Гiсторыя этнаграфii Беларусi

Гiстарорыя этнаграфii Беларусi

шляхта сялянство тэрыторыя каланiзацыя

Першыя пiсьмовыя звесткi пра нашу краiну i яе насельнiцтва вядомы даСЮно тАУ больш за 2 тыс. гадоСЮ таму. Дакладна пра старажытнае насельнiцтва Беларусi тАУ крывiчоСЮ (палачан), дрыгавiчоСЮ, радзiмiчаСЮ, лiтву, яцвягаСЮ i iншых паведамляюць летапiсы, у прыватнасцi ВлАповесць мiнулых часоСЮВ» (ВлПовесть временных летВ», пач. XII ст.). У аснову ВлАповесцiВ» былi пакладзены больш раннiя звесткi пра славян; яе аСЮтар (iм быСЮ, верагодна, манах Кiева-Пячэрскай лаСЮры Нестар) пачынае свой летапiс з бiблейскiх часоСЮ, расказвае пра паходжанне славян, iх рассяленне на РОсходне-ЕСЮрапейскай раСЮнiне, складаныя СЮзаемаадносiны з суседзямi (венграмi, хазарамi, германцамi, балтамi i iнш.), звяртае СЮвагу i на грамадскi лад жыцця, звычаi, вераваннi. Нягледзячы на агульнае паходжанне i рэлiгiю славянскiх плямён, у iх назiралiся прыкметныя культурна-бытавыя асаблiвасцi; летапiсец даволi падрабязна расказвае пра сямейна-шлюбныя адносiны СЮ палян, iх Влкротость и стыдение ко снохам и матерямВ», нетрываласць шлюбу СЮ драСЮлян, пра iгрышчы, што наладжваюцца памiж сёламi СЮ радзiмiчаСЮ, дзе адбываюцца Влплясания и бесовска песниВ» i Влумыкаху жены собеВ», пра перажыткi матрыярхату СЮ мазаСЮшан, пра СЮстойлiвы звычай славян i крывiчоСЮ парыцца з венiкам у лазнях (Влi тако самi ся мачат, едва вылезут живиВ»), што было не СЮласцiва дрыгавiчам, палянам i валынянам. У ХРЖV тАУ ХVРЖРЖ стст. зтАЩяСЮляюцца летапiсы-хронiкi тАУ ВлХронiка ЕСЮрапейскай СарматыiВ» Аляксандра Гваньiнi (1578, 1581), ВлХронiка польская, лiтоСЮская, жамойцкая i СЮсяе РусiВ» Мацея СтрыйкоСЮскага (1582), ВлХронiка БыхаСЮцаВ» (1-ая пал. ХVРЖ ст.), ВлБаркулабаСЮскi летапiсВ» (пач. ХVРЖРЖ ст.), ВлХронiка горада МагiлёваВ». У iх побач з запiсамi гiстарычных падзей даецца цiкавая iнфармацыя аб этнiчнай геаграфii сярэднявечча, аб ладзе жыцця, звычаях i вераваннях мясцовага насельнiцтва. Выдатным лiтаратурна-энтаграфiчным помнiкам эпохi Адраджэння зтАЩяСЮляецца ВлПаэма пра зубраВ» Мiколы ГусоСЮскага (выдадзена першапачаткова на лацiнскай мове. КракаСЮ, 1523). Паэт-гуманiст з вялiкай любоСЮю апiсаСЮ свой край тАУ Беларусь, прыгажосць яе прыроды, быт i заняткi жыхароСЮ тАУ ратных рыцараСЮ, паляСЮнiчых, аратых. Са знакамiтых дзеячаСЮ сярэднявечча, якiя СЮнеслi каштоСЮны СЮклад у вывучэнне праблем этнiчнай культуры, мясцовага быту i звычаевага права, варта назваць Саламона Рысiнскага (1560 (?) тАУ 1625) i Льва Сапегу (1557тАУ1633).У канцы ХVРЖРЖРЖ тАУ першай палове ХРЖХ ст. выйшаСЮ шэраг прац па краязнаСЮству i этнаграфii Беларусi. Сярод iх адзначым, у прыватнасцi, такiя як: А. Меер. Апiсанне КрычаСЮскага графства, або былога староства 1786 года; РЖ. Ляпехiн. Дзеннiкавыя запiскi падарожжатАж (1780, 1805), В. Севяргiн. Запiскi падарожжа па заходнiх правiнцыях Расiйскай дзяржавы (1803); Л. ГаламбеСЮскi. Дом i двары (Domy i dwory, 1830), Люд польскi, яго звычаi i забабоны (1830); З. Даленга-ХадакоСЮскi. Пра славяншчыну ды хрысцiянства (1818); Ю. КрашэСЮскi. Успамiны з Валынi, Палесся i Лiтвы (1840); Вясковыя песнi з-над Нёмана i Дзвiны (1839); Я. БаршчэСЮскi. ВлШляхцiц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданняхВ» (1844тАУ1846) i iнш.

Быт шляхты i беларускага сялянства знайшоСЮ свае адлюстраванне i СЮ мастацкiх творах Адама Мiцкевiча i РОладзiслава Сыракомлi (Кандратовiча). Нагадаем паэмы А.Мiцкевiча ВлПан ТадэвушВ» i ВлДзядыВ». У Сыракомлi, апрача шматлiкiх паэтычных твораСЮ, ёсць спецыяльныя краязнаСЮча-этнаграфiчныя працы тАУ ВлВандроСЮкi па маiх былых ваколiцахВ» (1853), ВлНёман ад вытокаСЮ да вусцяВ» (1861), ВлЭкскурсiя па Лiтве СЮ радыусе ад ВiльнiВ» (т. 1 тАУ 2, 1857тАУ1860) i iнш. Важную ролю СЮ пашырэннi этнаграфiчных ведаСЮ адыгрывала i музейна-збiральнiцкая дзейнасць. Захавальнiкамi рэлiквiй i каштоСЮных рэчаСЮ тАУ помнiкаСЮ элiтарнай i бытавой культуры выступалi магнацкiя маенткi, шляхецкiя сядзiбы, храмы. Прыкметную ролю СЮ этнаграфiчным вывучэннi Беларусi адыграла дзейнасць Рускага iмператарскага геаграфiчнага таварыства (РГТ), заснаванага СЮ 1847 годзе СЮ Санкт-Пецярбургу. Заснавальнiкi i кiраСЮнiкi РГТ тАУ К. Бэр, Н. Надзеждзiн, К. Кавелiн вызначылi месца этнаграфii СЮ сiстэме навук, сфармулявалi яе задачы, распрацавалi метады этнаграфiчных даследванняСЮ. Адначасова была распрацавана праграма сiстэматычнага вывучэння народнай культуры i быту. У 1867 г. у Вiльнi быСЮ заснаваны ПаСЮночна-Заходнi аддзел РГТ, якi стаСЮ новым цэнтрам па этнаграфiчнаму вывучэнню Беларусi i суседняй Лiтвы. Вакол яго гуртавалiся мясцовыя сiлы даследчыкаСЮ i аматараСЮ-краязнаСЮцаСЮ; пазней стаСЮ выдавацца часопiс ВлЗаписки Северо-Западного отдела Русского географического обществаВ» (1910тАУ1914; рэдактар Дзмiтрый ДаСЮгяла).

