Канфесiйная лексiка СЮ беларускай мове
Змест
Уводзiны
Глава 1. Паняцце канфесiйнай лексiкi беларускай мовы
1.1 Тэматычны разрад рэлiгiйнай лексiкi беларускай мовы
1.2 Разрад абстрактнай лексiкi СЮ складзе рэлiгiйнай
1.3 Семантычная класiфiкацыя канфесiйнай лексiкi
Глава 2. Рэлiгiйная лексiка сучаснай беларускай лiтаратурнай мовы
2.1 Класiфiкацыя рэлiгiйнай лексiкi сучаснай беларускай мовы паводле тэматыкi
2.2 Размежаванне канфесiйнай лексiкi СЮ залежнасцi ад семантыкi
2.3 Канфесiйная лексiка сучаснай беларускай мовы паводле паходжання
Заключэнне
Спiс лiтаратуры
Актуальнасць даследавання: апiсанне слоСЮнiкавага складу канкрэтнай мовы з пункту гледжання яго паняцiйна-канкрэтнай аднесенасцi i гiстарычнага развiцця зтАЩяСЮляецца адной з актуальных праблем айчыннага мовазнаСЮства. Перавагай даследавання лексiкi па тэматычных групах трэба лiчыць магчымасць больш поСЮна i глыбока раскрыць семантычную структуру слоСЮ на аснове аналiзу iх паняцiйна-прадметнай аднесенасцi. Менавiта тэматычная iнтэрпрэтацыя лексiчных адзiнак паказвае, што семантычныя заканамернасцi, як i многiя iншыя моСЮныя працэсы, працякаюць у дынамiчнай сiнхранii, што СЮзнiкненне i замацаванне намiнатыСЮных значэнняСЮ у словах адбываецца на аснове актыСЮна дзеючай у мове матэрыяльнай аналогii.
Структурна-семантычны падыход i дыяхранiчны аспект дазваляюць з максiмальнай паСЮнатой i дакладнасцю прааналiзаваць сувязi i адносiны памiж намiнацыяй i рэалiяй (або паняццем), вызначыць семантычны абтАЩём лексемы i лексiка-граматычныя сувязi слоСЮ, адносiны памiж лексiчнымi адзiнкамi на макра - i мiкраСЮзроСЮнях. Усебаковае тэматычнае апiсанне лексiкi СЮ дыяхранiчным аспекце падрыхтуе базу для абагульняючых даследаванняСЮ па гiстарычнай лексiкалогii мовы.
Асобныя кампаненты тэматычнага разраду рэлiгiйнай лексiкi СЮжо былi даследаваны СЮ айчынным мовазнаСЮстве. Варта спынiцца на некаторых працах i праблемах, якiя закранаюць у iх аСЮтары.
Праца РЖ.У. Будзько тАЬСемнтыка-граматычная характарыстыка рэлiгiйных абстрэм у мове помнiкоСЮ беларускай пiсьменнасцi XV-XVIII стст." Прысвечана аналiзу абстрактнай лексiкi старабеларускай мовы.
Выдзяленне СЮ складзе рэлiгiйнай лексiкi разраду канфесiйных абстрэм сведчыць аб надзвычайнай мнагапланавасцi i шматаспектнасцi гэтай тэматычнай групы. Вылучэнне абстрактных лексем звычайна праводзiцца зыходзячы з двух крытэрыяСЮ: семантычнага i граматычнага.
Разрад рэлiгiйных абстрэм у якасцi састаСЮной часткi СЮваходзiць у больш агульнае поле абстрактных назоСЮнiкаСЮ.
АСЮтар аналiзуе семантычны абтАЩём назоСЮнiкаСЮ ВЕРА, а таксама прадуктыСЮнасць дадзенага назоСЮнiка з пункту гледжання дэрывацыйных адносiн.
Таксама спыняецца аСЮтар i на семантыка-граматычнай характарыстыцы дзеяслова ВЕРИТСЯ.
СубстантыСЮ ГРЕХЪ выдзяляецца шырокiм семантычным i дэрывацыйным спектрам у старабеларускай лiтаратурнай пiсьмовай мове. Дэрывацыйная актыСЮнасць данага субстантыва сведчыць аб яго актыСЮным ужываннi СЮ помнiках пiсьменнасцi старабеларускай мовы разнастайнага характару.
Шырокiм семантычным спектрам карысталася СЮ старабеларускай мове лексема ЗАКОНЪ - асноСЮныя значэннi гэтых лексем непасрэдным чынам суадносяцца з рэлiгiйным бокам грамадства.
АСЮтар прыходзiць да высновы: група рэлiгiйных абстрэм, што адлюстроСЮвае паняцiйную сферу канфесiйнага светаадчування, увабрала СЮ сябе спецыфiку такой тэматычнай макрагрупы, як рэлiгiйная лексiка старабеларускай мовы. Сярод рэлiгiйных абстрэм не так многа лексем агульнаславянскага паходжання (вера, закон), аднак iх дэрывацыi, семантычныя i жанравыя паказчыкi значна вышэй, чым у адпаведных запазычанняСЮ.
Запазычаныя рэлiгiйныя абстрэмы СЮзыходзяць СЮ асноСЮным да лацiнскай мовы, аднак сустракаюцца i грэцызмы (анафема, тэалогiя).
Праца Яна Станкевiча тАЬБеларуская вымова царкоСЮнаславянскага пiсьматАЭ прысвечана разгляду фанетычных асаблiвасцяСЮ царкоСЮнаславянскай мовы.
У РЖХ стагоддзi старабеларуская мова СЮжывалася СЮ царкве, таму дастала нiзоСЮ царкоСЮнаславянскай мовы. Каб наблiзiць царкоСЮнаславянскую мову да iншых славянскiх моСЮ народы з самага пачатку гаварылi, пiсалi, чыталi, спявалi на ёй. Урэшце, царкоСЮнаславянская мова пачала вымаСЮляцца па-беларуску.
У дадзенай працы падаюцца прыклады правапiсу царкоСЮнаславянскiх слоСЮ, а СЮ дужках тыя ж прыклады, паводле iх вымаСЮлення па-беларуску.
