Чтение и анализ сказок

Беларускi дзяржаСЮны педагагiчны унiверсiтэт iмя Максiма Танка

Кафедра методыкi выкладання беларускай мовы

Курсавая работа

Чытанне i аналiз казак на СЮроках лiтаратурнага чытання

Члены камiсii: студэнткi 301 гр.

______________ факультэта ПiМПН

______________ завочнага аддзялення

______________ Барысевiч Наталлi МiкалаеСЮны

______________ кiраСЮнiк: Верашчака Г.РЖ.

______________

Мiнск 2003

Тэма. Чытанне i аналiз казак на СЮроках лiтаратурнага чытання.

Мэта. Даказаць, што вывучэнне казак з выкарыстаннем розных прыемаСЮ i заданняСЮ павышае СЮзровень iх успрымання.

Задачы:

- разгледзець шляхi СЮзнiкнення казкi i далейшае яе развiццё;

- удакладнiць класiфiкацыю казак;

- вывучыць асаблiвасцi чытання i аналiзу казак;

- вызначыць жанравыя i кампазiцыйныя асаблiвасцi казак;

- сiстэматызаваць прыёмы i заданнi для выкарыстання iх на СЮроках лiтаратурнага чытання;

- эксперыментальна праверыць эфектыСЮнасць выкарыстання творчых заданняСЮ.

АбтАЩектам даследвання зтАЩяСЮляецца працэсс чытання i аналiзу казак на СЮроках лiтаратурнага чытання.

Прадметам даследвання зтАЩяСЮляюцца разнастайныя заняткi як сродак павышэння СЮзроСЮню СЮспрымання казак.

Гiпотэза. Выкарыстанне творчых заданняСЮ пры вывучэннi казак садзейнiчае павышэння СЮзроСЮню iх успрымання.

Метады даследвання: вывучэнне псiхолага тАУ педагагiчнай i метадычнай лiтаратуры, назiранне, канстатуючы зрэз, эксперымент, аналiз работ.

Змест

Уводзiны.

Глава 1. Беларуская казка. Шляхi развiцця. Класiфiкацыя.

Вз 1.1 Шляхi развiцця беларускай казкi. Класiфiкацыя.

Вз 1.2 Паходжанне казак пра жывел.

Вз 1.3 Развiцце чарадзейных казак.

Вз 1.4 Узнiкненне сацыяльна тАУ бытавык казак.

Глава 2. Вывучэнне казак з улiкам жанравай спецыфiкi. Разнастайнасць заняткаСЮ.

Вз 2.1 Асаблiвасцi вывучэння казак розных жанраСЮ.

Вз 2.2 Ад разнастайнасцi заняткаСЮ да рэалiзацыi мэт.

Вз 2.3 Эксперыментальнае навучанне.

Заключэнне.

Дадатак.

Лiтаратура.

Уводзiны

ГалоСЮная мэта школьнага навучання тАУ фармiраванне асобы вычня. Чытанне як вучэбны прадмет мае СЮ сваiм распаражэннi такi моцны сродак уздзеяння на асобу, як казка. Яна нясе СЮ сабе вялiкi развiваючы i выхаваСЮчы патэнцыял: далучае дзiця да маральнага вопыта чалавецтва, развiвае яго мысленне. Чым глыбей i паСЮней успрынята чытачом тая цi iншая казка, тым большае СЮздзеянне на асобу яна аказвае. Пагэтаму СЮ якасцi з вядучых задач навучання чытанню праграма вылучае задачу навучання успрыманню мастацкага твора.

Вывучэнне эпасу СЮ школе пачынаецца з казак. Гэта мэтазгодна, маючы наувазе вучэбна тАУ выхаваучыя задачы, якiя рашае настаСЮнiк на уроках лiтаратурнага чатання.

Казкi адпавядаюць iмкненню дзяцей да гераiчнага, да усяго яркага i незвычайнага, iх здольнасцi здзiСЮляцца, перабольшваць, фантазiраваць.

