Традыцыйны каляндар як састаСЮная частка културы Беларусi

Мiнiстэрства культуры Рэспублiкi Беларусь

Установа адукацыi

Беларускi дзяржаСЮны унiверсiтэт культуры i мастацтваСЮ

Кафедра этнаграфii i фальклора

Традыцыйны каляндар як састаСЮная частка культуры Беларусi

Кантрольная работа

студэнткi 310 гр. ФЗН

Гулевiч С.А.

Навуковы кiраСЮнiк

дацэнт

Калацэй В.В.

Минск 2010

Змест

Уводзiны

АсноСЮная частка

Традыцыйны каляндар як зтАЩява культуры

Шляхi фармiравання, архiтэктонiка i семантыка традыцыйнага календара

Культ продкаСЮ як структураСЮтваральны прынцып традыцыйнага календара

Заключэнне

Бiблiяграфiчны спiс

Уводзiны

ВлСлова ВлкаляндарВ» паходзiць ад старажытнарымскага ВлкалендыВ» (ВлcalendaeВ»), што азначала: першыя чыслы кожнага месяца (днi маладзiка). Найменне адпавядае i слову ВлкаляндарыумВ» тАУ кнiга, куды запiсвалiся даСЮгi, працэнты па якiх патрэбна было плацiць, i маладзiковыя днiВ» [ 5, с. 6]

Месяцавыя меры часу тАУ найстаражытнейшыя. Развiццё земляробства, жывёлагадоСЮлi прывяло першабытнага чалавека да карыстання i большымi храналагiчнымi мерамi: сезонамi, гадамi. Так зтАЩявiлiся у старажытным свеце сонечны i сонечна-месяцавыя календары. Чалавецтва на працягу свайго iснавання СЮдасканальвала меры часу, каб каляндар лепш адпавядаСЮ астранамiчнаму году. Так зтАЩявiлiся спачатку Юлiянскi, а потым Грыгарыянскi календары.

Сучасны грамадзянскi каляндар не зусiм адпавялае патрабаванням канкрэтнага чалавека або СЮсяго соцыуму. Ён не мае логiкi СЮ сваёй пабудове. У iм зафiксафаны падзеi розных гiстарычных эпох, сацыяльных плыняСЮ, розных культурных традыцый. Але СЮ той жа час захавалася даволi моцная сувязь са святамi народнага, традыцыйнага календара. Мы лiчым, што трэба па магчымасцi максiмальна выкарыстаць яго духоСЮны патэнцыял у фармiраваннi сучаснага гадавогв кола агульнадзяржаСЮнага i агульнанароднага святкаванняСЮ. Каб спалучэне розных гiсторыка-культурных плыняСЮ у нашай свядомасцi было як мага большт зразумелым, нам неабходна прааналiзаваць структуру беларускага народнага календара, зразумець логiку яго пабудовы i асноСЮныя сiстэмаСЮтваральныя прынцыпы.

Традыцыйны каляндар як зтАЩява культуры

Паспрабуем вызначыць, што СЮяСЮляе сабой каляндар у гiсторыка-культурным вымярэннi, у традыцыйнай культуры Беларусi.

Для культуры Беларусi характэрны наступныя тыпы календароСЮ: традыцыйны або народна-язычнiцкi i хрысцiянскi i календары. Яны суiснуюць i дагэтуль, ствараючы шматслоевую структуру часу. Язычнiцкi каляндар, якi пазней трансфармуецца СЮ земляробчы каляндар, тАУ самы старажытны. Нашыя далёкiя продкi вiдавочна сiнхранiзавалi сваю жыццядзейнасць з найбольш важнымi прыроднымi падзеямi i цыкламi, а таму СЮ беларускiм народным календары такiя святы, як Каляды, Гуканне вясны, Купалле i iншыя святы, займалi важнае i iстотнае месца. Гэтыя святы былi своеасаблiвымi адмецiнамi часу, якiя пазначалi i паказвалi на тое, што СЮ прыродным iснаваннi чалавека адбывалiся важныя змены. Перыядычнасьць гэтых зменаСЮ утварала цэлае кола гадавых святаСЮ, а прамежак часу памiж святамi кожны раз запаСЮняСЮся новай працай i заняткамi.