АСЮтар засяроджвае СЮвагу на тым, што СЮ гутарковай мове юс вялiкi вымаСЮляецца як - у (ю), а малы - як а.; нацiскное ь - вымаСЮляецца як е, а ненацiскное ъ - як о.
Таксама звяртаецца СЮвага на канчаткi 3-яй асобы дзеяслова адз. i множн. лiку, якiя вымаСЮляюцца мякка (вiдзiць, носiць).
У канцы работы праведзены фактычна трансрыбiраваны тэкст тАЬВеруютАЭ у беларускай вымове.
АбтАЩектам даследавання СЮ працы А.С. Дзядовай тАЬРэлiгiйная лексiка СЮ старабеларускiм перакладзе тАЬАлександрыiтАЭ пачатку XVIII ст. тАЭ зтАЩяСЮляецца рэлiгiйная лексiка СЮ найбольш цiкавых i самабытных помнiках. Выкарыстаныя СЮ творы (тАЬАлександрыя" пач. XVIII ст) тАЬканфесiянальня назвы" служылi СЮ старажытнасцi для абазначэння розных паняццяСЮ i рэалiй са сферы рэлiгiйнага жыцця.
Лексема БОГ зтАЩяСЮляецца, на думку аСЮтара, паняцiйным, арганiзуючым цэнтрам. У кантэксце перакладу гэтая назва даволi часта набывае канкрэтнае СЮвасабленне. Таксама звяртае аСЮтар увагу на лексiка-семантычную групу назваСЮ прадстаСЮнiкоСЮ царкоСЮнага кiраСЮнiцтва i царкоСЮных пасад (архiрэй, дыякан).
Разнастайнымi СЮ семантычных адносiнах зтАЩяСЮляюцца СЮ тАЬАлександрыiтАЭ назвы рэлiгiйных паняццяСЮ, культавых абрадаСЮ i атрыбутаСЮ царкоСЮнай службы (анёл, ерась, малiтва, удзячнасць).
АСЮтар разглядае канфесiйную лексiку, размяжоСЮвае яе на групы СЮ залежнасцi ад паходжання: праславянская (iгумен, жрэц), запазычаная праз польскую мову грэцызмы - ангел, дякъ. А таксама выдзяляе групу СЮласнапольскiх лексем: балвохвальство.
У працы В. У Басько тАЬУласнабеларускiя фанетычныя асаблiвасцi СЮ мове помнiкаСЮ рэлiгiйнага пiсьменства 16-18 стст. тАЭ Даследуюцца шляхi развiцця мовы старабеларускай рэлiгiйнай пiсьменнасцi XVI - XVII стст. Разглядаюцца выпадкi перадачы на пiсьме найбольш яскравых рысаСЮ беларускай фанетычнай сiстэмы, прасочваюцца агульныя тэндэнцыi i дынамiка развiцця мовы царкоСЮных кнiг.
Працэс дэмакратызацыi мовы старабеларускага рэлiгiйнага пiсьменства, якi ажыццяСЮляецца шляхам выцяснення архаiчных кнiжнаславянскiх рыс распаСЮсюдзiСЮся i на мову царкоСЮных кнiг. Адразу парушыць традыцыю СЮ гэтым кансерватыСЮным па форме жанры было немагчыма.
АСЮтар звяртае СЮвагу на перадачу на пiсьме такiх фанетыных рыс, якiмi беларуская мова найбольш выразна адрознiваецца ад iншых славянскiх моСЮ (тАЬаканне", тАЬдзеканне", тАЬцеканнетАЭ, падаСЮжэнне зычных, пераход в - СЮ, л - СЮ, у - СЮ, зацвярдзенне губных, шыпячых).
АСЮтар прыводзiць таблiцу, у якой прадстаСЮлены рысы, якiя найбольш яскрава дэманструюць дынамiку мовы. Прааналiзаваны матэрыял iлюструе агульную тэндэнцыю да фанетызацыi правапiсу i дэмакратызацыi мовы старабеларускага рэлiгiйнага пiсьменства. Можна СЮбачыць яскрава акрэсленую тэндэнцыю да тАЬдэцаркоСЮнаславянiзацыi" мовы рэлiгiйнага пiсьменства i пашырэння адлюстравання СЮ тэкстах уласнабеларускiх фанетычных асаблiвасцей.
Акрамя разгледжаных вышэй, варта звярнуць увагу на працу А. Грыцкевiча тАЬБеларуская мова i царква (да пачатку ХХ стагоддзя) тАЭ. У дадзенай працы сцвярджаецца думка пра тое, што нацыянальная мова застаецца адной з фундаментальных каштоСЮнасцей, якiя складаюць неабходныя СЮмовы для iснавання i развiцця нацыi.
Надзённай, на думку аСЮтара, зтАЩяСЮляецца праблема суадносiнаСЮ беларускай мовы i царкоСЮнага жыцця. Беларусы тут маюць багаты досвед. Гэтае пытанне разглядалася нашымi грамадскiмi i рэлiгiйнымi дзеячамi, якiя прыйшлi да высновы аб неабходнасцi беларусiзацыi царквы i не толькi з пункту гледжання нацыянальных i грамадскiх адносiн, але i з тэалагiчна-царкоСЮнага пункту гледжання.
АСЮтара закранае пытанне раСЮнапраСЮнасцi беларускай мовы СЮ рэлiгiйным жыццi з царкоСЮнаславянска СЮ часы iснавання Унiяцкай царквы (1596 - 1839). Пра гэты факт сведчыць выданне на беларускай мове тАЬКатэхiзiса".
У XVI ст. Езуiты карысталiся беларускай мовай у навучаннi. Рэфармацыя XVI ст. Ахапiла толькi верхавiну грамадства, уплывовую частку магнацтва. Але асобныя яго дзеячы СЮжывалi i беларускую мову.
У ХХ стагоддзi вызначалiся сваёй самасвядомасцю каталiцкiя святары. Такiм чынам, вяртанне святароСЮ да роднай мовы праяСЮлялася разам з развiццём адраджэнскага руху. Усё гэта спрыяла зблiжэнню царквы i народа.