Казачныя сiтуацыi i канфлiкты не толькi даступныя i зразумелыя дзецям, яны глыбока закранаюць iх пачуццi. У казках станоСЮчы герой трапляе СЮ вельмi складаныя сiтуацыi, на яго шляху шмат перашкод i выпрабаванняСЮ, але ён iх адольвае.У казцы зло караецца, справядлiвасць аднаСЮляецца.Усiм сваiм паэтычным ладам казка вучыць дзяцей пасцiгаць народнае СЮяСЮленне пра добрае i злое; высокае, сумленнае i агiднае, нiзкае; гуманнае i жорсткае.Прычым у казцы гэта паказана тАЬбуйнымтАЭ планам.

Менавiта на прыкладах простых, даступных твораСЮ, якiмi зтАЩяСЮляюцца казкi, дзецi вучацца разумець змест твора, яго асноСЮную думку, знаёмяцца з галоСЮнымi дзеючымi асобамi, iх характарамi i СЮчынкамi,ацэньваюць гэтыя СЮчынкi.У элементарнай форме дзецi атрымлiваюць уяСЮленне пра выяСЮленчыя сродкi мовы мастацкага твора.

Але дастаткова часта дзецi, чытаючы твор, успрымаюць апiсанае няправiльна, недакладна. Гэта звязана з тым, што настаСЮнiк на СЮроках лiтаратурнага чытання не працуе над здольнасцю аналiзаваць твор мэтанакiравана.

Як паказвае практыка, мала выразна чытаць i аналiзаваць твор, неабходна яшчэ СЮмела спалучаць гэтыя вiды работы з разнастайнымi прыёмамi i заняткамi, якiя дапамагаюць дзецям глыбей разумець прачытанае, садзейнiчаюць развiццю мовы, логiкi мыслення i выхаванню пачуццяСЮ.

ГрунтоСЮнае вывучэнне методыкi работы над казкай, кампазiцыйных i жанравых асаблiвасцей, разгляд i сiстэматызацыя заняткаСЮ, выкарыстоСЮваемых на СЮроках лiтаратурнага чытання, - адным словам павышэнне прафесiйнага СЮзроСЮню i стала прычынай выбару дадзенай тэмы курсавой.

тАЬНа кожны твор, - пiсаСЮ К. ДЗ. Ушынскi, - мы павiнны глядзець як на акно, праз якое мы можам паказаць дзецям той цi iнша бок жыцця.тАЭ А каб нешта даць iншым, трэба гатым валодаць самому.

Глава 1

Вз1.1 Шляхi развiцця беларускай казкi. Класiфiкацыя.

Сярод апавядальных жанраСЮ вуснапаэтычнай творчасцi беларусаСЮ пераважнае месца займаюць казкi. Фальклорныя творы гэтага жанру даволi разнастайныя па свайму паходжанню, мастацкiх асаблiвасцях i iдэйна тАУ тэматычнаму зместу. У сувязi з гэтым значэнне гэтага фальклорнага жанру можна было б сфармуляваць наступным чынам.

Казка тАУ гата мастацкае, вуснае, у пераважнай большасцi празаiчнае апавяданне сацыяльна тАУ прававога, фантастычнага, або навелiстычна тАУ авантурнага зместу, якое адлюстроСЮвае рэчаiснасць пры дапамозе мастацкай выдумкi i заключае СЮ сабе дыдактычна тАУ павучальны сэнс. (Па Чычараву У.РЖ.)

Казкi адносяцца да старажытных вiдаСЮ фальклору. Некаторыя iх жанры СЮзнiклi яшчэ СЮ першабытным грамадстве, але, вiдаць, пасля з'яСЮлення першых нескладаных песенных вiдаСЮ, у прыватнасцi працоСЮных песень. У класавым грамадстве былi выклiканы да жыцця новыя казачныя жанры. Некаторыя з iх працягваюць сваё развiццё i СЮ цяперашнi час.

Народныя казкi прайшлi працяглы i складаны шлях развiцця, якi яскрава адлюстраваСЮ эвалюцыю i паступовы рост самасвядомасцi людзей. Першапачаткова казкi былi цесна звязаны з мiфалагiчнымi поглядамi i СЮяСЮленнямi,з анiмiзмам, татэмiзмам (абагаСЮленнем жывёлы, раслiн i нават прадметаСЮ, якiя лiчылiся апекунамi, а то i сародзiчамi людзей), магiяй i iншымi вiдамi першабытнай iдэалогii, з поглядамi далёкiх нашых продкаСЮ i iх наiСЮнымi СЮяСЮленнямi аб прыродзе i грамадстве. Гэтыя погляды i СЮяСЮленнi вылiвалiся СЮ мiфалогiю.

