэнсавання свету, першых спроб утварэння вобразаСЮ жывёл, першых прымiтыСЮных сюжэтаСЮ. Гэты першапачатковы вопыт мог быць набыты СЮ прымiтыСЮных апавяданнях, дзе паступова канцэнтравалiся назiраннi чалавека над навакольным светам, яго працоСЮны, у тым лiку i паляСЮнiчы, вопыт. Тут узнiкалi СЮстойлiвыя матывы, сюжэтныя сiтуацыi, якiя пастудо-ва СЮваходзiлi СЮ традыцыю, замацоСЮвалiся ёй. Бясспрэчпа, у казках адбiлiся мiфалагiчныя СЮяСЮленнi як сiстэма поглядаСЮ на навакольны свет i грамадскiя адносiны, уласцiвыя раннiм этапам развiцця грамадства, але не яны далi пача-так казкатворчасцi.

У гэтай сувязi варта прыгадаць разважаннi вядомага вучонага У.Я. Гiропа аб паходжаннi i развiццi чарадзейнай казкi. Ён падкрэслiваСЮ, што сюжэт можа быць больш етаражытны за жанр. ВлАсобныя матывы, эпiзоды, фабулыбылi раней, чым стваралася казка. Казкi яшчэ няма, але тыя СЮяСЮленнi, тыя вобразы, тыя фантастычныя або рэальньiя падзеi, аб якiх яна апавядае, маглi мець месца СЮ даказкавых утварэннях або нават у рэальнасцiВ». Такiмi Влдаказкавымi СЮтварэннямiВ», з якiх пачыналiся казкi аб жывёлах, маглi быць разнастайныя паляСЮнiчыя анавяданнi i iншыя элементарныя фальклорныя тэксты. Дарэчы прыгадаць так-сама, што грамадству архаiчнага тыпу СЮласцiвьгсiнкрэтычны стан духоСЮнай культуры, дзе фальклорныя формы былi пераплецены з рознахарактарнымi комплексамi, якiя СЮ ходзе развiцця парадзiлi самыя розныя галiны духоСЮнай культуры тАФ абрады, вераваннi, мiфы, наратыСЮныя жанры i iнше. Казкi аб жывёлах фармiравалiся пад уплывам працоСЮнай практыкi як адзiн са сродкаСЮ абагульнення i замацавання працоСЮнага i сацыяльнага вопыту людзей i не адразу набылi прыкметныя адзнакi жанру.

Аб тым, што якраз у вынiку працоСЮнай практыкi i рэальных, калi можна так сказаць у дачыненнi да таго часу, адносiн да навакольнага свету СЮзнiклi многiя казкi аб жывёлах, сведчыць той факт, што яны вельмi трапна пера-даюць характары, звычаi, асаблiвасцi паводзiн i нават рухаСЮ розных жывёл. Каб адзначыць усе гэтыя якасцi, чалавек павiнен быСЮ назiраць жывёл як звычайных iстот, як прадмет палявання або прыручэння, а не як нейкае бажаство. У той жа час непасрэдныя водгукi татэмiстычных уяСЮленняСЮ, якiя досыць шырока былi распаСЮсюджаны сярод славянскiх плямёнаСЮ i СЮплывалi на развiццё народнай творчасцi, у наяСЮных запiсах казак усходнiх славян аб жывёлах сустракаюцца вельмi рэдка. Найбольш вядома казка пра мядзведзя на лiпавай назе. Яна рэзка адрознiваецца ад iншых казак, дзе галоСЮнай дзеючай асобай з'яСЮляецца мядзведзь. Мядзведзь помсцiць селянiну i яго жонцы затое, што яны нарушылi забарону паляваць на Влсвяшчэнную жывёлуВ» тАФ татэма.

Далейшыя этапы эвалюцыi казак аб жывёлах, як i iх вытокi, высветлiць таксама вельмi складана. Нават у са-хмых раннiх запiсах нямала СЮжо казак-алегорый, якiя захавалi i пранеслi скрозь стагоддзi вобразную сiстэму, але страцiлi першапачатковы змест.