Рэлiгiйную лексiку мовы можна падзялiць на тры вялiкiя групы. Першую варта назваць агульнарэлiгiйнай. Яна СЮключае словы, што называюць паняццi, якiя належаць усiм монатэiстычным рэлiгiям (Бог, душа, малiтва). Другую групу складаюць словы, што называюць паняццi, якiя датычуцца СЮсiх хрысцiянскiх канфесiй. Для прыкладу тут варта прывесцi наступныя словы Святая Троiца, Святы Дух. Трэцюю групу прадстаСЮляюць словы, што называюць паняццi з асобных рэлiгiйных плыняСЮ - так, па-рознаму называюцца часткi храма, служыцелi культу.
Дзеля СЮсебаковага разгляду канфесiйнай лексiкi варта СЮсталяваць i вызначыць наступны накiрунак гэтага працэсу:
1. этымалогiя слова i далейшае развiццё яго значэння;
2. кампанентны склад яго семантыкi;
3. месца паняцця, што абазначаецца гэтым словам у сiстэме рэлiгiйнага светаадчування.
Мэтай работы зтАЩяСЮляецца характарыстыка рэлгiйнай лексiкi, аналiз яе спецыфiкi i асаблiвасцей.
У суадносiнах з мэтамi работы можна вызначыць i яе асноСЮныя задачы:
1. Даць азначэнне паняццю тАЬканфесiйная лексiка" i СЮ суадносiнах з гэтым адабраць фактычны матэрыял, неабходны для аналiзу;
2. Вызначыць асноСЮныя функцыi азначанага пласта лексiкi;
3. Класiфiкаваць моСЮны матэрыял i ахарактарызаваць яго з пункту гледжання паходжання.
Для класiфiкацыi рэлiгiйнай лексiкi намi быСЮ сабраны моСЮны матэрыял (102 адзiнкi) на базе тАЬТлумачальнага слоСЮнiка беларускай мовы. У 5 т., - Мн., Савецкая энцыклапедыя, - 1979".
Па колькасцi складаючых кампанентаСЮ тэматычны разрад рэлiгiйнай лексiкi - адзiн з самых буйнейшых у старабеларускiм слоСЮнiку. Мова зтАЩяСЮляецца люстэркам жыцця народа, а беларуская лiтаратурна-пiсьмовая мова XIV - XVIII стст. была лiтаральна прасякнута рэлiгiйнай тэматыкай. Канфесiянальная лексiка СЮключае кампаненты рознага этымалагiчнага i храналагiчнага размеркавання. АбтАЩяднаны яны наяСЮнасцю агульнага элемента СЮ семантычным абтАЩёме - элемента сакральнасцi. Такi элемент, адметную рысу могуць мець у сваёй семантыцы лексемы, якiя абазначаюць асобу (бог, епiскап), прадмет, абтАЩект культу (апокрыф, кадзiла, стула), дзейнасць, функцыю (крэсцiць, пасвячаць), уласцiвасць, прыкмету (святы).
Сакральны элемент можа запаСЮняць сем антычны абтАЩём пэСЮнай лексемы калi дэсiгнат цалкам i поСЮнасцю належыць канфесiянальнай сферы (апостал, лiтанiя), i, наадварот, прыкмета сакральнасцi можа складаць толькi частку семантыкi слова, часта зусiм нязначную (неба, чаша). Полiканфесiянальны характар лiтоСЮска-беларускага грамадства абумовiСЮ стракаты склад рэлiгiйнай лексiсi старабеларускай мовы.
У межах тэматычнага разраду рэлiгiйнай лексiкi старабеларускай мовы вылучаны лексемы, якiя належаць да розных плыней веравызнання, што тлумачыцца полiканфесiянальным характарам тагачаснага грамадства. Тэрмiны праваслаСЮя старабеларуская мова атрымала СЮ спадчыну ад старажытнарускай i царкоСЮнаславянскай моСЮ, тэрмiны каталiцтва i пратэстантызму прыйшлi з латынi праз польскае пасрэднiцтва, адпаведна мусульманства характарызуюць цюркiзмы [7; 338].
ЦаркоСЮнаславянiзмы i словы са старажытнарускага лексiчнага фонду, а таксама лексемы грэчаскага i яСЮрэйскага паходжання складаюць больш старажытны пласт рэлiгiйнай лексiкi старабеларускай мовы, а лацiнiзмы, германiзмы, паланiзмы фiксуюцца помнiкамi беларускафй пiсьменнасцi СЮ канцы XV i на працягу XVI стагоддзя - з часоСЮ пранiкнення i распаСЮсюджвання каталiцызму на Беларусi.
Большая частка рэлiгiйных лексем монасемантычная, пазбаСЮлена дэрывацыйнай актыСЮнасцi, ужыта СЮ помнiках канфесiянальнага характару, што наблiжае iх да разраду тэрмiнаСЮ.
Адсутнасць у сучаснай беларускай лiтаратурнай мове амаль паловы старабеларускiх рэлiгiйных лексем тлумачыцца хутчэй экстралiнгвiстычнымi фактарамi. РЖ наадварот, актыСЮнае iснаванне iх у вуснай народнай мове сведчыць аб надзвычайным уплыве рэлiгii розных канфесiй на свядомасць носьбiтаСЮ мовы.
З пункту гледжання жанрава-тэматычнай класiфiкацыi, пласт рэлiгiйнай лексiкi магчыма размежаваць на некаторыя групы:
назвы чыноСЮ нябеснай iерархii (Бог, апостал, дтАЩябал);
назвы прадстаСЮнiкоСЮ царкоСЮнага (касцёльнага) кiраСЮнiцтва, рознага роду святароСЮ, прыслужнiкаСЮ (бiскуп, епiскап);
назвы манахаСЮ, членаСЮ манаскiх ордэнаСЮ (бенедыктын, iнак);
назвы прарокаСЮ, прапаведнiкаСЮ, шматпакутнiкаСЮ, знаСЮцаСЮ Свяшчэннага пiсання (праведнiк, прапаведнiк, мучанiк);
назвы асоб у залежнасцi ад прыналежнасцi да розных плыней веравызнання (захаднiк, праваслаСЮнiк, унiят);
назвы ерэтыкоСЮ, грэшнiкаСЮ, богаадступнiкаСЮ, сектантаСЮ, варажбiтаСЮ, чарадзеяСЮ (апостат, волхв, бязбожнiк).