Найстаражытнейшыя мiфы СЮсходнiх славян да нашага часу не захавалiся. Яны яшчэ на раннiх зтапах класавага грамадства СЮ асноСЮным страцiлi сваю язычаскую сутнасць дакладных расказаСЮ i да нас дайшлi СЮ форме мiфалагiчных казак тАФ казак аб жывёлах, цудадзейных(чарадзейных) казак i казак-былiчак, якiя вызначаюцца фантастычнасцю. Такiпераход ад ВлдакладныхВ» мiфаСЮ да фантастычных казак звязан з паступовым падзеннем веры СЮ цудоСЮнае.

Фантастыка старажытных народных казак цесна пераплецена з выдумкай, якая выражаецца iменна СЮ фантастычнай форме. Фантастычная выдумка гэтых казак мае пазнавальнае значэнне, у iх Влперш за СЮсё павучальная ВлвыдумкаВ» тАФ цудоСЮная здольнасць нашай думкi заглядваць далёка СЮперад фактаВ». СапраСЮды, Влаб каСЮрах-самалётах фантазiя казачнiкаСЮ ведала за дзесяткi стагоддзяСЮ да вынаходнiцтва аэраплана, аб вялiкiх скарасцях руху СЮ прасторы прадбачыла задоСЮга да паравоза, да газа- i электраматораВ». Гэта сведчыць аб тым, што казкi народжаны перш за СЮсё працоСЮнай дзейнасцю людзей i iх барацьбой за лепшае жыццё.

У дакласавым грамадстве былi пераважна фантастычныя казкi тАФ аб жывёлах, цудадзейныя (чарадзейныя) i казкi-былiчкi. ПраСЮда, на вышэйшых этапах дакласавага грамадства, а iменна пры радавым ладзе, з'явiлiся i казкi новага тыпу, у якiх гаварылася аб выдатных падзеях, у асаблiвасцi ваенных подзвiгах, i героях народа. Гэта былi зачаткi гiстарычных паданняСЮ, легенд i казак, а таксама бытавых паданняСЮ i казак. Аднак яны СЮ дакласавым грамадстве часцей за СЮсё мелi таксама фантастычны характар.

Толькi СЮ класавым грамадстве фантастыка казак набыла iншы сэнс. Гэта абумоСЮлена ростамсвядомасцi мас, развiццём пазнання законаСЮ прыроды i грамадства. У гэты час фантастыка паступова страцiла сваю непасрэднасць у адлюстраваннi рэчаiснасцi i стала СЮмоСЮна мастацкiм прыёмам народнай творчасцi, якi выкарыстоСЮваецца з мэтай адлюстравання з'яСЮ жыцця. З гэтым складаным працэсам цесна звызана i пераасэнсаванне старажытных казачных сюжэтаСЮ i вобразаСЮ у плане прыстасавання iх да рэчаiснасцi класавага грамадства. Пры гэтым робiцца СЮпор на сацыяльныя з'явы, а таму матывы барацьбы старажытных казак з грознымi з'явамi прыроды i грознымi жывёламi паступова пераСЮвасаблялiся СЮ матывы сацыяльна-грамадскага характару, сталi адлюстроСЮваць новае жыццё i класавыя адносiны. Гэтым тлумачыцца таксама i тое, што многiя казкi, якiя СЮзнiклi СЮ дакласавым грамадстве, пазней набылi алегарычны (iншасказальны) сэнс.

Усё ж жыццё класавага грамадства не магло знайсцi поСЮнага адлюстравання СЮ старых казачных жанрах. Сама рэчаiснасць выклiкала з'яСЮленне гiстарычных паданняСЮ, легенд i казак i яшчэ СЮ большай ступенi рэалiстычных казак сацыяльна-бытавога зместу. З'яСЮленне легенд рэлiгiйна-хрысцiянскага характару, якiя некалькi адасобленыад iншых казачных вiдаСЮ, таксама абумоСЮлена новай гiстарычнай рэчаiснасцю феадальнага i часткова капiталiстычнага грамадства, у прыватнасцi СЮзнiкненнем i развiццём хрысцiянства.