Беларускiя казкi аб жывёлах тАФ адна з каларытнейшых з'яСЮ не толькi СЮ беларускiм фальклоры, але i СЮ Казач-ным эгiасе СЮсiх славянскiх народаСЮ, асаблiва СЮсходнiх славян. У змесце i сiстэме вобразаСЮ беларускiх казак аб жывё-лах i казак iншых славянскiх народаСЮ шмат агульнага. У гэтых творах дзейнiчаюць дзiкiя i хатнiя жывёлы, а такса-ма птушкi i насякомыя. Найболып вядомыя персанажы - лiсiца, воСЮк, мядзведзь, заяц, дзiк, сабака, кот, баран, каза, конь, певень, гусак, качар, муха, пчалаi iнш. Вельмi важнай асаблiвасцю казак аб жывёлах з'яСЮляецца тое, што амаль ва СЮсiх творах за дзеючымi асобамi захоСЮваюцца найбольш тыповыя для iх якасцi: асноСЮная рыса лiсiцы тАФ хiтрасць, ваСЮка - прагнасць, ката - мудрасць i г.д. Такiм чынам, з казак аб жывёлах перад намi паСЮстаюць не толькi цiкавыя, жывыя, з характэрнымi асаблiвасцямi паводзiн i знешняга выгляду вобразы са свету жывёл, але СЮ першую чаргу воб-разы-абагульненнi, якiя раскрываюць перад слухачом у шматграннасцi праяСЮ сяброСЮства i здраду, бескарыслiвасць i прагнасць, справядлiвасць i ашуканства i т.i. Мы бачым своеасаблiвы сiнтэз: з аднаго боку, у вобразах казак аб жывёлах праявiлiся вельмi трапныя назiраннi людзей над навакольнай прыродай, а з другога тАФ абагульнены вопыт грамадскага побыту, жыцця i СЮзаемаадносiн людзей, прычым гзта апошняе i вызначае змест вобраза.

Вобразы казак аб жывёлах вылучаюцца мастацкай дасканаласцю i лагiчнай завершанасцю. Як i СЮсе казачныя воб-разы, яны не маюць выразнай дэталiзацыi, а звычайна падкрэслiваюць адну галоСЮную рысу характару.

Возьмем, напрыклад, казкi, у якiх асноСЮнай дзеючай асобай з'яСЮляецца лiсiца. Хiтрасць вызначае яе паводзiны СЮ сахмых разнастайных сiтуацыях, у сутыкненнях з людзьмi i рознымi прадстаСЮнiкамi свету жывёл. Хiтрая лiсiца спрыт-на ашуквае селянiна i ласуецца свежай рыбай; яна зна-ходзiць спосаб выбрацца з ямы, куды трапiла з iншымi звярамi; ашуканствам выманьвае СЮ дразда яго дзетак; шырока карыстаецца прагнасцю i дурасцю ваСЮка. ПраСЮда, у некаторых казках лiса, нягледзячы на сваю хiтрасць i спрыт, застаецца пераможанай. Яе пераможца - кот, якi звычайна малюеццаСЮ казках мудрым, адданым i смелым сябрам. Кот не толькi адбiрае СЮ лiсiцы свайго сябра тАФ пеСЮнiка, але i карае драпежнiцу разам з яе дочкамi. Лiсiцу перахiтрыСЮ чалавек: замест курэй ён прынёс у мяху двух сабак, якiя i выцягнулi лiсiцу з нары. Хiтрыкi лiсы выкрыСЮ цецярук. Аднак i СЮ такiх казках, дзе лiса застаецца пераможанай, яна не пазбаСЮлена асноСЮнай сваёй якасцi ~ хiтрасцi, побач з якой можна заСЮважыць i несумленнасць, i нават здраднiцтва.

Вельмi паслядоСЮна паказваюцца СЮ казках i вызначальныя рысы ваСЮка. ВоСЮк прымае парады лiсiцы i хвастом ловiць рыбу СЮ палонцы. Яму патрэбна толькi вялiкая рыба, i ён, не зважаючы на словы лiсы, прыгаворвае: ВлЛавiся, рыбка, усё вялiкая ды вялiкаяВ», накуль яго хвост не СЮмёрз у лёд i не збеглiся з качэргамi сяляне. Перш чым з'есцi каня, воСЮк згаджаецца зняць з яго падковы Г атрымлiвае моцны СЮдар капытам. Ствараючы вобраз прагнага, ненажэрнага i дурнога ваСЮка, народ гiпербалiзуе гэтыя рысы, каб яшчэ мацней падкрэслiць усю iх непрывабнасць i агiднасць.

Побач з замацаваннем за пэСЮнымi персанажамi казак найбольш характэрных для iх рыс у казках аб жывёлах захоСЮваецца i строгая, заснаваная на сiле iерархiя СЮ вiдносiнах памiж гэтымi персанэокамi. Мядзведзь дужы, таму ён пануе над усiм звярыным царствам (казка ВлДзедава рукавiч-каВ»), нягледзячы на вiдавочную непаваротлiвасць i неразум-насць. Яго недалёкасцю шырока карыстаюцца СЮ сваiх iнтарэсах iншыя драпежнiкi, якiя крыСЮдзяць безабаронных звяроСЮ. Гэтыя казкi вельмi нагадвалi слухачам жыццё, у якiм дужы панаваСЮ над слабым, багаты над бедным. Казкi, якiя выкрывалi сацыяльную няроСЮнасць i адлюстроСЮвалi крытычныя адносiны народа да рэлiгii, царквы i яе служак (ВлЛiса-каталiчкаВ», ВлКурка-рабушкаВ»), набывалi сатырычнае гучанне.