З усiх тыпаСЮ лексiчных класаСЮ тэматычныя групы маюць найбольш цесную сувязь з адпаведнымi фрагментамi пазамоСЮнай рэчаiснасцi. Словы, адлюстроСЮваючы пэСЮным чынам тыя або iншыя тАЬадрэзкi рэчаiснасцi", звязаны памiж сабой, як узаемазвязаны i зтАЩявы самой рэчаiснасцi. Дзякуючы гэтым тАЬпазамоСЮным" сувязям, словы абтАЩядноСЮваюцца СЮ групы, якiя можна назваць тАЬтэматычнымi".
Шэраг даследчыкаСЮ у якасцi крытэрыяСЮ вылучэння тэматычных груп называюць наяСЮнасць у слоСЮ дэнататыСЮнага тыпу значэння, прычым паводле свайго граматычнага статусу гэтыя словы належаць звычайна да лексiка-граматычнага разраду назоСЮнiкаСЮ.
Апошнiм часам мовазнаСЮчая лiтаратура звяртае СЮвагу яшчэ на некалькi асаблiвасцей тэматычных лексiчных груп: вiдавочная лёгкасць з якой яны вылучаюцца даследчыкамi лексiчнай семантыкi i пэСЮны субтАЩектывiзм i нават апрыёрнасць у iх вылучэннi, што звязана з адсутнасцю апоры на сiнтагматычныя структуры самой моСЮнай рэчаiснасцi.
Некаторыя тэматычныя групы СЮласцiвыя толькi рэлiгiйнай лексiцы (напрыклад, назвы малiтваСЮ, назвы перыядаСЮ посту), некаторыя зтАЩяСЮляюцца часткай адпаведных тэматычных груп агульнаСЮжывальнай лексiкi (напрыклад, тэматычная група тАЬНазвы царкоСЮнага адзення i галаСЮных убораСЮтАЭ зтАЩяСЮляецца састаСЮной часткай больш вялiкай па абтАЩёму тэматычнай групы тАЬНазвы адзення i галаСЮных убораСЮтАЭ) [7; 339].
Усе элементы тэматычных груп зтАЩяСЮляюцца гiпонiмамi СЮ адносiнах да загалоСЮка групы. Гэта слова, якое выражае агульнае для СЮсiх членаСЮ тэматычнай групы значэнне, звычайна знаходзiцца не СЮ плоскасцi тэматычнай групы, а як бы над ёй.
Гiпера-гiпанiмiчныя адносiны назiраюцца памiж элементамi i на больш нiзкiх ярусах тэматычных груп.
Калi гаварыць пра разрад абстрактнай рэлiгiйнай лексiкi, то трэба адзначыць, што выдзяленне СЮ складзе рэлiгiйнай лексiкi разраду канфесiянальных абстрэм сведчыць аб надзвычайнай мнагапланавасцi шматаспектнасцi апошняй. Сфера рэлiгi, сапраСЮды, ахапiла многiя галiны чалавечай культуры i матэрыяльнай дзейнасцi: ад назваСЮ грэшнiкаСЮ, ерэтыкоСЮ да СЮсепаглынаючага паняцця вера; ад назваСЮ прадметаСЮ культу да рознага роду найменняСЮ з вобласцi варажбы i чараСЮнiцтва.
Вылучэнне абстрактных лексем праводзiцца зыходзячы з двух крытэрыяСЮ: семантычнага i граматычнага. Граматычны крытэрый прадвызначае адсутнасць у рэлiгiйных абстрэмформ Pluralia, а таксама немагчымасць спалучэння iх з займеннiкамi кожны, усякi.
Семантычны крытэрый вельмi важны пры даследаваннi нематываваных абстрэм: абстрактныя назоСЮнiкi - словы, якiя называюць адцягненыя паняццi, уласцiвасцi, якасцi, дзеяннi, стан [4; 7].
Большую чстку абстрактных назоСЮнiкаСЮ складаюць словы, матываваныя прыметнiкамi i дзеясловамi. Сярод марфалагiчных сродкаСЮ, утвараючых рэлiгiйныя абстрэмы, адзначаны суфiксы - ние/нье; - енье/ение; - ость; - ство. Аднак абапiрацца СЮ вылучэннi абстрактнай лексiкi толькi на марфалагiчны крытэрый не варта, паколькi трэба СЮлiчваць полiсемiю i сiметрыя марфемнага знака.
Спрэчным зтАЩяСЮляецца пытанне аб уключэннi СЮ разрад рэлiгiйнай абстрактнай лексiкi слоСЮ, што абазначаюць назвы прасторавых паняццяСЮ у сувязi з рэлiгiйнымi СЮяСЮленнямi. З пункту гледжання чалавека веруючага, гэта значыць, абапiраючыся на семантычны крытэрый, такога роду лексемы можна аднесцi да канкрэтных назоСЮнiкаСЮ: яны называюць пэСЮныя тэрыторыi i месцы навакольнага асяроддзя. Аднак граматычны крытэрый, наадварот, сведчыць аб адцягненым характары гэтых слоСЮ: яны не маюць форму Pluralia.
Разрад рэлiгiйных абстрэм у якасцi састаСЮной часткi СЮваходзiць у больш агульнае поле абстрактных назоСЮнiкаСЮ. Такое падпарадкаванне можна лiчыць ступенню моСЮнай iерархii на лексiчным узроСЮнi. Па сваiх семантычных уласцiвасцях рэлiгiйныя абстрэмы не звязаны з пазамоСЮнай прадметносцю, яны адлюстроСЮавюць пэСЮны бок чалавечага светапогляду i светаадчування.
Разгледжаныя намi лексiчныя кампаненты на беларускай глебе працягвалi сваё семантычнае развiццё: спрашчэнне або СЮскладненне семантычнай структуры.
АсноСЮная кольксць рэлiгiйных лексем (75%) характарызуецца монасемантычнасцю, што наблiжае iх да разраду тэрмiнаСЮ, калi прыняць погляд на тэрмiн не на як асобую лексему, а як на вiд функцыянавання лексiчнай адзiнкi. З адназначнасцi лексiчнай адзiнкi вынiкае наяСЮнасць тАЬсiметрыi" моСЮнага знака: поСЮная адпаведнасць знака i азначаемага (сiгнiфiката i дэнатата), што надае адназначным найменням прыкмету тэрмiналагiчнасцi.