У канцы 50 тАУ пачатку 60-ых гадоСЮ разгарнулася мэтанакiраваная работа па сiстэматызацыi i абагульненнi разнастайных звестак па гiсторыi, геаграфii, народнай гаспадарцы, трыдыцыйнай культуры СЮ заходнiх губернях Расii. Найбольш поСЮная i каштоСЮная iнфармацыя была змешчана СЮ кнiгах, прысвечаных Гродзенскай i Мiнскай губерням. РЖх аСЮтары-складальнiкi П. БаброСЮскi i РЖ. Зяленскi дэталёва ахарактарызавалi геаграфiчныя СЮмовы, мясцовыя ландшафты, флору i фауну, шляхi зносiн, гiстарычнае мiнулае краю, нацыянальны i сацыяльны склад насельнiцтва, яго традыцыйныя заняткi, ежу, жыллё, адзенне, побыт, народны каляндар, звычаi, абрады, фальклор. Выхад ВлМатэрыялаСЮтАжВ» быСЮ прыкметнай зтАЩявай у жыццi навуковай i культурнай грамадскасцi не толькi Беларусi, але i Расii.

Амаль адначасова з выхадам у свет шматтомных ВлМатэрыялаСЮ для геаграфii i статыстыкi РасiiВ» СЮ Парыжы, а затым у Пецярбургу быСЮ выдадзены Р.Ф. Эркертам першы этнаграфiчны атлас Беларусi (1863тАУ1864). Ён складаСЮся з 6 карт, якiя паказвалi размяшчэнне розных народаСЮ тАУ беларусаСЮ, рускiх, украiнцаСЮ (усе яны паказаны пад агульнай назвай ВлрускiяВ»), палякаСЮ, лiтоСЮцаСЮ, латышоСЮ, немцаСЮ, яСЮрэяСЮ. Тэкставыя матэрыялы былi выдадзены асобнай кнiгай ВлПогляд на гiсторыю i этнаграфiю заходнiх губерняСЮ РасiiВ» (1864). АСЮтар дае высокую ацэнку сярэднявечнай культуры Беларусi i выказвае сумненне СЮ заваяваннi яе лiтоСЮцамi, як гэта сцвярджалася СЮ афiцыйным расiйскiм друку. У 1864 г. выйшла яшчэ адна аналагiчная праца тАУ ВлАтлас народанасялення Заходне-Рускага краю па веравызнанняхВ» А.Ф. Рыцiха. Атлас складаСЮся з 10 карт, якiя паказвалi геаграфiю рассялення беларусаСЮ i iншых народаСЮ.

Шмат этнаграфiчных матэрыялаСЮ публiкавалася СЮ перыядычных выданнях тАУ навуковых зборнiках, часопiсах, газетах. У лiку гэтых выданняСЮ ужо згаданыя ВлЭтнографический сборникВ», ВлЗаписки Русского географического обществаВ», ВлЗаписки Северо-Западного отдела Русского географического обществаВ», а таксама ВлСовременникВ» (1836тАУ1866), ВлЭтнографическое обозрениеВ» (1889тАУ1916), ВлЖивая старинаВ» (1890тАУ1916), ВлВестник Западной РоссииВ» (1864тАУ1871). Тут друкавалi свае працы вядомыя збiральнiкi i даследчыкi беларускай этнаграфii тАУ П.М. ШпiлеСЮскi, А.К.Кiркор, М.Я.НiкiфараСЮскi, Е.Р. РаманаСЮ, М.М. Косiч, А.М. Пыпiн, РЖ. Эрэмiч, М.Я. Янчук, Я.Ф. Карскi, М.В. ДоСЮнар-Запольскi, А.М. Харузiн, А.К. СержпутоСЮскi, РЖ.А. СербаСЮ i iнш.

У другой палове ХРЖХ ст. разам з небывалым пашырэннем краязнаСЮчых i этнаграфiчных ведаСЮ аб Беларусi, выхадам у свет грунтоСЮных абагульняючых прац былi закладзены трывалыя асновы этнаграфii (этналогii) як навукi аб народах-этнасах, iх гiсторыка-культурных стасунках i заканамернасцях развiцця СЮ прасторы i часе. Гэты перыяд характарызаваСЮся зтАЩяСЮленнем цэлай плеяды таленавiтых этнографаСЮ. Для П. ШпiлеСЮскага, Ю. КрашэСЮскага, У. Сыракомлi шматдзенныя вандроСЮкi СЮ паштовых экiпажах, iх сустрэчы i гутаркi з мясцовымi жыхарамi былi не толькi пашырэннем этнаграфiчных ведаСЮ, але i апрабаваннем жыццевых установак, маральных высноСЮ, фармiраваннем актыСЮных грамадзянскiх пазiцый. П.М. ШпiлеСЮскi СЮ сваiх лiтаратурна-краязнаСЮчых нарысах ВлПадарожжа па Палессi i Беларускiм краiВ» (1853тАУ1854), ВлМазыршчынаВ» (1859), ВлВясельныя абрады СЮ засценкаСЮцаСЮ Вiцебскай губернiВ» (1854).