У казках аб жывёлах народ з павагай гаворыць аб сяб-роСЮстве, шчырай i бескарыснай дапамозе, iмкненнi да спра-вядлiвасцi, рашуча асуджае няСЮдзячнасць i здраднiцтва таварышам, з тонкiм гумарам высмейвае фанабэрыю, зайзд-расць, баязлiвасць.

ЗаслугоСЮвае СЮвагi характар канфлiкту многiх казак аб жывёлах. Лiсiца або каза выганяюць зайчыка з'яго хаткi, певень трапляе СЮ кiпцюры лiсы, воСЮк збiраецца садраць кажух з авечкi, воСЮк праглынае казлянятак тАФ усё гэта, па сутнасцi, канфлiкт сiлы, сутыкненне дужага са слабым, але СЮ развiццi дзеяння на першы план выступаюць праблемы сацыяльнага або маральна-этычнага характару.

Лншага плана канфлiкт у казках ВлЛiсiца i жораСЮВ», ВлЖо-раСЮ i чапляВ» i многiх да iх падобных, якiя адлюстроСЮваюць сутыкненне характараСЮ, а не супрацьлеглых сацыяльных сiл. У прасякнутых тонкiм гумарам творах нас пацяшае гiсторыя безвынiковага сватання жорава да чаплi i чаплi да жорава; частаванне лiсiцы i жорава, якiя так i не здолелi нiчым паласавацца з-за СЮзаемнай ВлгасцiннасцiВ»; спрэчка савы з варонай аб тым, чые дзецi прыгажэйшыя, i г.д Усе гэтыя малюнкi адлюстроСЮвалi рэальнае жыццё, уласцiвыя людзям учынкi, iх станоСЮчыя якасцi, а таксама слабасцi i недахопы.

Называючы казкi аб жывёлах Влперламi беларускага казачнага эпасуВ», даследчыкi мелi на СЮвазе не толькi iх змест, але i мастацкае майстэрства. У свой час Я.Ф. Карскi пiсаСЮ, што проза беларускiх казак асаблiвая: ёй уласцiвы казачны склад, якi знаходзiцца СЮ цеонай сувязi з iншымi вiдамi народнай паэзii тАФ песнямi, не кажучы СЮжо аб пры-казках i прымаСЮках. Гэта палажэнне даследчыка датычыць усiх вiдаСЮ беларускiх казак, але асаблiва выразна казачны склад адчуваецца СЮ казках аб жывёлах, якiя Я.Ф. Карскi шырока выкарыстоСЮвае для абгрунтавання сваёй думкi.

Адной з важных адзнак, што характарызуе казачны эпас са знешняга боку, Я. Карскi лiчыСЮ наяСЮнасць рыфмы, асаб-лiва СЮ прыказках-зачынах i СЮ канцоСЮках: сказы, якiя iдуць адзiн за адным, рыфмуюцца або СЮ дзеясловах унутры сказа, або СЮ апошнiх словах.

Своеасаблiвы казачны склад ствараецца шырокiм ужы-ваннем пастаянных эпiтэтаСЮ, параСЮнанняСЮ, уключэннем у жывую тканiну апавядання песень, прыказак, прымавак, а таксама рознымi кампазiцыйнымi сродкамi: рэтардацыяй, паСЮторамi, формуламi i iнш.

У пабудове казак аб жывёлах звычайна ёсць усе састаСЮныя часткi класiчнай казкi: прыказка-зачын, завязка дзеяння, яго развiццё, фiнал i канцоСЮка, хаця такая класiчная схема не заСЮсёды вытрымлiваецца, што залежыць i ад майстэрства казачнiка i ад характару твора, дынамiчнасцi развiцця яго сюжэта.

Непасрэдна СЮ развiццi сюжэта беларускiя казкi аб жывёлах маюць менш традыцыйнай абраднасцi, чым, напрык-лад, чарадзейныя казкi. Аднак i СЮ гэтых творах ужываецца рэтардацыя, трохкратны паСЮтор дзеяння (напрыклад, лiсiца тройчы крадзе пеСЮня, воСЮк тройчы спрабуе з'есцi казлянят i г.д.), агульныя месцы i iнш. Казкi аб жывёлах у большасцi сваёй апавядаюць аб пэСЮных падзеях, здарэннях, разгортваючы iх перад слухачом у строгай паслядоСЮнасцi. Пры гэтым важнае месца СЮ казках аб жывёлах займае дыялог, якi дае здольнаму казачнiку вельмi шырокiя магчымасцi для iмправiзацыi, пе-раСЮвасаблення. Дыялог складае аснову казак ВлПчала i шэршаньВ», ВлЛiса i цецярукВ» i iнш.

Па асаблiвасцях кампазiцыi сярод казак аб жывёлах вылучаецца груна к умулятыСЮных або, як iх яшчэ называюць, ланцужковых. Ад iншых твораСЮ казач-нага эiiасу яны адрознiваюцца тым, што лёгка падзяляюцца на асобныя сюжэтныя звеннi. Кожнае са звенняСЮ сюжэт-нага ланцуга СЮключае СЮ сябе СЮсе дэталi папярэдняга звяна i яшчэ нешта новае. 3 кожнай новай, наступнай ступенню павялiчваецца лiк дзеючых асоб, адбываецца так званае Влна-рашчэннеВ» дзеяння. Па такiм прынцыпе пабудаваны казкi ВлКурка-рабушкаВ», ВлВерабей i былiнкаВ» i iнш.