Традыцыйны каляндар звязваСЮ чалавека не толькi з прыродай, але i з вераваньнямi, уяСЮленнямi, побытавай сiстэмай людзей тАУ з культурай. На iм фактычна была збудаваная i першасная сiстэма культуры беларускага этнасу. У сваёй сутнасцi гэтая культура была сiстэмай культаСЮ i рытуалаСЮ, адметнасць якiх ад самага пачатку была зададзена СЮнiкальнасцю прыроднага асяроддзя i прыродных цыклаСЮ. А паводле свайго прызначэння гэта сiстэма была скiравана на сiнхранiзацыю калектыСЮных дзеянняСЮ i кансалiдацыю этнасу як адметнага супольнага СЮтварэння.

З цягам часу традыцыйны язычнiцкi каляндар быСЮ выцiснуты царкоСЮнымi хрысцiянскiмi календарамi. Традыцыйны каляндар падпарадкоСЮвае сабе культуру, якая замкнёная СЮ межах цыклiчнага часу. У традыцыйных календарах час цячэ па колу. Гэты час не мае нi выразна пазначанага вымярэння будучынi, нi выразна пазначанага вымярэньня мiнуСЮшчыны. Усё паСЮтараецца з дакладнасцю СЮзыходаСЮ i заходаСЮ сонца, з дакладнасцю зменаСЮ пораСЮ года.

Хрысцiянскi каляндар размыкае цыклiчны час i ператварае яго СЮ лiнейны. На лiнii гэтага часу такiя важнейшыя падзеi, як нараджэнне Хрыста, яго зямны шлях, укрыжаваньне i Другое Прышэсце. У пачатку, i адначасова СЮ цэнтры хрысцiянскага календара не прыродныя i не прыродна-мiстычныя зтАЩявы, а асоба Бога-чалавека.

Такiм чынам, хрысцiянскi каляндар не змог поСЮнасцю выцяснiць каляндар традыцыйны. Наадварот, язычнiцкi каляндар стаСЮ той асновай, падмуркам, на якiм усталяваСЮся каляндар хрысцiянскi.

Шляхi фармiравання, архiтэктонiка i семантыка традыцыйнага календара

Разгледзем спачатку логiку пабудовы календара адносна асноСЮных фазаСЮ руху Сонца на небасхiле:

КАЛЯДЫ

(зiмовае сонцастаянне)

БАГАЧ ЯРЫЛА

(восеньскае (веснавое

раСЮнадзенства) раСЮнадзенства)

КУПАЛЛЕ

(летняе сонцастаянне)

Каляды тАУ двухтыднёвае святкакванне у дзень заканчэння перыяду зiмовага сонцастаяння. Купалле тАУ дзень летняга сонцазвароту. Гэта дзьве важныя фазы руху Сонца не небасхiле. Таксама ёсць дзьве пераходныя фазы: веснавое i восеньскае раСЮнадзенства. Ярыла (супадала з Вялiкаднем) тАУ галоСЮнае свята у гонар бога Сонца. Багач тАУ свята СЮ гонар заканчэння збору СЮраджаю. Аднак структура беларускага календара сведчыць аб тым, што СЮ iм ёсць яшчэ чатыры святы, якiя адзначалiся СЮ розных прамежках часу памiж чатырма фазамi Сонца. Яны фiксавалi пераход адной пары года СЮ iншую. Заканчэнне зiмы i надыход вясны былi пазначаны Масленiцай (у iншых рэгiёнах Беларусi гэта магло быць Стрэчанне, гуканне вясны, Саракi, Звеставанне, або Благавешчанне), напрыканцы вясны i напачатку лета святкавалася Сёмуха (зялёныя святкi, ваджэнне куста, ваджэнне стралы). Жнiво (з зажынкамi i дажынкамi) фiксавала сiтуацыю перахода лета СЮ восень. Нарэшце, на стыку восенi i зiмы адзначалiся Восеньскiя Дзяды. Неабходна адзначыць яшчэ адну асаблiвасць календара: калi святы першага цыкла мелi дакладна вызначаныя даты, то святы пераходныя былi рухомымi, гэтаксама як i мяжа памiж порамi года.