У Беларусi аж да Кастрычнiка народныя казкi мелi для свайго развiцця спрыяльную глебу. Не малаважную ролю адыгралi параСЮнальна марудныя тэмпы рэзвiцця краiны, якая многiя стагоддзi цярпела прыгнёт захопнiкаСЮ, а таксама трываласць старажытных фальклорных традыцый. Сукупнасць гэтых умоСЮ садзейнiчала развiццю беларускай казачнай творчасцi. Невыпадкова знаСЮца СЮсходнеславянскiх казак С. У. СаСЮчанка адзначаСЮ, што Влпа жывасцi i харастве расказа беларускiя казкi не маюць сабе роСЮныхВ».

Народныя казкi, як i песнi, адносяцца да масавых вiдаСЮ фальклору. Усё ж у стварэннi i распаСЮсюджваннi iх вялiкую ролю адыгралi народныя майстры-казачнiкi, якiмi Беларусь заСЮсёды была багата.

3 таленавiтых казачнiкаСЮ дакастрычнiцкай Беларусi вызначаюцца Рэдкi i Аземша, ад якiх А. СержпутоСЮскi запiсаСЮ многа цудоСЮных народнапаэтычных твораСЮ (ВлСказки и рассказы белорусов-полешуковВ». Спб., 1911). Характэрна, што Рэдкi любiСЮ расказваць як цудадзейныя, так i рэалiстычныя казкi, а Аземша тАФ галоСЮным чынам рэалiстычныя казкi i анекдоты, у прыватнасцi накiраваныя супраць духавенства (ВлЗавiдны попВ», ВлМужык, пан i ксёндзВ», ВлНовы чортВ» i iнш.). Гэтыя казачнiкi былi сапраСЮднымi майстрамi вуснага апавядання, мастацкай дэталi, арыгiнальных замалёвак быту i прыроды (асаблiва добра маляваСЮ прыроду Аземша). РЖх казкi адзначаюцца высокiм iдэйна-мастацкiм узроСЮнем.

Савецкая Беларусь таксама славiцца казачнiкамi. Для прыкладу можна спаслацца на Гулевiча, ад якога нашы фалькларысты запiсалi многа казак, у тым лiку лiтаратурнага паходжання. Любiмымi творамi яго былi цудадзейныя казкi, у прыватнасцi аб багатырах, i рэалiстычныя казкi i анекдоты, у якiх найбольш поСЮна адлюстравана барацьба працоСЮных i iх iмкненне да лепшай будучынi.

Народныя казкi з'яСЮляюцца гордасцю беларусаСЮ. Па багаццю i разнастайнасцi яны займаюць першае месца СЮ казачным рэпертуары СЮсходнiх славян i адно з першых месц сярод казак народаСЮ свету.

Беларускiя казкi СЮ сваiм развiццi прайшлi складаны шлях, многiя этапы якога СЮласцiвы казачнаму эпасу i iншых народаСЮ. Аднак найбольш блiзкi беларускiя казкi да творчасцi славянскiх народаСЮ, асаблiва рускага i СЮкраiнскага, што вынiкае з агульнасцi паходжання i гiстарычнага лёсу СЮсходнiх славян. Адсюль зразумела, чаму беларускiя казкi маюць больш агульных рыс з казачным эпасам рускiх i СЮкраiнцаСЮ, чым уласных спецыфiчных асаблiвасцей, на складанне якiх прыпадае, магчыма, значна меншы адрэзак часу СЮ параСЮнаннi з усiм гiстарычным перыядам развiцця гэтага жанру.

Але побач з гэтым беларускiя казкi маюць сваю спецыфiку i з'яСЮляюцца дастойным укладам у агульную скарбнiцу духоСЮнай культуры славянскiх народаСЮ. Казачны эпас беларускага народа тАФ вельмi каларытная з'ява, якая прыцягвала да сябе СЮвагу многiх вучоных. Высока ацэньваСЮ беларускiя казкi акад. Я. Ф. Карскi. Ен падкрэслiваСЮ iх багацце i дасканаласць мастацкай формы.