I СЮ кумулятыСЮных казках выказаны адносiны народа-да розных грамадскiх з'яСЮ. ЖартоСЮная развязка казкi ВлКурка-рабушкаВ», у якой гаворыцца аб тым, што дзяк падраСЮ свае кнiгi, а поп падпалiСЮ царкву, пэСЮным чынам харарста-рызуе адносiны працоСЮных да служак культу.

Беларускiя казкi аб жывёлах тАФ частка казачнага эпасу славянскiх народаСЮ тАФ узбагачаюць паэзiю славян новымi сюжэтамi, вобразахчi, мастацкiмi сродкамi. Хаця болыпасць сюжэтаСЮ беларускiх казак аб жывёлах мае паралелi з каз-камi iншых народаСЮ i адзначана СЮ мiжнародных паказаль-нiках, многiя творы або дапаСЮняюць i пашыраюць вядомыя сюжэты, або зусiм не маюць варыянтаСЮ у вусна паэтычнай творчасцi славян.

Казка ВлДзяцел, воСЮк i лiсiцаВ» раскрывае перад слухачом улш вядомыя. рысы лiсы i ваСЮка: хiтрасць i кавар-насць першай i дурасць другога, але выяСЮляюцца гэтыя якасцi СЮ дзеяннях i акалiчнасцях, не адлюстраваных у казачным эпасе iншых славянскiх народаСЮ. ДаведаСЮшыся, шго воСЮк хоча справiць сабе кажух, лiсiца раiць яму краСЮца, якi Влдобра шыеВ», Влдобра й мераеВ». Такiм краСЮцом аказаСЮся папоСЮскi жарабец, якi змалацiСЮ капытамi ваСЮка i ледзь жывога зацягнуСЮ яго на папоСЮскi двор. Сюжэт гэтай казкi на-блiжаецца да тыпу 47 параСЮнальнага паказальнiка сложэтаСЮ у сходнеславянскiх казак.

Своеасаблiвы сюжэт казкi ВлАдчаго ваСЮкi званка баяццаВ». За добрую службу станавы дае лiсiцы на некаторы час свой уласны званок, i з тае пары СЮсюды людзi баялiся лiсiцу i iмкнулiся дагадзiць ёй, як самому станавому. Аднойчы воСЮк гiазычыСЮ у лiсiцы званок I пабег да пастухоСЮ па барана. Але пастухi не далi ваСЮку веры, што ён прыйшоСЮ ад станавога, набiлi яго, а званок адабралi. 3 таго часу як пачуе воСЮк званок, так i СЮцякае, бо думае, што гэта станав.ы шукае яго, каб пакараць. Сюжэт гэтай казкi зусiм не адлю-страваны СЮ вядомых паказальнiках казачных сюжэтаСЮ i СЮласцiвы толькi беларускаму фальклору.

Сярод беларускiх казак аб жывёлах, сюжэты якiх адлюстраваны няпоСЮна цi зусiм адсутнiчаюць у паказальнi ках казачных сюжэтаСЮ, можна назваць некалькi твораСЮ аб птушках i насякомых. Напрыклад, Е. РаманаСЮ у другiм томе ВлМатэрыялаСЮ гга этнаграфii Гродзенскай губернiВ» змясцiСЮ некалькi казак пра вяселле вераб'я i iншых птушак. Гэтыя казкi вельмi блiзкiя да песень, ад якiх, вiдаць, i бяруць свой пачатак, захоСЮваючы сюжэт, рытмiку, рыфму. ЗаСЮважым, дарэчы, што песнi пра вяселле вераб'я шырока вядрмы СЮ беларускай, рускай, украiнскай народнай паэзii, у творчасцi iншых славянскiх народаСЮ. Аднак нягледзячы на вiдавоч-ную блiзкасць гэтых сюжэтаСЮ да песенных, у нас няма падстаСЮ не згаджацца з Е. Раманавым, якi аднёс iх да казак, тым больш што СЮ яго ж працах варыянты гэтых твораСЮ, калi яны бытавалi як песнi, змешчаны СЮ раздзеле гумарыстычных песень.

Па матывiроСЮцы СЮчынкаСЮ i трактоСЮцы вобразаСЮ арыгiнальным творам з'яСЮляецца запiсаная М. ФедароСЮскiм казка ВлШэршань у сватохВ», хаця. яна некалькi нагадвае вядомы сюжэт аб сватаннi жорава i чаплi.