У вывучэннi традыцыйна-бытавой культуры ПаСЮночнай Беларусi прыкметнае месца СЮ шэрагу нястомных збiральнiкаСЮ этнаграфiчнай спадчыны належыць М.Я.НiкiфароСЮскаму. У сваiх ВлНарысах простанароднага жыцця-быцця СЮ Вiцебскай БеларусiВ» (1895) ён узнаСЮляе шырокую i рэалiстычную карцiну народнага жыцця, скурпулезна, з метадычнай паслядоСЮнасцю апiсвае сялянскую сядзiбу тАУ жылле, гаспадарчыя i прамысловыя пабудовы, разнастайныя прадметы СЮжытку, земляробчыя прылады, адзенне, ежу. Кнiга М.НiкiфароСЮскага тАУ гэта першае СЮ Беларусi, як i наогул у тагачаснай Расii, грунтоСЮнае i сiстэматычнае даследаванне матэрыяльнай культуры. Вывучэнню этнаграфiчнай спадчыны беларусаСЮ аддаСЮ шмат сiл i энергii вядомы беларускi этнограф Е.Р. РаманаСЮ асноСЮная яго праца ВлБеларускi зборнiкВ» у 9 тамах (1886тАУ1912) тАУ свайго роду энцыклапедыя народнага жыцця. Тут знайшлi адлюстраванне амаль усе бакi народнай культуры i быту тАУ песнi, танцы, гульнi, абрады, звычаi, народныя веды, аграрны каляндар, прыкметы, павертАЩi i г.д. Багатыя матэрыялы па духоСЮнай культуры беларусаСЮ i рускiх Смаленскай губернi былi сабраны i сiстэматызаваны У.М. Дабравольскiм. АсноСЮная яго праца тАУ ВлСмаленскi этнаграфiчны зборнiкВ» (ч. 1 тАУ 4, 1891тАУ1903). Вынiковай была i збiральнiцкая дзейнасць П.В. Шэйна, якi арганiзаваСЮ шырокую сетку карэспандэнтаСЮ (у лiку iх былi М.НiкiфароСЮскi, Ю. КрачкоСЮскi, Я. Карскi, А. Багдановiч, З. Радчанка); паступiСЮшыя да яго запiсы былi сiстэматызаваны i выдадзены СЮ трох тамах пад назвай ВлМатэрыялы для вывучэння быту i мовы рускага насельнiцтва ПаСЮночна-Заходняга краюВ» (1887тАУ1902).Важнай вехай у этнаграфiчным вывучэннi Беларусi быСЮ Першы СЮсерасiйскi перапiс насельнiцтва (1897), якi даСЮ даволi рэальную карцiну этнiчнай сiтуацыi СЮ Беларусi. У вынiку перапiсу быСЮ атрыманы шырокi спектр статыстычных даных аб этнiчным, сацыяльным i канфесiйным складзе насельнiцтва СЮ селах i гарадах, у валасцях, паветах i губернях, паказана яго полаСЮзроставая структура, пiсьменнасць, дэмаграфiчны рост, заняткi. У аснову вызначэння этнiчнага складу была пакладзена родная мова. Беларускую мову як родную назвалi 82,5% жыхароСЮ МагiлеСЮскай i 76% тАУ Мiнскай губерняСЮ. Тут адзначалася стракатасць нацыянальнага складу СЮ гарадах Беларусi i асобных яе рэгiенах. Так, на тэрыторыi Гродзенскай губернi налiчвалася да 40 ВлнаречийВ», на якiх размаСЮляла мясцовае насельнiцтва. Даныя перапiсу былi дэталева прааналiзаваны, зведзены СЮ таблiцы i выдадзены асобнымi выпускамi (сшыткамi) па кожнай губернi. Яны зтАЩяСЮляюцца каштоСЮнай крынiцай па вывучэннi этнiчнай гiсторыi Беларусi. Пачатак ХХ стагоддзя адзначаны выхадам у свет буйнейшай абагульняючай працы Я.Ф. Карскага ВлБеларусыВ» (1тАУ3 т., 7 выпускаСЮ; 1903тАУ1922). У 1-ым томе ВлУводзiны СЮ вывучэнне мовы i народнай славеснасцiВ» ён на аснове СЮсебаковага параСЮнаСЮчага вывучэння разнастайных крынiц разглядае праблемы паходжання беларусаСЮ, вызначае самабытныя, глыбока нацыянальныя рысы iх культуры. БеларусаСЮ ён лiчыСЮ карэнным насяленнем, а iх мову адносiСЮ да самастойнай этналiнгвiстычнай сiстэмы, што захавала СЮ лепшым стане, у параСЮнаннi з iншымi, сваю першародную славянскую аснову. У вынiку арэальнага этналiнгвiстычнага даследавання iм была складзена этнаграфiчная карта Влбеларускага племенiВ», дзе ён вызначае асноСЮны масiСЮ беларускiх гаворак i iх дыялектныя асаблiвасцi. Працу Я.Ф. Карскага i яго СЮплыСЮ на далейшае развiцце этнаграфiчнай i беларусазнаСЮчай навукi цяжка пераацанiць. Яна падводзiла вынiкi дасягненням у галiне беларускага мовазнаСЮства, славiстыкi i этнаграфii СЮ пачатку ХХ ст. Глыбокай распрацоСЮкай гiстарычнай тэматыкi i праблем развiцця беларускай традыцыйнай культуры вызначаюцца i працы вядомага беларускага даследчыка канца ХРЖХ тАУ першых дзесяцiгоддзяСЮ ХХ ст. М.В. ДоСЮнар-Запольскага. РЖм сабраны i абагульнены арыгiнальныя матэрыялы па песенным фальклоры, сямейных звычаях i абрадах, народнаму звычаеваму праву, беларускаму вяселлю, што выкладзены СЮ яго працах ВлБеларускае вяселле i вясельныя песнiВ» (1888), ВлПеснi пiнчукоСЮВ» (1895), ВлЗвычаевае сямейнае права сялян Мiнскай губернiВ» (1897) i iнш.У плеядзе выдатных даследчыкаСЮ народнай культуры Палесся адно з самых ганаровых месцаСЮ належыць А.К. СержпутоСЮскаму. Сабраныя iм у вынiку шматгадовай экспедыцыйна-пошукавай работы i апублiкаваныя затым матэрыялы вызначаюцца арыгiнальнасцю, iнфарматыйнай насычанасцю, свежасцю i сведчаць аб глыбокiм веданнi народнага жыцця. Асаблiвую СЮвагу ён удзяляСЮ матэрыяльнай культуры тАУ жыллю, сельскагаспадарчым прыладам, бортнiцтву, рыбалоСЮству, грамадскiм звычаям i абрадам, чаму былi прысвечаны спецыяльныя работы ВлЗемляробчыя прылады працы беларускага ПалессяВ» (1910), ВлБортнiцтва СЮ БеларусiВ» (1914), ВлНарысы БеларусiВ» (1907), ВлПрымхi i забабоны беларусаСЮ-палешукоСЮВ» (1930) i iнш. Значную цiкавасць уяСЮляюць для нас i этнаграфiчныя матэрыялы, сабраныя i апрацаваныя РЖ.А. Сербавым. Даследчык спалучаСЮ у сваёй асобе веды прафесiйнага этнографа з працавiтасцю нястомнага вандроСЮнiка i дапытлiвага назiральнiка. Пачатак ХХ стагоддзя быСЮ адзначаны СЮздымам грамадска-палiтычнага руху, ростам нацыянальнай самасвядомасцi, шырокай хваляй нацыянальна-культурнага адраджэння. Прыкметную ролю СЮ мабiлiзацыi мясцовых краязнаСЮчых сiл, у выхаваннi новай генерацыi даследчыкаСЮ народнай культуры i быту адыграла газета ВлНаша нiваВ» (1906тАУ1915). Яна была заснавана СЮ Вiльнi братамi РЖ. Луцкевiчам i А. Луцкевiчам, В.РЖваноСЮскiм i iншымi дзеячамi Беларускай Сацыялiстычнай Грамады. Браты Луцкевiчы былi i заснавальнiкамi Беларускага музея СЮ Вiльнi (Вiленскi беларускi гiсторыка-этнаграфiчны музей), якi дзейнiчаСЮ у 1921тАУ1945 гг. Яго асновай паслужыла прыватная калекцыя старасвецкiх рэчаСЮ, сабраная РЖ. Луцкевiчам. Справу беларускага культурнага адраджэння СЮ 20-ыя гады прадоСЮжыСЮ гiсторыка-краязнаСЮчы часопiс ВлНаш крайВ» (1925тАУ1930), дзе друкавалася шмат матэрыялаСЮ i карэспандэнцый з месцаСЮ, аб стане мясцовай эканомiкi, развiццi рамёстваСЮ i промыслаСЮ, быце розных слаёСЮ насельнiцтва. Асобныя бакi матэрыяльнай культуры i вытворчай дзейнасцi былi разгледжаны СЮ працах РЖ.М. Браiма (рыбалоСЮства), М.Я. Грынблата (адзенне, промыслы), В.С. Гуркова (жылле, пчалярства), Г.М. Курыловiч (ткацтва), А.РЖ. Лакоткi (жылле), Л.А. Малчанавай (матэрыяльная культура), С.А.Мiлючэнкава (ганчарства), РЖ.Д. Назiнай (музычныя iнструменты), М.Ф. Раманюка (адзенне), Я.М. Сахуты (мастацкiя промыслы), В.Я. Фадзеевай (вышыСЮка), В.С.Цiтова (матэрыяльная культура, промыслы), С.Ф. Цярохiна (пчалярства, паляванне). Прыкметнай зтАЩявай у гiсторыi беларускай этнаграфii зтАЩявiлася выданне энцыклапедыi ВлЭтнаграфiя БеларусiВ» (1989), у стварэннi якой прымала СЮдзел шырокая навуковая грамадскасць. Разам з тым распачалася работа над шматтомным выданнем ВлБеларусыВ» у шасцi тамах, кожны з каторых прысвечаны асобнаму раздзелу этнаграфiчных ведаСЮ аб Беларусi, этнагенезу i этнiчнай гiсторыi яе народаСЮ, традыцыйнай гаспадарчай, матэрыяльнай i духоСЮнай культуры. ЗтАЩяСЮленне падобных выданняСЮ сведчыць аб тым, што этнаграфiчная навука СЮ Беларусi мае бясспрэчныя фундаментальныя дасягненнi абагульняючага характара.