Словы са складанай семантычнай структурай можна падзялiць на тры катэгорыi. Да першай адносяцца мнагазначныя лексемы, усе структурныя семантычныя элементы якiх належаць да канфесiянальнай сферы (апостал, бог, царква). Полiсемантычныя лексемы другой катэгорыi СЮключаюць структурныя элементы, якiя належаць да няроднасных тэматычных груп (агульнаСЮжывальнай лексiкi, канцылярскай, юрыдычнай, музычнай i iнш).
У сiстэме значэнняСЮ полiсемантычных лексем назiраюцца наступныя пераСЮтварэннi:
А) пераход ад абстрактнага да канкрэтнага:
Устав - тАЬправiла, нормы паводзiнтАЭ - тАЬцаркоСЮная кнiгатАЭ;
Святость - тАЬуласцiвасць святога" - тАЬпрадмет набажэнстватАЭ;
Собор - тАЬсобранне людзей" - "будынак, у якi м прахлдзiць гэтае сабраннетАЭ.
Б) Пераход ад канкрэтнага да абстрактнага:
Костел - тАЬхрам" - тАЬхрысцiянства"
Крест - тАЬпрадмет, сiмвал хрысцiянскага культутАЭ - тАЬхрысцiянства".
Не толькi вялiкi абтАЩём канфесiйнай лексiкi, але i шырыня самой канфесiянальнай сферы, якая закранае духоСЮны i матэрыяльныя бакi чалавечай дзейнасцi абумовiлi спецыфiчныя, складаныя адносiны СЮнутры разглядаемага тэматычнага разраду. Тут назiраюцца адносiны падпарадкавання (цэлае-частка), апазiцыi (аушаСЮлёны - неадушаСЮлёны, канкрэтнае - абстрактнае), антанiмii, рода-вiдавая дыферэнцыяцыя.
РЖстотную частку найменняСЮ складаюць устойлiвыя спалучэннi слоСЮ i апiсальныя звароты, што тлумачыцца iмкненнем мовы да найбольшай дакладнасцi СЮ адлюстраваннi лексiчнымi сродкамi абтАЩектыСЮнай рэчаiснасцi.
Помнiкам старабеларускай пiсьменнасцi шырока вядомы СЮстойлiвыя спалучэннi iменнага тыпу, галоСЮны кампанент якiх выражаецца субстантывам (евангелле непрестольное) [4; 18].
ЗтАЩяСЮляючыся семантычным ядром устойлiвых спалучэнняСЮ слоСЮ з рэлiгiйнай семантыкай, неакаторыя агульнаСЮжывальныя лексемы пераходзяць у разрад канфесiянальнай тэрмiналогii (слово судное, сосуд церковный).
З пункту гледжання жанрава-тэматычнай класiфiкацыi, пласт рэлiгiйнай лексiкi магчыма размежаваць на некаторыя групы. Так, сабраны намi матэрыял уключае наступныя падзелы паводле тэматыкi:
1. Назвы чыноСЮ нябеснай iерархii (Алах, апостал, архангел, Багародзiца, багiня, Бог, дэман, дтАЩябал, месiя). Варта таксама зазначыць, што акрамя агульнапрынятых лiтаратурных назваСЮ да гэтай тэматычнай групы можна аднесцi словы з народнай гаворкi (Божухна - ужываецца як форма звароту да Бога).
2. Назвы прадстаСЮнiкоСЮ царкоСЮнага (касцёльнага) кiраСЮнiцтва, рознага роду святароСЮ, прыслужнiкаСЮ. Дзеля размежавання адценняСЮ лексiчных значэнняСЮ наступных лексем варта падаваць iх адразу са значэннямi, указанымi СЮ слоСЮнiку:
Айцец - служыцель культу (святы айцец) - пачцiвы зварот да служыцеля культ;
Бацюшка - поп, святар;
Дзяк - у праваслаСЮнай царкве: нiжэйшы служыцель, якi не мае ступенi свяшчэнства; псаломшчык.
ДухоСЮнiк - свяшчэннiк, якi прымае споведзь ад каго-небудзь;
Дыякан - у праваслаСЮнай царкве: нiжэйшае духоСЮнае званне, памочнiк свяшчэннiка СЮ часы царкоСЮнай службы;
Епiскап - свяшчэнны сан у хрысцiянскай царкве, таксама асоба, якая мае гэты сан;
Жрэц - 1. У старажытных рэлiгiях: свяшчэннiк, якi вёСЮ богаслужэнне i выконваСЮ абрад ахвярапрынашэння;
2. - Той, хто прысвяцiСЮ сябе служэнню чаму-небудзь;
РЖгумен - настаяцель праваслаСЮнага манастыра;
РЖерэй - тое, што i свяшчэннiк;
Абат - 1. Настаяцель мужчынскага каталiцкага манастыра,
2. У Францыi: каталiцкi свяшчэннiк.
Акрамя названай вышэй групы слоСЮ, лiчым мэтазгодным уключыць у зазначаную групу яшчэ i наступныя лексемы:
Матушка - жонка свяшчэннiка (пападдзя);
БагаслоСЮ - 1. Спецыялiст у галiне багаслоСЮя;
2. Навучэнец старэйшых класаСЮ духоСЮнай семiнарыi.
Таксама зафiксавана лексема, якая называе сукупнасць прадстаСЮнiкоСЮ царкоСЮнага кiраСЮнiцтва: духавенства - служыцелi рэлiгiйнага культу.
У дадзенай групе звяртае на сябе СЮвагу наСЮнасць сiнанiмiчных лексем: матушка - пападдзя; бацюшка - поп, святар; iерэй - свяшчэннiк; дзяк - псаломшчык. Важным зтАЩяСЮляецца такi факт, што адно са слоСЮ у сiнанiмiчным радзе - запазычанае, а другое - уласнамоСЮнае. Паходжанне слова напрамую звязана з частотнасцю яго СЮжывання СЮ жывой мове: вiдавочна, што лексема СЮласнамоСЮнага паходжання СЮжываецца часцей.