Ужо толькi гэтыя прыклады даюць падставу сцвярджаць, што беларускiя казкi аб жывёлах у пэСЮнай ступенi пашыраюць тэматычныя рамкi казачнага эпасу славян, уз-багачаюць яго новымi сюжэтамi, уносяць нешта сваё, спецыфiчнае СЮ сiстэму вобразаСЮ. АсноСЮныя героi беларускiх казак аб жывёлах тыя ж, што i СЮ казачным эпасе iншых славянскiх народаСЮ. У той жа час нярэдка СЮ трактоСЮцы вобразаСЮ з прычыны пэСЮных гiстарычных умоСЮ з'яСЮляюц-ца некаторыя новыя рысы, якiя надаюць гэтым вобразам своеасаблiвы каларыт i нават новае iдэйнае гучанне. 3 гэтага пункту погляду заслугоСЮвае СЮвагi казка ВлЛiса-каталiчкаВ». У аснове яе ляжыць сюжэт, вызначаны ВлНяхай той серадзiць, хто на неба глядзiцьВ» i сфармуляваны настул-ным чынам: ВлЛiсiца адмаСЮляецца СЮзяць мяса з пасткi, спасылаючыся на посны дзень (серада, пятнiца); воСЮк трап-ляе СЮ пастку, лiсiца забiрае мясаВ». Па сутнасцi, перад намi адна са шматлiкiх казак, персанаж якой для ажыццяСЮлення сваёй задумы прыкрываецца набожнасцю, неабходнасцю строга прытрымлiвацца СЮказанняСЮ i забаронаСЮ царквы. Ужо сама па сабе падобная калiзiя садзейнiчае выкрыццю ханжаства, двудушша i маны. Але СЮ беларускай казцы лiсiца, каб растлумачыць мядзведзю, чаму яна сама не з'ела мяса, падкрэслiвае, што яна тАФ каталiчка.

Гэты штрых у казачным вобразе не выпадковы i заключае СЮ сабе пэСЮны сэнс. У беларускiм фальклоры народ з аднолькавай сiлай i трапнасцю крытыкуе служак i праваслаСЮнай, i каталiцкай, i iудзейскай цэркваСЮ, сектантаСЮ, знаха-роСЮ, шаптух. У адносiн

Розныя канцэпцыi СЮ сувязi з гэтай праблемай выказаны СЮ фальклорных працах апошнiх год. Так, У.П. Анiкiн на падставе этымалагiчнага аналiзу выказаСЮ думку аб рэальнай аснове вобраза змея як фантастычнага СЮвасаблення агнявых зтАЩяСЮ у прыродзеi СЮ быце. тАЬКалi змей тАУ агонь, - пiша Анiкiн, - тады няцяжка зразумець, чаму казачны змей надзяляецца мноствам галоСЮ: гэта шматлiкiя вогненныя языкi. На месцы зрубленных галоСЮ вырастае мноства iншых.тАЭ

Казкi аб жывёлах, якiя займаюць значнае месца СЮ казачным эпасе беларускага народа, зтАЩяСЮляюцца па свайму паходжанню найбольш старажытнымi, аб чым сведчаць адбiткi старажытных вераванняСЮ, наiСЮная першабытная фантазiя некаторых твораСЮ, сцёршая межы памiж светам жывёл i светам людзей. Узнiкшы СЮ дакласавым грамадстве, казкi аб жывёлах развiвалiся далей у класавым грамадстве, папаСЮнялiся новымi творамi. На жаль, нават самыя першыя запiсы беларускiх казак не даюць дастатковага матэрыялу для характарыстыкi гэтых твораСЮ на раннiх этапах iх развiцця.

Казкi аб жывёлах узнiклi пад уплывам працоСЮнай практыкi. Яны адлюстроСЮвалi не толькi адносiны чалавека да навакольнага свету, але i тыя мэты, да дасягнення якiх iмкнулiся людзi. Падкрэслiваючы гэты бок народнай паэзii, А.М. Горкi пiсаСЮ, што СЮ казках i мiфах тАЬмы чуем водгукi працы над прыручэннем жывёл, над адкрыццём лекавых траСЮ, вынаходнiцтвам прылад працытАЭ.

Як сцвярджаюць даследчыкi казак аб жывёлах, на развiццё гэтага вiду казачнага эпасу вялiкi СЮплыСЮ аказалi анiмiстычныя i асаблiва татэмiстычныя СЮяСЮленнi першабытных людзей. Такiя сцвярджэннi правiльныя, аднак было б памылковым лiчыць анiмiзм i татэмiзм асновай узнiкнення казак аб жывёлах i той глебай, на якой фармiравалася фантастыка гэтых твораСЮ. УяСЮленнi першабытных людзей аб тым, што жывёлы могуць размаСЮляць памiж сабой, думаць i рабiць многае з таго, што СЮласцiва толькi чалавеку, маглi СЮзнiкнуць i узнiклi раней татэмiзму i не залежалi ад абагульнення жывёл. Перш чым абагаСЮляць пэСЮных жывёл i лiчыць iх сваiмi роданачальнiкамi тАУ тАЬтатэмамiтАЭ, чалавек павiнен быСЮ узняць iх на гэту вышыню, надаСЮшы iм розныя звышнатуральныя якасцi, водгукi якiх можна знайсцi СЮ казках.