Першые людзi на тэрыторыi Беларусi. Рассяленне iндаеСЮрапейцаСЮ i славянская каланiзацыя на тэрыторыi Беларусi.

Беларусь не з'яСЮляецца прарадзiмай чалавецтва. Чалавек вылучыСЮся з жывёльнага свету прыкладна 2,6 млн гадоСЮ таму. Гэта адбылося СЮ Афрыцы. Мог iснаваць i азiяцкi цэнтр паходжання найстаражытных людзей. Прыкладна мiльён гадоСЮ назад людзi засялiлi Мiжземнамор'е, а затым КаСЮказ i поСЮдзень Украiны. Найбольш працяглы этап станаСЮлення i развiцця чалавека палеалiт (старажытны каменны век) працягваСЮся звыш 2 млн гадоСЮ. У нiжнiм i сярэднiм палеалiце жылi архантрапы (пiцекантрапы) i палеаантрапы (неандэртальцы). Да пачатку верхняга палеалiту (прыкладна 40 35 тыс. гг. назад) сфармiраваСЮся чалавек сучаснага фiзiчнага тыпу. Людзей гэтага часу называюць неаантрапамi цi краманьёнцамi (па назве пячоры КроМаньён у Францыi).

Этнiчную гiсторыю Беларусi СЮмоСЮна можна падзялiць на два перыяды. Першы тАУ даiндаеСЮрапейскi перыяд. Яго храналагiчныя рамкi: 40 тыс. гадоСЮ да н.э. 32 тыс. гадоСЮ да н.э. ДаiндаеСЮралейскi перыяд характарызуецца панаваннем такiх форм гаспадаркi, як паляванне, рыбалоСЮства, збiральнiцтва. Ён супадае з каменным векам, калi адбылося засяленне чалавекам тэрыторыi сучаснай Беларусi.

У навуковай лiтаратуры маецца некалькi пунктаСЮ гледжання наконт часу з'яСЮлення на сучаснай беларускай тэрыторыi першых людзей. Адны даследчыкi лiчаць, што гэта адбылося 100 тыс. гадо^таму (сярэднi палеалiт\ калi на беларускiя землi прыйшоСЮ неаядэрталец, творца мусцьерскай стадыi палеалiту, i тут працягваСЮся працэс антрапагенезу, фармiравання самога чалавека. Прыкладна СЮ канцы сярэдняга палеалiту СЮ асноСЮным завяршылася фармiраванне чалавека сучаснага фiзiчнага тыпу тАУ неаантрапа (краманьёнца). Другiя лiчаць, што першыя людзi на беларускiх землях з'явiлiся 40 тыс. гадоСЮ таму, у верхнiм палеалiце, падчас iснавання чалавека разумнага (Ното зарiепз), калi працэс антрапагенезу СЮжо завяршыСЮся. Чаму СЮзнiкла навуковая палемiка?

У 1926 г. беларускi археолаг К.М. Палiкарповiч знайшоСЮ дзве першыя i пакуль адзiныя на Беларусi палеалiтычныя стаянкi чалавека тАУ адну каля в. Бердыж (Чачэрскi рн Гомельскай вобл.), другую тАУ на Прыпяцi, недалёка ад Мазыра, каля в. Юравiчы. Пры раскопках Бердыжскай стаянкi высветлiлася, што культурны пласт верхняга палеалiту метрам вышэй быСЮ перакрыты пластом з крэменем болып архаiчнага выгляду (апошнi, магчыма, быСЮ змыты i перанесены водамi з суседняй болып старажытнай стаянкi). Сярод знаходак гэтага старажытнага пласта Палiкарповiч вылучыСЮ некалькi скрабкоСЮ, тыповых прылад мусцьерскай стадыi палеалiту. Акрамя таго, каля Быхава, у раёне Свяцiлавiч i iншых месцах Беларусi былi знойдзены вырабы з крэменю тАУ скрабкi, якiя мелi мусцьерскi выгляд. Усё гэта дазволiла Палiкарповiчу зрабiць вывад аб з'яСЮленнi людзей на тэрыторыi Беларусi СЮ сярэднiм палеалiце (100 40 тыс. гг. таму назад).

Аднак у 60 90я гады вучоныяархеолагi (У.Д. Будзько, А.Г. Калечыц i iнш.) перагледзелi матэрыялы па палеалiту Беларусi 1 не пагадзiлiся з вывадамi К.М. Палiкарповiча. У шэрагу прац яны прыйшлi да высновы, што знаходкi Бердыжскай стаянкi не выходзяць за рамкi верхнепалеалiтычнай культуры, таму сцвярджаць аб магчымасцi з'яСЮлення людзей на беларускiх землях у сярэднiм палеалiце можна толькi СЮ гiпатэтычным плане.