Беларускiя казкi, як заСЮважалi даследчыкi, вылучаюцца з казачнага эпасу СЮсходнiх славян вялiкай колькасцю казак аб жывёлах, наяСЮнасцю рэшткаСЮ некаторых архаiчных форм, якiя дапамагаюць даследчыкам вырашаць праблемы паходжання i развiцця казачнага эпасу СЮсiх славянскiх народаСЮ. Але найбольш iстотнай адзнакай, што вызначае казачны эпас беларусаСЮ i надае яму вялiкае грамадска-палiтычнае значэнне, з'яСЮляецца наяСЮнасць значнай групы антыпрыгоннiцкiх i антырэлiгiйных казак. Антыпрыгоннiцкiя i антырэлiгiйныя казкi ёсць у фальклоры iншых народаСЮ, аднак спецыфiчныя СЮмовы, у якiх беларускiя працоСЮныя вялi барацьбу супраць класавых ворагаСЮ, садзейнiчалi таму, што гэтыя творы набылi незвычайную iдэйную вастрыню i распаСЮсюджанне СЮ масах.

Беларускi казачны эпас вызначаецца таксама сваёй паэтычнай мовай, хаця многiя паэтычныя сродкi i кампазiцыйныя прыёмы з'яСЮляюцца агульнымi для казак усiх славян.

Некаторыя вядомыя СЮ славянскiм фальклоры вобразы набылi СЮ казачным эпасе беларускага народа своеасаблiвае мастацкае СЮвасабленне. Асобныя мастацкiя вобразы можна лiчыць больш уласцiвымi беларускаму фальклору.

Казкi ва СЮсёй сукупнасцi можна вызначыць як вуснапаэтычныя эпiчныя апавяданнi, якiя адлюстроСЮваюць рэчаiснасць (пры дапамозе выдумкi) у фантастычным або рэалiстычным асвятленнi. У сувязi з гэтым усе народныя казкi па спосабу адлюстравання рэчаiснасцi можна раздзялiць (умоСЮна) на два цыклы: фантастычныя i рэалiстычныя. Да першых адносяцца тыя, у якiх пераважае фантастыка, а да другiх - казкi з рэалiстычным паказам жыцця.

Да фантастычных казак, якiя СЮзнiклi яшчэ СЮ дакласавым грамадстве, адносяцца казкi аб жывёлах, цудадзейныя, або чарадзеiшыя, казкi, казкi-легенды, гiстарычныя. легенды i большасць гiстарычныхказак. Да рэалiстычных казак, якiя з'явiлiся СЮ класавым грамадстве, належаць гiстарычныя паданнi, некаторыя гiстарычныя казкi, сацыяльна-бытавыяказкi-навелы, анекдоты, сказы i сацыяльна-бытавыя паданнi. Асобную групу складаюць казкi-небылiцы i надакучныя казкi, у якiх мудрагелiстаспалучаюцца i фантастычныя, i рэалiстычныя элементы.

Беларускiя казкi можна падзялiць на некалькi вялiкiх груп, улiчваючы iдэйна-тэматычны змест i характар мастацкай выдумкi. У сучаснай фалькларыстыцы прынята звычайна такая класiфiкацыя казак: казкi аб жывёлах, казкi чарадзейныя, бытавыя, авантурна-навелiстычныя i казкi-былiчкi. Усе гэтыя катэгорыi казак, зразумела, вядомы i СЮ беларускiм фальклоры, але найбольш пашыранымi вiдамi беларускiх казак, на якiх неабходна спынiцца больш падрабязна, з'яСЮляюцца казкi аб жывёлах, чарадзейныя i сацыяльна-бытавыя, сярод iх вылучаюцца антыпрыгоннiцкiя, антырэлiгiйныя i СЮласна бытавыя.

Гэта класiфiкацыя, як i многiя iншыя, мае свае недахопы i можа быць прынята толькi СЮмоСЮна. У працэсе творчага развiцця вуснай народнай паэзii класiфiкацыйныя межы могуць парушацца, i часта адзiн i той жа твор набывае рысы i чарадзейнай i антыпрыгоннiцкай казкi, або казкi аб жывёлах i чарадзейнай i г. д. Аднак класiфiкацыя, няхай i СЮмоСЮная, вельмi патрэбна. Яна групуе творы па асаблiвасцях сiстэмы мастацкiх вобразаСЮ, стылю i г. д. i дазваляе глыбей разумець прыроду i спецыфiку казачнай фантастыкi кожнай з вылучаных груп твораСЮ, iх iдэйны змест, асаблiвасцi мастацкай формы, шляхi i перспектывы развiцця i многiя iншыя важныя пытаннi.