Непасрэдна ж водгукi татэмiстычных уяСЮленняСЮ, якiя досыць шырока былi распаСЮсюджаны сярод славянскiх плямёнаСЮ i СЮплывалi на развiццё народнай творчасцi, у наяСЮных запiсах казак усходнiх славян аб жывёлах сустракаюцца вельмi рэдка. Найбольш вядомая казка пра мядзведзя на лiпавай назе, што рэзка адрознiваецца ад iншых казак, дзе галоСЮнай дзеючай асобай зтАЩяСЮляецца мядзведзь. Казка апавядае аб тым, як мядзведзь, якому адсеклi лапу, iдзе адпомсцiць селянiну i яго жонцы, што парушылi забарону паляваць на тАЬсвяшчэнную жывёлутАЭ тАУ татэма.

Першапачатковы сэнс казак аб жывёлах, у якiх адлюстрована залежнасць чалавека ад сiл прыроды, паступова змяняСЮся. Пад уплывам працоСЮнай практыкi, калi, як гаварыСЮ А.М. Горкiй, тАЬрукi вучаць галаву, затым паразумнеСЮшы галава вучыць рукi, а разумныя рукi зноСЮ i СЮжо мацней сазейнiчаюць развiццю мозгутАЭ, чалавек СЮсё больш i больш вызваляСЮся ад улады прыроды, падпарадкоСЮваючы яе сабе. Змянялася свядомасць чалавека, у яго СЮяСЮленннях аб навакольным свеце СЮсё больш пачынаСЮ пераважаць рацыянальна пачатак. Новыя адносiны чалавека да прыроды i зтАЩяСЮ сацыяльнага жыця знайшлi своё адлюстраванне i СЮ народнай вуснапаэтычнай творчасцi.

У эпоху феадалiзму многiя казкi аб жывёлах сталi па сутнасцi казкамi сацыяльнага зместу. У гэтых творах захавалiся трапныя назiраннi над зтАЩявамi прыподы, характарам, паводзiнамi i звычаямi розных жывёл, але галойным абтАЩектам iх стаСЮ чалавек i яго становiшча СЮ класавым грамадстве. Аднак карэнныя змены СЮ змесце не выклiкалi значных змен у мастацкай форме гэтага тыпу казак. Як слушна заСЮважыСЮ У.П. Анiкiн, тАЬвыдумка СЮ казках страцiла свiй былы характар i ператварылася СЮ паэтычную СЮмоСЮнасцьтАж, iншасказаннне, алегорыю. Пераход старажытнай фантастыкi СЮ алегорыю быСЮ тым натуральный, што i раней жывёлы надзялялiся антрапаморфнымi рысамi: звер лiчыСЮся iстотай, якая валодае мовай i чалавечым розумамтАЭ. Казкi аб жывёлах зрабiлiся СЮ пераважнай большасцi алегарычнымi творамi, у якiх народ адлюстроСЮваСЮ розныя бакi свайго жыцця, выкрываСЮ заганы грамадства, заснаванага на прыгнечаннi чалавека чалавекам.

Звычайна СЮ беларускiх казках аб жывёлах дзейнiчаюць звяры i птушкi, якiя характаразуюць мясцовую фауну: мядзведзь, воСЮк, лiса, дзiк, заяц, жораСЮ, чапля, дрозд, а таксама хатнiя жывёлы i птушкi: казёл, бран, конь, сабака, кот, певень i iнш. Ужо нават адзiн пералiк тАЬдзеючых асобтАЭ гэтых твораСЮ паказвае, наколькi моцна звязаны з жыццём iх творцаСЮ i з навакольнай прыродай i як яны адрознiваюцца ад казак iншых народаСЮ свету.

Адна з асаблiвасцей казак тАУ замацаванне за жывёламi пэСЮных якасцей, якiя i вызначаюць павдзiны герояСЮ у пэСЮных сiтуацыях. Лiса вызначаецца хiтрасцю, i гэта амаль заСЮсёды прыносiць ёй поспех у бойках i спрэчках з iншымi жывёламi. ВоСЮк дужы, але вельмi прагны. Неразумны, а таму яго часта абурваюць лiса, свiння i нават гусi. Не вызначаецца розумам i мядзведзь, галоСЮная рыса якога тАУ незвычайная сiла. Наадварот, вельмi мудры i разважлiвы кот, якi дае парады пакрыСЮджаным i нават выступае iх абаронцам. Кот i лiсiца дзякуючы смеласцi i кемлiвасцi перемагаюць мядзведзя, воСЮка i дзiка.