Разам з тым i СЮ Бердыжы i СЮ Юравiчах знойдзены тьшовыя прылады i рэшткi фауны верхняга палеалiту. Сёння мы маем некалькi абсалютных дат палеалiтычных помнiкаСЮ Беларусi, атрыманых метадамi радыекарбоннага датавання. Матэрыялы з Бердыжа далi дзве даты тАУ 23 i 15 тыс. гадоСЮ таму. Юравiцкая стаянка датуецца 26 тыс. гадоСЮ таму. Гэта пакуль што самыя раннiя даты, звязаныя са з'яСЮленнем чалавека на тэрыторыi Беларусi. Яны не выходзяць за рамкi верхняга палеалiту, i з iх трэба сёння пачынаць гiсторыю Беларусi.

Насельнiцтва СЮ палеалiце было нешматлiкiм. На кожнай стаянцы жыло СЮ сярэднiм па 25 чалавек. На вядомыя нам Бердыжскую i Юравiцкую стаянкi прыходзiлася 50 жыхароСЮ. Але мы не ведаем дакладна, колькi было такiх стаянак. Мабыць, няшмат. Як лiчыць беларускi гiсторык i археолаг Э.М. Загарульскi, колькасць верхнепалеалiтычнага насельнiцтва не перавышала сотнi чалавек (Загорульскiiй Э.М. Начало формнровання населення Белорусснн. Мн., 1996. С. 43).

Умовы для жыцця людзей былi цяжкiя. На поСЮначы Беларусi стаяСЮ ляднiк, клiмат быСЮ халодны (арктычны), раслiннасць бедная, характэрная для арктычнай тундры. Каб выжыць у надзвьгчай суровых умовах прыледнiковай зоны, старажытны чалавек вымушаны быСЮ навучыцца здабываць агонь, будаваць прымiтыСЮнае жыллё, валодаць спосабамi палявання на буйных жывёл. Тады на тэрыторыi Беларусi вадзiлiся маманты, аленi, дзiкiя конi, насарогi, быкi, зубры. Вадаёмы былi царствам вадаплаваючых птушак.

Раскопкi Бердыжскай i Юравiцкай стаянак паказалi, што СЮжо тады iснавала раннерадавая абшчына. Спажыванне было калектыСЮным. АжыццяСЮлялася СЮраСЮняльнае размеркаванне прадуктаСЮ палявання 1 рыбалоСЮства памiж членамi абшчыны. Некалькi абшчын аб'ядноСЮвалiся СЮ род. У яго склад уваходзiлi СЮсе сваякi па мацi. Такi род называСЮся мацярынскiм. Род быСЮ уласнiкам пэСЮнай тэрыторыi, вёСЮ агульную гаспадарку, меСЮ агульную маёмасць

Прыкладна 16 тыс. гадоСЮ таму адбылося моцнае пахаладанне, i чалавек на доСЮгi час пакiнуСЮ тэрыторыю Беларусi. Прыблiзна 10 тАУ 8 тыс. гадоСЮ да н.э. закончыСЮся леднiковы перыяд. Па меры таяння i адступлення леднiка клiмат рабiСЮся СЮсё больш цёплым. Тэрыторыя Беларусi пакрывалася лесам. Пераходзячы з месца на месца, чалавек паступова рухаСЮся на поСЮнач. БыСЮ вынайдзены лук, якi змянiСЮ характар палявання. Пачалося iнтэнсiСЮнае асваенне новых тэрыторый. Гэту эпоху называюць мезалiтам (сярэднi каменны, век, 8 5 тыс. гг. да н.э.).

У мезалiце адбылося поСЮнае засяленне чалавекам тэрытррыi Беларусi. Адзiн са шляхоСЮ засялення iшоСЮ з паСЮднёвага СЮсходу, з Рускай раСЮнiны. Патомкi верхнепалеалiтычнага насельнiцтва занялi СЮ асноСЮным Усходнюю Беларусь Верхняе ПадняпроСЮе. Другi паток iшоСЮ з поСЮдня па Дняпры, яго асноСЮнае насельнiцтва рассялiлася СЮ Сярэдняй Беларусi i Усходнiм Палессi, а частка дасягнула паСЮднёвых раёнаСЮ ЗаходнеДзвiнскага басейна i Панямоння. Трэцяя мiграцыйная хваля распаСЮсюдзiлася на паСЮднёвазаходнiя раёны Беларусi i была звязана з рухам насельнiцтва з ПаСЮднёвай Польшчы. 1 нарэшце, чацвёртая група плямён прыйшла з Заходняй ЕСЮропы цераз Полыпчу i рассялiлася СЮ Заходняй Беларусi i суседняй Лiтве.

Як бачна, засяленне тэрыторыi Беларусi СЮ мезалiце ажыццяСЮлялася з розных месцаСЮ i рознымi групамi насельнiцтва, якiя адносiлiся да розных этнасаСЮ. РассялiСЮшыся кампактнымi групамi, яны СЮтварылi сама меней чатыры культурнагiстарычныя вобласцi. У этнiчных адносiнах Беларусь тады не СЮяСЮляла адзiнства.

На Беларусi вядома 120 мезалiтычных стаянак, у тым лiку на Палессi тАУ 61. Агульная колькасць насельнiцтва складала прыкладна 4,5тАУ6 тыс. чалавек. АсноСЮныя прылады працы выраблялiся з крэменю, дрэва або косцi. Для жыцця i побыту людзей была характэрна радавая арганiзацыя. Радавыя абшчыны аб'ядноСЮвалiся СЮ плямёны. Супляменнiкi мелi падобныя адзiн да аднаго прыёмы апрацоСЮкi матэрыялаСЮ, формы прылад, тыпы пабудоСЮ, адзенне, звычаi. Таму на тэрыторыi аднаго племенi археолагi знаходзяць аднолькавыя рэчы, якiя адлюстроСЮваюць культурную супольнасць людзей гэтага племенi. Такую агульнасць матэрыяльнай культуры называюць археалагiчнай культурай.

У мезалiце СЮ далiнах буйных рэк Беларусi жыло СЮжо першае сталае (аСЮтахтоннае) насельнiцтва. Былая адносная iзаляванасць плямён усё часцей парушалася. З'явiлiся i болып складаныя прылады працы: крамянёвыя пласцiны, сякеры, цёслы, разцы, скрабкi, скоблi. Памочнiкам чалавека на паляваннi стаСЮ сабака. У гаспадарцы значнае месца займала рыбалоСЮства.