Такiм чынам, казкi адлюстроСЮваюць эвалюцыю i рост самосвядомасцi людзей. Гэты вiд фальклору бярэ свой пачатак з мiфаСЮ. Развiццё беларускай казкi садзейнiчала сукупнасць маруднага тэмпу развiцця нашай краiны i трываласць старажытных фальклорных традыцый. З таленавiтых казачнiкаСЮ Беларусi вызначаюцца Рэдкi i Аземша, чые казкi адзначаюцца высокiм iдэйна тАУ мастацкiм узроСЮнем. Беларускiя казкi блiзкi да творчасцi славянскiх народаСЮ, асаблiва рускага i украiнскага, што вынiкае з агульнасцi паходжання i гiстарычнага лёсу усходнiх славян. РЖснуюць розныя падыходы да класiфiкацыi казак:

1. Па спосабу адлюстравання рэчаiснасцi.

2. З улiкам iдэйна тАУ тэматычнага зместу i характару мастацкай выдумкi.

Вз 1.2 Паходжанне казак пра жывел.

Казкi аб жывёлах (або жывёльны эпас), па СЮсёй верагоднасцi, з'яСЮляюцца самымi старажытнымi па паходжанню. Аб гэтым гаворыць не толькi прастата iх зместу, але СЮ першую чаргу адлюстраванне СЮ гэтых казках старажытнейшых мiфалагiчных поглядаСЮ i такiх уяСЮленняСЮ, як анiмiзм, татэмiзм i заамарфiзм (увасабленне бажэстваСЮ у вобразах звяроСЮ). Першабытныя людзi сустракалiся i вялi барацьбу перш за СЮсё з жывёламi. Таму натуральна, што жывёлы прыцягвалi асаблiвую СЮвагу нашых далёкiх продкаСЮ, што адлюстравана i СЮ iх казках-мiфах, у якiх дзейнiчаюць жывёлы, а СЮ радзе выпадкаСЮ побач з iмi выступаюць i людзi.

На раннiх этапах развiцця чалавечага грамадства многiя жывёлы, у асаблiвасцi такiя грозныя звяры, як мядзведзь, воСЮк i iнш., здавалiся людзям разумнымi iстотамi, бо яны СЮмелi (у сiлу натуральнага адбору) лёгка здабываць сабе ежу, хавацца ад ворагаСЮ, у тым лiку ад паляСЮнiчых, нечакана нападаць на iх i г. д. Усё гэта парадзiла няправiльныя СЮяСЮленнi першабытных людзей аб здольнасцi жывёл думаць, разважаць, гаварыць, разумна наладжваць сваё жыццё.

3 цягам часу, з паступовым пазнаннем i падпарадкаваннем прыроды, у тым лiку прыручэннем многiх карысных жывёл, з развiццём прылад i сродкаСЮ, якiя забяспечвалi людзям перавагу над звярамi, характар i вобразы казак-мiфаСЮ аб жывёлах сталi мяняцца. Татэмы пачалi губляць звышнатуральную сiлу, i наогул казачныя жывёлы сталi СЮступаць людзям ва СЮсiм. Казкi-мiфы аб жывёлах паступова перасталi прымацца СЮсур'ёз, стала СЮсведамляцца iх фантастыка. Так мiфалагiчныя расказы аб жывёлах ператварылiся СЮ казкi з iх

усвядомленай выдумкай. Самыя старажытныя казкi-мiфы СЮ крайнiм выпадку паказвалi найбольш грозных жывел не толькi разумнымi, але i моцнымi, якiя перамагалi чалавека. У больш познiя часы СЮжо чалавек аказваецца пераможцам. Напрыклад, у казцы ВлМужык, мядзведзь i лiсаВ» апавядаецца аб тым, як селянiн перахiтрыСЮ не толькi мядзведзя, але i лiсу: пры дапамозе яе забiСЮ мядзведзя, а затым лiсу зацкаваСЮ сабакамi. У казцы ВлЧалавечы розумВ» гаворыцца аб перамозе селянiна над воСЮкам, дзiкам i мядзведзем i г. д. Такiя казкi аб жывёлах маглi з'явiцца СЮ больш познiя часы, не раней пераходнага перыяду ад дакласавага да класавага грамадства, калi СЮжо была адчувальнай сiла не толькi калектыву, але i асобнага члена грамадства.