3. На базе сабранага лексiчнага матэрыялу вылучаюцца таксама назвы манахаСЮ, членаСЮ манаскiх ордэнаСЮ:
Манах - член царкоСЮнай абшчыны, якi жыве СЮ манастыры, даСЮшы абяцанне весцi аскетычны вобраз жыця;
РЖераманах - манах у сане свяшчэннiка;
Езуiт - 1. Манах - член каталiцкага ордэна,
2. Хiтры, крывадушны, каварны чалавек.
Як i СЮ папярэдняй групе, зафiксавана слова, якое абазначае зборнае паняцце, называе групу цалкам: манаства - 1. Манаскае жыццё,
2. Манахi.
4. Адносна невялiкай колькасцю лексем прадстаСЮлена група, што СЮключае назвы асоб у залежнасцi ад прыналежнасцi да розных плыней веравызнання, сект:
Евангелiст - 1. Укладальнiк евангелля;
2. Член секты евангельскiх хрысцiян;
Духабор - член адной з рэлiгiйных сект, якiя адмаСЮляюць абрады праваслаСЮнай царквы;
Баптыст - паслядоСЮнiк хрысцiянскай секты, якi прапаведуе хрышчэнне СЮ сталым узросце i адмаСЮляе некаторыя абрады i дагматы царквы;
Акрамя тых лексем, што непасрэдна называюць прадстаСЮнiкоСЮ рэлiгiйных плыняСЮ i сект, у дадзеную групу мэтазгодна СЮключыць словы, якiя СЮ цэлым называюць такiх прыхiльнiкаСЮ:
Артадаксальны - якi няСЮхiльна прытрымлiваецца асноСЮ якога-небудзь вучэння, светапогляду, паслядоСЮны;
Адэпт - паслядоСЮнiк, прыхiльнiк якога-небудзь вучэння.
4. Сярод шэрагу сабранага лексiчнага матэрыялу варта вызначыць назвы ерэтыкоСЮ, грэшнiкаСЮ, богаадступнiкаСЮ, сектантаСЮ, варажбiтаСЮ, чарадзеяСЮ:
Бязбожны - 1. Якi не прызнае iснаванне Бога,
2. Неймаверны, несумленны.
Богаадступнiк - той, хто адмовiСЮся ад рэлiгii, ад веры СЮ Бога;
Гяур - у мусульман: чалавек iншай веры.
5. Асобна вылучаецца група слоСЮ, якiя называюць розныя рэлiгiйныя збудаваннi, тэрытарыяльныя адзiнкi:
Абацтва - каталiцкi манастыр са сваiмi СЮладаннямi;
Епархiя - царкоСЮна-адмiнiстрацыйная тэрытарыяльная адзiнка, якой кiруе архiрэй;
Мiнарэт - вежа мячэцi, з якой муэдзiны заклiкаюць мусульман на малiтву;
Манастыр - 1. Абшчына манахаСЮ, якая маючы свае землi i капiтал, утварае царкоСЮна-гаспадарчую арганiзацыю,
2. Царква, жылыя памяшканнi i тэрыторыя, якiя належаць гэтай абшчыне;
Малельня - памяшканне або пакой, у якiм моляцца;
ЛаСЮра - назва буйных мужчынскiх праваслаСЮных манастыроСЮ, якiя падпарадкоСЮваюцца найвышэйшай царкоСЮнай уладзе - Сiноду.
6. Дастаткова шырока прадстаСЮлена група слоСЮ, што абазначаюць прадметы царкоСЮнага абiходу:
Ладан - пахучая смала некаторых трапiчных дрэСЮ, якая выкарыстоСЮваецца для абкурвання СЮ час рэлiгiйных абрадаСЮ;
Лампада - невялiкая пасудзiна з кнотам на паплаСЮку i алеем, якая запальваецца перад абразамi;
РЖканастас - сцяна з абразамi святых, якая аддзяляе алтар у праваслаСЮнай царкве;
РЖдал - статуй, якому пакланялiся язычнiкi як бажаству;
7. Вялiкай у колькасным значэннi зтАЩяСЮляецца група лексем, што называюць рознага роду малiтвы, абрады, царкоСЮныя святы:
Лiтанне - 1. Малiтва СЮ католiкаСЮ, у якой звяртаюцца да бога або святых з просьбай аб заступнiцтве;
2. ДоСЮгае, манатоннае пералiчванне чаго-небудзь.
Лiтургiя - хрысцiянсае царкоСЮнае набажэнства, у час якога робяць прычасце; абедня;
Малебен - кароткае набажэнства за чыё-небудзь здароСЮе, поспехi, а таксама па нябожчыку;
Маленне - дзеянне паводле дзеяслова малiцца;
Меса - тое што i iмша;
ЕСЮхарыстыя - тое, што i прычашчэнне;
Екцення - шэраг малiтвенных прашэнняСЮ, якiя гаворацца дыяканам цi святаром пры богаслужэннi ад iмя веруючых;
Благавешчанне - адно з веснавых хрысцiянскiх свят.
Такiм чынам, можна прыйсцi да высновы, што найбольшай тэматычнай групай зтАЩяСЮляецца група, якая называе рознага роду абрады, малiтвы, царкоСЮныя святы. Назвы прадстаСЮнiкоСЮ царкоСЮнага (касцёльнага) кiраСЮнiцтва, рознага роду святароСЮ, прыслужнiкаСЮ таксама складаюць дастаткова шматлiкую тэматычную групу.
Увесь сабраны лексiчны матэрыял у залежнасцi ад колькасцi значэнняСЮ, пададзеных у слоСЮнiках, можна падзялiць на дзве вялiкiя групы. Калi лесема мае толькi адно лексiчнае значэнне, то яна належыць да групы монасемантычных лексем, калi ж яна мае два i больш значэнняСЮ - да групы полiсемантыных.