Каменны век завяршыСЮся эпохай неалiту (новы каменны век, 4тАУ3 тыс. гг. да н.э.). Клiмат стаСЮ яшчэ цяплейшым. Неабсяжныя лясы, лугi, балоты былi прытулкам для розных вiдаСЮ жывёлы i птушак. На паляваннi акрамя лука сталi прымяняць лоСЮчыя ямы i пасткi. Разнастайнымi былi спосабы лоСЮлi рыбы. Вынаходнiцтва сетак зрабiла рыбалоСЮства надзейнай крынiцай забеспячэння людзей харчаваннем, што прывяло да росту насельнiцтва. Паранейшаму вялiкае месца займала збiральнiцтва.

Шмат неалiтычных радавых абшчын жыло паабапал Дняпра. У басейне Прыпяцi даволi шчыльна было заселена яе вярхоСЮе i суседнiя азёры, берагi Стыры, Гарынi, Ясельды, раёны НароСЮлi i Мазыра. На тэрыторыi сучаснай Беларусi выяСЮлена больш за 500 паселiшчаСЮ эпохi неалiту, агульная колькасць насельнiцтва 2736 тыс. чалавек. Паблiзу жылля выраблялiся крамянёвыя прылады. Крэйдавы крэмень здабывалi ля берагоСЮ Сожа, Бесядзi, Нёмана, Ясельды. Таму i закладвалiся шахты, што пацвярджаецца iх рэшткамi, выяСЮленымi паблiзу пас. Краснасельскi ВаСЮкавыскага раёна.

У эпоху неалiту з'явiСЮся глiняны посуд, пераважна вастрадонны, зроблены СЮ тэхнiцы ручной лепкi, з арыгiнальнымi арнаментамi i iх размяшчэннем. Па тыпах посуду i арнаментах археолагi вызначаюць асобныя неалiтычныя культуры: нёманскую, грабеньчатанакольчатай керамiкi (днепраданецкую), з тыповай ямачнаграбеньчатай керамiкай, верхнедняпроСЮскую i дзяснiнскую. З'явiлася таксама прадзенне i ткацтва, значныя поспехi дасягнуты СЮ апрацоСЮцы дрэва. Пастаянна СЮдасканальвалiся прылады працы: сякера, цясла, долата. 3 эпохi неалiту дайшлi да нас некаторыя мастацкiя вырабы: галава качкi з косцi, драСЮляная галава чалавека, зробленая з косцi выява гадзюкi з галоСЮкай i арыгiнальна перададзенай скурай i iнш.

Вызначыць этнiчную прыналежнасць старажытнага насельнiцтва на тэрыторыi Беларусi СЮ палеалiце, мезалiце i на працягу болыпай часткi неалiту няма магчымасцi. Мовы гэтага насельнiцтва невядомы. Сляды iх не знойдзены. Разам з тым даныя археалогii i гiстарычнага мовазнаСЮства, у прыватнасцi гiдранiмii (старажытных назваСЮ рэк, азёр), даюць магчымасць вызначыць этнiчную прыналежнасць некаторых груп мясцовага насельнiцтва СЮ канцы каменнага веку. Прыкладна СЮ III тысячагоддзi да н.э. у Падзвiннi i ПадняпроСЮi з'явiлася фiнаугорскае насельнiцтва, а накрайнiм паСЮднёвым захадзе Папрыпяцця невялiкiя групы iндаеСЮрапейскага насельнiцтва. ПачаСЮся паступовы пераход да вытворчай гаспадаркi земляробства i жывёлагадоСЮлi. Гэты вялiкi СЮ гiсторыi чалавецтва гаспадарчы пераварот атрымаСЮ назву неалiтычнай ревалюцыi.

Другi, iндаеСЮрапейскi перыяд этнiчнай гiсторыi Беларусi пачаСЮся СЮ бронзавым веку з часу рассялення на яе тэрыторыi iндаеСЮрапейскiх плямён (32 тыс. гг. да н.э. да нашага часу).

Прыкладна 32 тыс. гадоСЮ да н.э. адбыСЮся дэмаграфiчны выбух. На велiзарных прасторах ЕСЮропы ад Рэйна на захадзе да верхняй i сярэдняй Волгi на СЮсходзе, ад Прычарнамор'я на поСЮднi да Скандынавii на поСЮначы рассялiлiся плямёны жывёлаводаСЮвандроСЮнiкаСЮ тАУ плямёны iндаеСЮрапейскай моСЮнай групы.

Пытанне пра паходжанне iндаеСЮрапейцаСЮ, прычыны, час i шляхi iх вялiкай мiграцыi парознаму асвятляюцца СЮ навуковай лiтаратуры. Большасць вучоных зыходзiць з меркавання, што СЮсе народы iндаеСЮрапейскай сям'i маюць у сваёй аснове адзiн народ, якi прынята называць праiндаеСЮрапейцамi, а тэрыторыю, на якой яны жылi да мiграцыi, тАУ iх прарадзiмай. Не толькi праiндаеСЮрапейцы, але i многiя калiсьцi магутныя этнасы, такiя як хеты, кельты, скiфы i iншыя, назаСЮсёды знiклi з гiстарычнай карты планеты.

РЖснуе некалькi канцэпцый прарадзiмы iндаеСЮрапейцаСЮ. У мiнулым стагоддзi панавала канцэпцыя еСЮрапейскай прарадзiмы (ПаСЮночная Германiя i ПаСЮднёвая Скандынавiя), сфармiраваная i абгрунтаваная нямецкiмi вучонымi пад уплывам iх пангерманскiх настрояСЮ. У больш познi час гэта канцэпцыя атрымала расiсцкую афарбоСЮку i была СЮзята на СЮзбраенне фашысцкiмi заправiламi Германii. Адзiнымi сапраСЮднымi патомкамi праiндаеСЮрапейцаСЮ, без анiякiх прымесяСЮ, ВлчыстымiВ» арыйцамi (арыямi называла сябе СЮ старажытнасцi адна з усходнiх iндаеСЮрапейскiх груповак) былi аб'яСЮлены германскiя народы.

Аднак гэта канцэпцыя не давала адказаСЮ на многiя пытаннi. Лiнгвiстычныя матэрыялы паказвалi, што iндаеСЮрапейцы з даСЮнiх часоСЮ былi жывёлаводамi i гэту форму гаспадаркi разнеслi па СЮсiм свеце разам са сваёй мiграцыяй. У той жа час археалагiчныя матэрыялы сведчылi, што СЮ ПаСЮночнай ЕСЮропе жывёлагадоСЮля распаСЮсюдзiлася пазней, чым, напрыклад, на Балканах, што СЮ ЕСЮропе насельнiцтва рухалася з поСЮдня на поСЮнач, а не наадварот.