Адна з шырока вядомых у рускiм, беларускiм i СЮкраiнскiм эпасе казка тАЬЦерам-церамоктАЭ паказвае i асуджае панаванне дужага над слабым. Яе беларускiя варыянты тАЬ Дзедава рукавiчкатАЭ, тАЬМуха-хахаСЮкатАЭ i iнш. Вельмi трапна i красамоСЮна характарызуюць звяроСЮ. Выкрываючы няроСЮнасць, панаванне несправядлiвасцi, народ асуджаСЮ i iншыя заганы тагачаснага грамадства. Удала высмейваюцца СЮ казцы тАЬлiса-каталiчкатАЭ ханжаства i крывадушнасць, якiмi заСЮсёды выдзялялiся служкi культу i тыя, хто выстаСЮляСЮ напаказ сваю тАЬнабажнасцьтАЭ. ЗнайшоСЮшы СЮ пастцы падсмажанае мяса лiса запытала СЮ мядзведзя:

Кумок-галубок, цi еСЮ ты сёння?

Не, кумка-галубка, не прыйшлося.

Ну, пойдзем, я цябе завяду СЮ адно месца тАУ слаСЮнае снеденне будзе! Сама б зтАЩела, да сёння серада тАУ мне нельга есцi тАУ я каталiчка.

Спасiба, кумка-галубка, пойдзем!

Вось лiса падвяла мядзведзя к гэтаму мясу. Як толькi ён дакрануСЮся, так ягоабхвацiла пастка i падняла СЮгару. Лiса тады СЮзяла мяса ды й есць. А мядзведзь ёй:

Кумка- галубка, табе ж серада.

Э, кумок-галубок, няхай той серадзiць, хто СЮ гару глядзiць.

РЖдэалы народа, яго высокароднае маральнае аблiчча яскрава праявiлiся СЮ казках, якiя СЮслаСЮляюць iмiкненне да працы i справядлiвасцi, сяброСЮства i СЮзаемадапамогу, смеласць, рашучасць, знаходлiвасць.разам з тым народ рашуча крытыкуе адмоСЮнае. З тонкiм гумарам казкi высмейваюць фанабэрыстасць, зайздрасць, баязлiвасць. У казцы тАЬЯк кот i сабака з ваСЮком дружбу вадзiлiтАЭ асуджанцца няСЮдзячнасць, здрада таварышам. Спачуванне СЮ чытача выклiкаюць стары конь, сабака або кот, якiх няСЮдзячны гаспадар выганяе з дому, бо яны яму СЮжо больш не могуць прынесцi карысцi. Звычайна СЮ казках на дапамогу пакрыСЮджаным прыходзяць iншыя звяры i справядлiвасць перамагае.

Сярод казак аб жывёлах своеасаблiвай пабудовай вылучаецца группа камулятыСЮных або ланцугападобных твораСЮ. Сюжэт казкi лёгка падзяляецца на асобныя эпiзоды-звеннi. Кожны наступны эпiзод уключае СЮ сябе СЮсе дэталi папярэднiх i дапаСЮняецца нечым новым. З кожнай новай падзеяй павялiчваецца колькасць дзеючых асоб, адбываецца тАЬнарашчэннетАЭ дзеяння.

КамулятыСЮныя казкi, як i iншыя казкi аб жывёлах, былi непарыСЮна звязаны з жыццём сваёй эпохi. Яны адлюстравалi погляды працоСЮных, iх адносiны да розных зтАЩяСЮ грамадскага жыцця i побыту. Напрыклад, казка тАЬКурка-рабушкатАЭ вельмi СЮдала перадае iранiчныя адносiны народа да служак культу i царквы.

Вывучэнне эпаса СЮ школе пачынаецца з казак. Гэта мэтазгодна, зыходзячы з вучэбна-выхаваСЮчых задач, якiя рашае настаСЮнiк на СЮроках лтаратуры. Дзецi дзесяцi гадоСЮ любяць казкi, шмат iх чулi ад дарослых, па радыё, тэлевiзару, чыталi СЮ пачатковай школе. Яны маюць пэСЮныя фактычныя веды, пэСЮную аснову для тэарытычных абагульненняСЮ пра жанравую адметнасць эпасу СЮ цэлым i казак у прыватнасцi.

Казкам адпавядаюць iмкненню дзяцей да гераiчнага, да СЮсяго незвычайнага i яркага, iх здольнасцi здзiСЮляцца, перебольшваць, фантазiраваць. Казачныя сiтуацыi i канфлiкты не толькi даступныя i зразумелыя дзецям, яны глыбока закранаюць пачуццi юнных чытачоСЮ. У казках станоСЮчы герой трапляе СЮ вельмi складаныя сiтуацыi, на яго шляху шмат перашкод i выпрабаванняСЮ. Але ён iх пераадольвае. У творах гэтага жанру заСЮсёды зло караецца, справядлiвасць перамагае. Усiм сваiм паэтычным ладам казка вучыць дзяцей разумець народнае СЮяСЮленне пра дабро i зло; высогкае, сумленнае i агiднае i нiзкае; гуманнае i жорсткае.