Для канфесiйнай лексiкi звычайна належаць словы, якiя маюць толькi адно лексiчнае значэнне. Так, для iлюстрацыi пададзенага вышэй факта варта прывесцi наступныя прыклады лексем:
Месiя - у iудзейскай i хрысцiянскай рэлiгiях - пасланец бога, якi павiнен прыйсцi на зямлю i выратаваць род чалавечы ад зла i пакут;
Архангел - у хрысцiянскай мiфалогii: анёл вышэйшага рангу;
Дзяк - у праваслаСЮнай царкве: нiжэйшы служыцель, якi не мае ступенi свяшчэнства4
Епiскап - вышэйшы сан СЮ хрысцiянскай царкве, таксама асоба, якая мае гэты сан;
РЖгумен - настаяцель праваслаСЮнага манастыра;
РЖерэй - тое, што i свяшчэннiк;
ДухоСЮнiк - свяшчэннiк, якi прымае споведзь ад каго-небудзь;
Духавенства - служыцелi рэлiгiйнага культу;
РЖераманах - манах у сане свяшчэннiка;
Адэпт - паслядоСЮнiк, прыхiльнiк якога-небудзь вучэння;
Артадаксальны - якi няСЮхiльна прытрымлiваецца асноСЮ якога-небудзь вучэння, светапогляду, паслядоСЮны;
Евангелле - раннехрысцiянскi твор, якi расказвае пра жыццё РЖсуса Хрыста;
Вянчацца - уступаць у шлюб паводле царкоСЮнага абраду.
Значна радзей пласт канфесiйнай лексiкi прадстаСЮляюць лексемы, якiя маюць не адно, а некалькi лексiчных значэнняСЮ. Так, сярод мнагазначных слоСЮ часцей за СЮсё сустракаюцца лексемы з двума - трыма значэннямi:
Апостал - 1. У хрысцiянстве: вучань Хрыста, прапаведнiк яго вучэння;
2. ПаслядоСЮнiк i прапаведнiк якой-небудзь iдэi;
3. ЦаркоСЮная кнiга, якая змяшчае тАЬДзеяннiтАЭ i тАЬПасланнi апосталаСЮтАЭ;
Жрэц - 1. У старажытных рэлiгiях: свяшчэннаслужыцель, якi вёСЮ богаслужэнне i выконваСЮ абрад ахвярапрынашэння;
2. Той, хто прысвяцiСЮ сябе служэнню чаму-небудзь;
Манаства - 1. Манаскае жыццё,
2. Манахi;
Грэх - 1. У веруючых: парушэнне правiл рэлiгiйнай маралi,
2. Заганны СЮчынак,
3. Грэшна, нядобра;
Дэман - 1. У рэлiгiйнай мiфалогii: злы дух, дтАЩябал;
2. Увасабленне якой-небудзь страсцi, захаплення, хаганы.
Але бываюць выпадкi, калi такiх значэнняСЮ больш. Так, адзначана слова, якое мае 6 лексiчных значэнняСЮ:
Душа - 1. Унутраны, псiхiчны стан чалавека, яго свядомасць,
2. Тая цi iншая СЮласцiвасць характару,
3. Натхнiцель,
4. Пра чалавека,
5. СяброСЮскi фамiльярны зварот да каго-небудзь,
6. Самае галоСЮнае, сутнасць.
Асаблiвасцю лексем з некалькiмi лексiчнымi значэннямi зтАЩяСЮляецца тое, што iх прыналежнасць да разраду канфесiйнай лексiкi можа выяСЮляцца толькi СЮ адносiнах да аднаго значэння. Так, напрыклад, слова духоСЮны (1. Якi адносiцца да разумовай дзейнасцi, дагалiны духу,
2. ЦаркоСЮны, якi адносiцца да духавенства) толькi па другiм значэннi можна аднесцi да лiку канфесiйнай лексiкi. Слова езуiт (1. Манах - член каталiцкага ордэна,
2. Хiтры, крывадушны, каварны чалавек) належыць да лiку зазначанага пласта лексiкi паводле свайго першага значэння. З трох лексiчных значэнняСЮ, якiмi валодае слова дар (1. Тое, што даецца бесклапотна, падарунак,
2. Талент, здольнасць,
3. Хлеб i вiно, над якiмi адбываецца хрысцiянскае богаслужэнне) толькi трэцяе адносiць гэтае слова да пласта рэлiгiйнай лексiкi.
Аднак, зафiксаваны таксама i словы, якiя паводле абодвух (або СЮсiх) сваiх значэнняСЮ могуць быць аднесенымi да лiку лексем канфесiйнага характару. Так, для прыкладу можна прывесцi наступныя словы:
Маленне - 1. Дзеянне паводле значэння дзеялова малiцца, малiтва,
2. Дзеянне паводле значэння дзеяслова малiць, просьба, малiтва;
Абат - 1. Настаяцель мужчынскага каталiцкага манастыра;
2. У Францыi: каталiцкi свяшчэннiк;
БагаслоСЮ - 1. Спецыялiст у галiне багаслоСЮя,
2. Навучэнец старэйшых класаСЮ духоСЮнай семiнарыi.
Такiм чынам, паводле семантычнай адзнакi рэлiгiйная лексiка падзяляецца на дзве нераСЮназначныя па колькасцi СЮваходзячых у iх лексем групы. Большасць лексем канфесiйнага плана маюць толькi адно значэнне. У невялiкай колькасцi зафiксаваны таксама полiсемантычныя лексемы канфесiйнай групы.
Акрамя катэгорыi адназначнасцi - мнагазначнасцi слоСЮ да семантычнай iх характарыстыкi належаць адносiны антанiмii i сiнанiмii. Прааналiзаваць дадзеныя адносiны на базе сабранага лексiчнага матэрыялу можна наступным чынам. Як словы-антонiмы варта разглядаць такiя пары:
БагаслоСЮе (царкоСЮнае вучэнне пра бога i дагматы рэлiгii) - атэiзм (адмаСЮленне iснавання бога, адказ ад рэлiгiйных вераванняСЮ);
Бог (паводле рэлiгiйных уяСЮленняСЮ - вярхоСЮная СЮсемагутная iстота, якая стварае свет i кiруе iм) - дтАЩябал (у рэлiгiйнай мiфалогii: злы дух, чорт, сатана, якi пярэчыць богу);
Грэшнiк (грэшны чалавек) - Бязгрэшны (якi не рабiСЮ грахоСЮ);
Догмат (асноСЮнае палажэнне СЮ рэлiгiйным вучэннi, якое прымаецца на веру i не падвяргаецца крытыцы) - ерась (адступленне ад афiцыйных царкоСЮных дагматаСЮ).