Таму СЮ канцы XIX пачатку XX ст. шырокае распаСЮсюджанне атрымала балканская канцэпцыя, Яна СЮ многiм давала адказы на тыя пытаннi, на якiя не адказвала канцэпцыя паСЮночнаеСЮрапейскай лакалiзацыi праiндаеСЮрапейцаСЮ. Былi прапанаваны i iншыя iдэi, якiя разглядалi СЮ якасцi прарадзiмы iндаеСЮрапейцаСЮ паСЮднёвыя стэпы Усходняй ЕСЮропы i значныя раёны Сiбiры, што супярэчыць прынятым у навуцы СЮяСЮленням аб тым, што пачатковая вобласць прарадзiмы этнасаСЮ не павiнна быць вялiкай (Загорульскый Э.М. Начало формнровання населення Белорусснн. С. 22 тАУ 23).

У 70 тАУ пачатку 80х гадоСЮ савецкiмi вучонымi, спецыялiстамi па старажытных iндаеСЮрапейскiх мовах В.РЖвановым i Т. Гамкрэлiдзе прапанавана канцэпцыя пярэднеазiяцкай прарадзiмы праiндаеСЮрапейцаСЮ. Было высветлена, што праiндаеСЮрапейцы жылi на поСЮднi, сярод гор. Яны ведалi горныя леднiкi, хуткiя горныя рэчкi i горную раслiннасць. Сярод вядомых iм звяроСЮ былi леСЮ i слон. Суседзямi праiндаеСЮрапейцаСЮ былi семiцкiя плямёны i картвельскiя народы (продкi грузiн). Гэтым самым выключаецца як паСЮночнаеСЮрапейская, так i балканская зона. Прарадзiма праiндаеСЮрапейцаСЮ знаходзiлася СЮ Пярэдняй Азii. Канцэпцыя пярэднеазiяцкай прарадзiмы праiндаеСЮралейцаСЮ з'яСЮляецца найбольш абгрунтаванай вынiкамi даследаванняСЮ сумежных навук (археалогii, этнаграфii, тапанiмiкi i iнш.). Яна мае шмат прыхiльнiкаСЮ сярод спецыялiстаСЮ розных галiн ведаСЮ.

У сувязi з перанаселенасцю праiндаеСЮрапейскiмi плямёнамi iх прарадзiмы, бурным развiццём жывёлагадоСЮлi i земляробства, паляпшэннем умоСЮ жыцця людзей, скарачэннем дзiцячай смяротнасцi, павелiчэннем працягласцi жыцця, шчыльнасцi i колькасцi насельнiцтва, неабходнасцю асваення новых тэрыторый для адначасовага павелiчэння пагалоСЮя жывёлы прыкладна 4тАУ3 тыс. гадоСЮ да н.э. пачалася вялiкая мiграцыя праiндаеСЮрапейскiх плямён на прасторах Азii i ЕСЮропы. Мiграцыя заняла некалькi тысяч гадоСЮ, i за гэты час змянiлiся многiя пакаленнi людзей.

3 тэрыторыi прарадзiмы праiндаеСЮрапейцы мiгрыравалi на захад, усход i поСЮнач. На захадзе яны прайшлi Малую Азiю, выйшлi да Эгейскага мора, засялiлi Балканы. Адна частка з iх абагнула Чорнае мора, прайшла праз тэрыторыю сучасных Балгарыi, Румынii, Малдавii, асвоiла Правабярэжную Украiну, стварыСЮшы там трыпольскую культуру. Гэта адна са старажытных iндаеСЮрапейскiх мiграцыйных хваль.

Была спроба прайсцi КаСЮказ, дзе выяСЮлены цiкавыя культуры iндаеСЮрапейцаСЮ. Сусветнай вядомасцю карыстаецца Майкопскi курган (3 тыс. гг. да н.э.), дзе знойдзены вырабы з золата i серабра. Пазней, у бронзавым веку, адбылося пранiкненне iндаеСЮрапейцаСЮ на КаСЮказ (трыалецкая культура).

Частка праiндаеСЮрапейцаСЮ рухалася на СЮсход праз РЖранскае пласкагор'е, адны выйшлi на тэрыторыю сучаснага Кiтая, другiя тАУ на РЖндастанскi паСЮвостраСЮ i сталi вядомыя як арыi. Асобная група iндаеСЮрапейцаСЮ ад РЖрана павярнула на поСЮнач у Сярэднюю Азiю. Яна прайшла памiж Каспiйскiм i Аральскiм марамi, апынулася СЮ прыволжскiх стэпах i працягвала свой рух на захад да Дняпра, у ПаСЮночнае Прычарнамор'е (старажытнаямная культура). Гэты магутны мiграцыйны паток стаСЮ крынiцай рассялення iндаеСЮрапейцаСЮ у ЕСЮропе, у тым лiку i на Беларусi.

Пры сустрэчы з мясцовым насельнiцтвам iндаеСЮрапейцы, якiя знаходзiлiся на болып высокай ступенi сацыяльнаэканамiчнага развiцця (панавалi жывёлагадоСЮля i земляробства, выкарыстоСЮваСЮся метал, у той час як мясцовае насельнiцтва займалася паляваннем, рыбалоСЮствам i збiральнiцтвам), перамагалi яго i асiмiлявалi. Выключэннем было насельнiцтва РЖндыi i Кiтая. РЖндаеСЮрапейцы з'яСЮлялiся вынаходнiкамi кола i калёснага транспарту, патрэба СЮ якiм была прадыктавана мiграцыяй, iх рухомым ладам жыцця. Кола каляснiц рабiлi тады з кавалка дрэва цвёрдай пароды, пазней з металу. Новай з'явай стала пахаванне СЮ курганах, што было звязана з прыходам у ЕСЮропу жывёлаводаСЮ i земляробаСЮ. РЖндаеСЮрапейцы прынеслi i больш высокую форму грамадскай арганiзацыi тАУ патрыярхат.

Пастулова СЮ вынiку мiграцыi i змешвання з карэнным насельнiцтвам, а таксама пад уздзеяннем розных геаграфiчных умоСЮ iндаеСЮрапейцы страчвалi сваё адзiнства i нават падабенства i пераСЮтваралiся СЮ мазаiку народаСЮ, iх культур i моСЮ. Некаторыя даследчыкi налiчваюць каля 40 народаСЮ, якiя з'явiлiся вынiкам змяшэння^ праiндаеСЮрапейцаСЮ з мясцовым насельнiцтвам. Да iндаеСЮрапейцаСЮ адносяцца народы, якiя гавораць цяпер на славянскiх, германскiх, балцкiх, iталiйскiх (раманскiх), кельцкiх, iндаiранскiх, грэчаскай, армянскай i албанскай мовах, прычым славяне, балты i германцы з'яСЮляюцца найболып блiзкiмi памiж сабой. Магчыма, яны развiлiся ад адзiнага продка паСЮночнай групы iндаеСЮрапейцаСЮ.