Народны эпас выхоСЮвае без надакучлiвых павучанняСЮ, проста i натуральна. Ён умацоСЮвае СЮ дзяцей жыццялюбства, аптымiзм, вучыць iх марыць, развiвае СЮяСЮленне, будзiць творчыя здобнасцi.

Народныя казкi пазбаСЮлены паглыбленай псiхалагiзацыi, у iх няма разгорнутых апiсанняСЮ. На першым плане развiццё сюжэта, часам з элементамi прыгод. Героi раскрываюцца праз прамыя характарыстыкi, праз дзеянне i СЮчынкi, праз узаемаадносiны з iншымi героямi, праз дыялог. Усё гэта дапамагае дзецям правiльна зразумець сэнс казкi.

Школьная праграма арыентуе настаСЮнiка на тое, каб ён вучыСЮ пяцiкласнiкаСЮ вылучаць эпiзоды СЮ мастацкiм творы. тАЬЭпiзод, - чытаем у слоСЮнiку лiтаратуразнаСЮчых тэрмiнаСЮ, - асобная падзея СЮ творы, якiя мае пэСЮнае самастойнае значэнне СЮ развiццi сюжэта або СЮ характарыстыцы персанажатАЭ. У народным эпасе ланцуг эпiзодаСЮ стварае казачны сюжэт, i СЮ аснове кожнага эпiзоду тАУ пэСЮныя падзеi, пачатак iканец якiх у казцы лягчэй i прасцей успрымаецца вучнямi гэтага СЮзросту.

Для казак характэрны СЮстойлiвы слоСЮнiк: стэрэатыпныя казачныя выразы, устойлiвыя эпiтэты, сiнтаксiчныя поСЮторы, словы з памяншальна-ласкальнымi суфiксамi, а таксама казачные формулы: зачын, канцоСЮка, трохразовыя поСЮторы. Усё гэта надае пэСЮную эпiчнасць матацкаму твору, а таксама спрыяе яго запамiнанню, узбагачае мову вучняСЮ.

Для класнага вывучэння (у школах з беларускай мовай навучання) праграма прапануе народныя казкi тАЬЛенiнская праСЮдатАЭ, тАЬЛёгкi хлебтАЭ, тАЬМузыка-чарадзейтАЭ, лiтаратурную казку Уладзiмiра ДубоСЮкi тАЬХто дужэйшы?тАЭ, а для самастойнага чытаня тАУ народную казку тАЬПану навукатАЭ i казку Алеся Якiмовiча тАЬКаваль ВярнiдубтАЭ. Гэтыя творы вызначаюцца тэматычнай i жанравай разнастайнасцю. Дзецi могуць пазнаёмiцца з казкай пра жывёл (тАЬЛёгкi хлебтАЭ), з чарадзейнымi казкамi (тАЬМузыка-чарадзейтАЭ, Уладзiмiра ДубоСЮкi тАЬХто дужэйшы?тАЭ, Алеся Якiмовiча тАЬКаваль ВярнiдубтАЭ), з бытавымi (тАЬЛенiнская праСЮдатАЭ, тАЬПану навукатАЭ).

Сярод спроб упарадкавання казкавага матэрыялу найбольш удалай уяСЮляецца класiфiкацыя Уладзiмiра Пропа, у аснову якой пакладзена тАЬспецыфiчная казкавая форма сюжэтатАЭ. Ён вылучае: 1) казкi пра жывёл; 2)чарадзейныя; 3)навелiстычныя; 4)кумулятыСЮныя.

Такi падзел не выклiкае значных заСЮваг, але самi назвы жанравых разнавiднасцяСЮ, на нашу думку, патрабуюць карэктавання. Напрыклад, казкi пра жывёл больш правiльна было б назваць анiмалiстычнымi, бо жывёльныя вобразы СЮ iх тАУ толькi сродкi выражэння культурных сэнсаСЮ.

Лiтаратура

1.Померанцева Э. Мифологические персонажи в русском фольклоре. тАУ Москва: Наука, 1975

2.Элиадэ Э. Миф о вечном возвращении. тАУ С.-Петербург: Алетейя, 1998

3.Кравцов Н. Проблемы теории фольклора // Проблемы фольклора. тАУ Москва: Наука, 1975

4.Пропп В.Я. Русская сказка. Л., 1984. С. 236.

5.Чыстов К.В. Народные традыцыi i фольклор. Л., 1986. С. 31.

6. Л. Г. Вараг н др. Л., 1979. (Скарочанае абаiначэнне тАФ СУС.)

7.Гусев В. Эстетика фольклора. тАУ Ленинград: Наука, 1967

Вместе с этим смотрят:

"Грусть и святость" (Поэтическое богословие Николая Рубцова)

"Донские рассказы" Михаила Шолохова

"Живопись слова" в японской поэзии

"Записки из подполья" как исток философии экзистенциализма Ф.М. Достоевского

"Подпольный человек" Ф.И. Достоевского