Сiнанiмiчнымi СЮ сваю чаргу можна назваць такiя пары слоСЮ:
Адзiнабожжа - монатэiзм;
Лiтургiя - абедня;
ЕСЮхарыстыя - прычашчэнне;
Боаслужэнне - царкоСЮная служба;
У аснове класiфiкацыi сабранага намi лексiчнага матэрыялу ляжыць падзел лексiкi на словы СЮласнамоСЮнага паходжання i запазычаныя. Варта зазначыць, што словамi СЮласнамоСЮнага паходжання называем лексемы, якiя належаць да iндаеСЮрапейскага або праславянскага лексiчнага фонду. Усе астатнiя лексемы можна аднесцi да лiку запазычанняСЮ.
Так, на базе рэсурсаСЮ агульнаСЮсходнеславянскай мовы СЮзнiклi наступныя словы:
БагаслоСЮе - царкоСЮнае вучэнне пра Бога i дагматы рэлiгii;
Бажок - статуэтка, якая СЮвасабляе бажаство;
Бажыцца - клясцiся iмем бога, ужываючы слова тАЬдалiбогтАЭ;
Душа - унутраны псiхiчны стан чалавека, яго свядомасць;
Багародзiца - у хрысцiянскай рэлiгii: матка боская, мацi Хрыста;
Асвяцiць - зрабiць свяшчэнным, ушанаваць;
Абрад - сукупнасць строга акрэсленых дзеянняСЮ, якiмi суправаджаецца выкананне рэлiгiйных рытуалаСЮ або бытавых традыцый;
Абедня - набажэнства СЮ хрысцiян, якое адбываецца ранiцай або СЮ першай палове дня.
Запазычанымi словамi СЮ вызначаным намi лексiчным матэрыяле можна назваць наступныя:
Атэiзм - адмаСЮленне iснавання Бога, адказ ад рэлiгiйных вераванняСЮ;
Асанна - узнёслае СЮслаСЮленне (першапачаткова: хвалебны выгук у малiтве);
Апалагет - старажытны твор з бiблейскiм сюжэтам, у якiм дапушчаны адступленнi ад афiцыйнага веравучэння i таму адхiлены царквой;
Апакалiпсiс - адна з кнiг Новага Запавету, якая змяшчае мiстычныя прароцтвы пра канец свету;
Абацтва - каталiцкi манастыр са сваiмi СЮладаннямi;
Анафема - пракляцце, адлучэнне ад царквы;
Аналой - высокi столiк з пакатым верхам, на якi СЮ царкве кладуць кнiгi, абразы i iншыя прадметы;
Амiн - заключнае слова пропаведзi, малiтвы;
Алiлуя - у царкоСЮным богаслужэннi: хвалебны малiтоСЮны выгук;
Алах - у магаметан: бог;
Бiблiя - збор духоСЮных кнiг iудзейскай i хрысцiянскай рэлiгii;
Ладан - пахучая смала некаторых трапiчных дрэСЮ;
Лiтанне - малiтва СЮ католiкаСЮ, у якой звяртаюцца да бога або святых з просьбай аб застапнiцтве;
Лiтургiя - хрысцiянскаецаркоСЮнае набажэнства, у час якога робяць прычасце.
Такiм чынам, можна зрабiць вывад пра тое, што СЮ колькасным плане больш пашыранай групай зтАЩяСЮляецца група запазычаных лексем у межах раздзелу канфесiйнай лексiкi. Адрознiваюцца зазначаныя словы i па сваёй семантыцы. Так, сярод лексем лацiнскага паходжання адзначаны назвы прадстаСЮнiкоСЮ царкоСЮнага i касцёльнага кiраСЮнiцтва, назвы ерэтыкоСЮ, грэшнiкаСЮ, сектантаСЮ, назвы членаСЮ каталiцкiх ордэнаСЮ, назвы прадметаСЮ набажанства.
У працэсе гiстарычнага развiцця рэлiгiйная лексiка, зафiксаваная СЮ вядомых лiтаратурных помнiках, пацярпела iстотныя змены. Першапачаткова асновай яе фармiравання паслужылi кампаненты лексiчнай сiстэмы старажытнарускай (агульнаСЮсходнеславянскай) i стараславянскай моСЮ.
Да iндаеСЮрапейскага або праславянскага лексiчнага фонду належаць лексемы бес, блуд, бог, вежа, вера.
Аднак асноСЮную частку лексiчных адзiнак данага тэматычнага абтАЩяднання скадаюць запазычаннi. ДаСЮнейшымi з iх зтАЩяСЮляюцца словы грэчаскага паходжання. Яны трапiлi СЮ мову беларускай пiсьменнасцi СЮ вынiку iснавання i шырокага распаСЮсюджання на славянскiх землях агульнаславянскiх моСЮных традыцыi, пачатак якой паклалi Кiрыла i Мефодый. Таму эквiваленты грэчаскiх слоСЮ можна знайсцi СЮ стараславянскай i старажытнарускай мовах. Сярод царкоСЮнаславянiзмаСЮ адзначаны складаныя лексемы, якiя калькiруюць ггрэчаскiя арыгiналы. Шырока вядомы старабеларускай мове i словы, утвораныя пры дапамозе грэчаскiх прэфiксаСЮ (архi-, анты-, прота-). Да грэцызмаСЮ у пэСЮнай ступенi можна аднесцi i скалькаваныя з грэчаскай мовы складаныя лескемы, якiя таксама маюць стараславянскiя i старажытнарускiя адпаведнiкi i наяСЮнасць якiх зтАЩяСЮляецца адметнай рысай помнiкаСЮ рэлiгiйнага зместу.
Лацiнiзмы пачалi пранiкаць у старабеларускую мову пазней - пачынаючы з канца XV ст. Пераважна праз польскае пасрэднiцтва. Сярод лексем
Вместе с этим смотрят:
"Грусть и святость" (Поэтическое богословие Николая Рубцова)
"Донские рассказы" Михаила Шолохова
"Живопись слова" в японской поэзии
"Записки из подполья" как исток философии экзистенциализма Ф.М. Достоевского
"Подпольный человек" Ф.И. Достоевского