3 тэрыторыi ПаСЮднёваУсходняй ЕСЮропы i ПаСЮночнага Прычарнамор'я iндаеСЮрапейцы мiгрыравалi СЮ двух асноСЮных напрамках: першы на захад i паСЮночны захад, у Заходнюю ЕСЮропу; другi на поСЮнач, у Сярэднюю i ПаСЮночную ЕСЮропу. У РЖРЖРЖРЖРЖ тысячагоддзi да н.э. на вялiкай тэрыторыi, якая ахоплiвала басейны Вiслы, Нёмана, Заходняй Дзвiны, Верхняга ПадняпроСЮя, у вынiку асiмiляцыi мясцовага неалiтычнага насельнiцтва iндаеСЮрапейцамi адбываецца фармiраванне адной з галiн iндаеСЮрапейскай мазаiкi народаСЮ балтаСЮ (лiтоСЮцы, латышы, прусы, яцвягi, куршы, земгалы, селы i iнш.). На поСЮднi i паСЮднёвым усходзе балты межавалi са скiфамi, сарматамi i iншымi плямёнамi, на поСЮначы i паСЮночным усходзе iх суседзямi былi фiнаугорскiя плямёны, на захадзе тАУ славяне i германцы.

У рамках iндаеСЮрапейскага перыяду вылучаецца балцкi этап этнiчнай гiсторыi Беларусi, якi храналагiчна супадае з эпохай металу (32 тыс. гг. да н.э. IVV стст. н.э.).

Балты, якiя прыйшлi на Беларусь з Сярэдняга ПадняпроСЮя, засвойвалi мясцовы даiндаеСЮрапейскi субстрат. На працягу II тысячагоддзя да н.э. адбываСЮся працэс змешвання балтаСЮ (iндаеСЮрапейцаСЮ) з мясцовым насельнiцтвам, асiмiляцыi апошняга: ВлчыстыхВ» этнасаСЮ не iснуе, усе этнасы СЮтвараюцца СЮ вынiку змешвання народаСЮ. Першапачаткова балты пасялiлiся СЮ Папрыпяццi i ПадняпроСЮi, а на поСЮначы Беларусi яшчэ тысячу гадоСЮ мела СЮплыСЮ фiнаугорскае насельнiцтва. 3 рассяленнем iндаеСЮрапейцаСЮ змянiСЮся не толькi этнiчны склад насельнiцтва Беларусi, але змянiлася i эпоха. Каменны век уступiСЮ месца бронзаваму веку (32 тыс. гг. да н.э. 1 тыс. гг. да н.э.). Старажытная эканомiка, заснаваная на рыбалоСЮстве, паляваннi i збiральнiцтве, паступова замянялася земляробствам i жывёлагадоСЮляй. РЖндаеСЮрапейцы займалiся плужным земляробствам. Плуг вядомай канструкцыi, якi дайшоСЮ да нас у малюнках таго часу, быСЮ знойдзены СЮ тарфянiку каля в. Капланавiчы СЮ Клецкiм раёне.

РЖндаеСЮрапейцы пакланялiся агню i сонцу. Агню надавалася значэнне ачышчальнай сiлы, з iм асацыiраваСЮся чырвоны колер. ПраяСЮленнем культу агню быСЮ звычай пасыпаць цела нябожчыка мiнеральнай чырвонай охрай, якая потым пераходзiла на косцi, i пры раскопках робiцца СЮражанне, быццам косцi спецыяльна малявалi.

3 дзейнасцю iндаеСЮрапейцаСЮ звязваюць арнамент, якiм упрыгожвалi посуд, адбiткi шнура, накручанага на палачку. Такi арнамент называСЮся шнуравым, а археалагiчная культура тАУ культурай шнуравой керамiкi. Яе арэалы распаСЮсюджання ахоплiвалi вялiкiя тэрыторыi ЕСЮропы, у тым лiку i землi Беларусi. 3 сярэдзiны бронзавага веку тэрыторыя Беларусi СЮвайшла СЮ арэал культур сярэднедняпроСЮскай, вiсланёманскай, шнуравой керамiкi Палесся, а таксама паСЮночнабеларускай.

Выкарыстанне больш эфектыСЮных бронзавых прылад працы, поспехi СЮ зямляробстве i жывёлагадоСЮлi стварылi СЮмовы для накаплення багацця асобнымi сем'ямi, што было прывабай для iншых. Грабяжы i разбоi сталi адной з форм узбагачэння. Таму асноСЮным тыпам пасяленняСЮ балтаСЮ былi СЮмацаваныя гарадзiшчы, якiх на тэрыторыi Беларусi налiчвалася каля 1 тыс. Па даных археолагаСЮ.на адным гарадзiшчы жыло СЮ сярэднiм ад 50 да 75 чалавек. Агульная колькасць насельнiцтва СЮ бронзавым веку магла быць у памерах ад 50 да 75 тыс. чалавек. 3 развiццём земляробства гарадзiшчы змянiлiся адкрытымi селiшчамiвёскамi, дзе жылi некалькi вялiкiх, а потым i малых сем'яСЮ.

Трэба адзначыць, што неалiтычнае насельнiцтва Беларусi не было поСЮнасцю асiмiлявана. Яшчэ iснавалi ранейшыя гаспадарчыя i культурныя традыцыi. Некаторыя рэгiёны Беларусi былi слаба заселены балтамi. Але на болыпай частцы яе тэрыторыi сфармiраваСЮся балцкi этнас. Аб гэтым сведчыць той факт, што пераважная болыпасць назваСЮ рэк (Верхiта, Волча, Гайна, ГрыСЮда, Друць, Клёва, Лучоса, Мытва, Нача, Палата, Ула, Усяжа, Эса i iнш.) захавалi каранi i характэрныя канчаткi, якiя ёсць у лiтоСЮскай i латышскай, г.зн. балцкiх, мовах. Можна прыгадаць i iншыя назвы, якiя адносяцца да балцкай гiдранiмii: Асвея, Дрысвяты, Лосвiда, Муйса, Нарач, Усвяча i iнш. Найболып часта сустракаюцца гiдронiмы, звязаныя з балтамi, у басейнах рэк Бярэзiны (Мена, Ольса, Серуч, Уса) i Сожа (Рэхта, Рэста, СноСЮ, Туросна).

Паходжанне тэрмiна ВлбалтыВ» звязваюць з лацiнскай назвай вострава на поСЮначы ЕСЮропы (ВаШа, Ваiсiа), якi апiсаСЮ Плiнiй Старэйшы (I ст. н.э.). Словы з коранем ВлбалтыВ» сустракаюцца СЮ германскага хранiста Адама Брэменскаг

Вместе с этим смотрят:

Аптские обстановки осадконакопления на северо-западе воронежской антеклизы (территория листа N-37-XXXI)

Геномика после 2000 г.

География Аргентины: население, климат, природные зоны

География Бразилии: население, рельеф, климат, растительный и животный мир

География Великобритании: рельеф, климат, полезные ископаемые, флора и фауна