ВлНа мяжы I i II тысячагоддзяСЮ н.э. на СЮсходнеславянскiх землях паступова пачынаецца распаСЮсюджваннехрысцiянства тАУ новай веры, якая прынесла з сабой новыя духоСЮныя i культурныя каштоСЮнасцiВ» [ 7 ]. Гэта быСЮ складаны духоСЮны, светапоглядны i сацыякультурны працэс, у вынiку якога беларускi народ не адцуураСЮся сваёй спадчыны i адначасова прыняСЮ новую веру. Мы лiчым, што у гэтым выпадку фундаментам застаСЮся народны каляндар, а новае было пераасэнсавана i адаптавана праз прызму старога. ВлЗ цягам часу народны каляндар СЮ значнай ступенi асiмiляваСЮ хрысцiянскi i прыцягнуСЮ да важнейшых сваiх урачыстасцей галоСЮныя святы хрысцiянскай накiраванасцi. Адначасова з Калядамi пачалi адзначаць Раство Хрыстова, з Вялiкаднем тАУ Пасху, з Сёмухай тАУ Тройцу, следам за Купаллем пачаСЮ святкавацца Ян, або РЖван Купала; збору жыта пачаСЮ адпавядаць Спас. Адначасова са святам заканчэння збору СЮраджаю Багачом пачалi адзначаць Раство Багародзiцы. Восеньскiя Дзяды, якiя адзначаюцца напярэдаднi СЮшанавання памяцi Дзмiтрыя Салунскага, пачалi называцца ДзмiтраСЮскiмi або ЗмiтраСЮскiмi, ДзядамiВ» [3, с. 24],:

КАЛЯДЫ

РАСТВО

ВОСЕНЬСКРЖЯ ДЗЯДЫ

ДЗМРЖТРАРОСКРЖЯ МАСЛЕНРЖЦА

ДЗЯДЫ УЛАССЕ

БАГАЧ

РАСТВО ЯРЫЛА

БАГАРОДЗРЖЦЫ ВЯЛРЖКДЗЕНЬ

ЖНРЖВОСЁМУХА

СПАС ТРОЙЦА

КУПАЛЛЕ

ЯН, РЖВАН КУПАЛА

Культ продкаСЮ як структураСЮтваральны прынцып традыцыйнага календара

Засяродзiм увагу на святочным колазвароце беларусаСЮ. Нельга не адзначыць адну вельмi выразную яго асаблiвасць. Большасць святаСЮ у сваёй паслядоСЮнасцi зтАЩарыентавана на дыялог чалавека з прыродай, асноСЮны сэнс якога тАУ заручыцца падтрымкай сiлаСЮ прыроды, каб яны паспрыялi сельскагаспадарчым работам селянiна. Але нельга не заСЮважыць, што у цыкл земляробчых святаСЮ уключаны два святы, характар i сэнс якiх адрознiваецца ад усiх астатнiх. Гэта веснавая РадаСЮнiца i Восеньскiя Дзяды тАУ найбольш пашыраныя святы, звязаныя з ушанаваннем продкаСЮ. Калi мы на схеме злучым веснавы i восеньскi днi СЮшанавання, то стане бачна, што гэтыя святы як бы акрэслiваюць паСЮсферу, якая ахоплiвала час правядзення асноСЮных земляробчых работ. Днi СЮшанавання продкаСЮ адзначалi мяжу пачатку i заканчэння цыкла земляробчых каляндарных святкаванняСЮ. Калi ж СЮлiчыць, што раней у беларусаСЮ пачатак Новага года супадаСЮ з днём веснавога раСЮнадзенства, то атрымлiваецца, што першым святам новага жыццёвага цыкла станавiлася РадаСЮнiца. Такiм чынам, культ продкаСЮ зтАЩяСЮляецца своеасаблiвым структураСЮтваральным прынцыпам народнага календара беларусаСЮ:

КАЛЯДЫ

РАСТВО

ВОСЕНЬСКРЖЯ ДЗЯДЫМАСЛЕНРЖЦА

ДЗМРЖТР. ДЗЯДЫ УЛАССЕ

БАГАЧЯРЫЛА

РАСТВО4.04 ВЯЛРЖКДЗЕНЬ

БАГАРОДЗРЖЦЫ

другая прачыстая6.05

радаСЮнiца

ДАЖЫНКРЖ СЁМУХА

СПАС ТРОЙЦА

РЖВАН (ЯН) КУПАЛА

КУПАЛЛЕ

Заключэнне

Такiм чынам, паводле традыцыйнага навуковага вызначэння, каляндар тАУ гэта сiстэма вымярэння часу шляхам падзялення яго на днi, тыднi, месяцы i годы. Усе гэтыя часавыя адзiнкi адпавядаюць такiм зтАЩявам, як перыядычнае зтАЩяСЮленнне Сонца i Месяца СЮ розных фазах, а таксама залежаць ад перыядаСЮ абарачэння нашай планеты вакол свае восi i Сонца.

Традыцыйны каляндар зтАЩяСЮляецца неадтАЩемнай састаСЮной часткай культуры Беларусi. У наш сённяшнi грамадзянскi каляндар час ад часу уносяцца прапановы аб увядзеннi новых святаСЮ. Пры гэтым, дзяржаСЮныя функцыянеры не думаюць аб агульнай логiцы i раСЮнамернай насычанасцi або СЮраСЮнаважанасцi нашага календара на працягу усяго года. Не улiчваецца гiсторыя фармiравання традыцыйна iснуючай сiстэмы святкаванняСЮ з яе СЮнутранай логiкай паслядоСЮнай змены аднаго свята iншым. Але да гэтага часу у беларускага народа захавалася моцная сувязь са святамi традыцыйнага календара. Таму што спрадвечна СЮ беларускай культуры свята мела не рэгiянальны i лакальны накiрунак, а несла агульнарадавы, агульнанародны, агульнанацыянальны характар, каб максiмальна здымаць усе бартАЩеры размежаванняСЮ.

Бiблiяграфiчны спiс

1. Земляробчы каляндар / укладанне, класiфiкацыя, сiстэматызацыя матэрыялаСЮ А.РЖ. Гурскi. тАУ Мiнск, 1990.

2. Крук, РЖ.РЖ. Следам за сонцам. Беларускi народны каляндар. / РЖ.РЖ. Крук. тАУ Мiнск, 1998.

3. Крук, Я. Сiмволiка беларускай народнай культуры. 2-е выд.,стэр. / Я. Крук. тАУ Мiнск.: Ураджай, 2001.

4. Лiцвiнка, В.Д. Святы i абрады беларусаСЮ. / В.Д. Лiцвiнка. тАУ Мiнск, 1997.

5. Лозка, А.Ю. Беларускi народны каляндар / А.Ю. Лозка. тАУ Мiнск, 1993.

6. СысоСЮ, У.М. З крынiц спрадвечных / У.М. СысоСЮ. тАУ Мiнск, 1997.

7. Анцiпенка, А., Ракiцкi, В. Каляндар як зьява культуры й паСЮсядзённага жыцьця / А. Анцiпенка, В. Ракiцкi [Электронны рэсурс]. тАУ 2000. тАУ Рэжым доступу: htpp: // " onclick="return false">.rferl.org. тАУ Дата доступу: 23.05.2010