Казкi аб жывёлах, адарваСЮшыся ад мiфалагiчнай асновы дакласавага грамадства, сталi набываць новы сэнс. У класавым грамадстве, пераважна СЮ эпоху феадалiзму, многiя з iх ператварылiся СЮ алегарычныя апавяданнi: пад вобразамi звяроСЮ сталi мець на СЮвазе людзен, прычым традьшыйныя вобразы жывёл захавалi асноСЮныя рысы. Гэта датычыць перш за СЮсё такiх калiсьцi грозных, моцных або хiтрых жывёл, як мядзведзь, воСЮк i лiса, але яны СЮ многiх выпадках сталi абазначаць розных насiльнiкаСЮ, эксплуататараСЮ тАФ людзей, якiя жывуць за чужы кошт, крыСЮдзяць iншых, а таксама адзiн аднаго. У гэтым чотка адбiлася сацыяльная алегорыя многiх казак аб жывёлах, уласцiвых класаваму грамадству.

Алегарызм забяспечыСЮ многiм казкам аб жывёлах параСЮнальна вялiкi поспех сярод працоСЮных феадальнага, а таксама капiталiстычнага грамадства. Гэтыя казкi СЮспрымалiся па-новаму, як вуснапаэтычныя творы, фантастыка якiх служыла раскрыццю сацыяльных адносiн, малявала розныя сацыяльныя тыпы, розныя рысы чалавечага характару, а таксама рэалiстычныя бытавыя карцiны. Пры гэтым фантастыка такiх казак, як i iх вобразы, мае СЮмоСЮны характар. Зна-чыць, такiя казкi аб жывёлах нельга безагаворачна адносiць да жывёльнага эпасу. Гэта па сутнасцi рэалiстычныя сацыяльна-бытавыя казкi, але алегарычнага характару. Яны толькi генетычна (па паходжанню) звязаны са старажытным жывёльным эпасам. З'яСЮленне такiх казак абумоСЮлена класавым грамадствам.

Многiя казкi аб жывёлах у класавым грамадстве ператварылiся СЮ байкi тАФ павучальна-забаСЮныя апавяданнi, прызначаныя галоСЮным чынам для дзяцей. У iх проста i выразна раскрываюцца тыповыя рысы характару i паводзiн звяроСЮ, што мае пазнавальнае значэнне. Такiя, напрыклад, казкi - байкi аб рукавiчцы, у якой пасялiлiся розныя звяры, аб вераб'i i былiнцы i iнш. Гэтыя казкi таксама часта звяртаюцца да алегорыi, перадаючы рысы характару i паводзiн людзей. Так, у казцы аб рукавiчцы мядзведзь выступае як пэСЮны сацыяльны тып тАФ як насiльнiк, але СЮ той жа час у яго вобразе адлюстраваны i тыповыя рысы звера, якiя таксама могуць успрымацца i алегарычна (як чалавечыя рысы, уласцiвыя цельпухам).

Звычайна СЮ беларускiх казках аб жывёлах дзейнiчаюць звяры i птушкi, якiя характарызуюць мясцовую фауну: мядзведзь, воСЮк, лiсiца, заяц, дзiк, жораСЮ, чапля, цецярук, дзяцел, верабей, дрозд, а таксама хатнiя жывёлы i птушкi: казёл, баран, конь, сабака, кот, певень i iнш. Ужо нават адзiн пералiк Влдзеючых асобВ» гэтых твораСЮ паказвае, наколькi моцна звязаны казкi з жыццём iх творцаСЮ i з навакольнай прыродай i як яны адрознiваюцца ад казак iншых народаСЮ свету.

Адна з асаблiвасцей казак тАФ замацаванне за жывёламi пэСЮных якасцей, якiя i вызначаюць паводзiны герояСЮ у розных сiтуацыях. Лiсiца вызначаецца хiтрасцю, i гэта амаль заСЮсёды прыносiць ёй поспех у бойках i спрэчках з iншымi звярамi. ВоСЮк дужы, але вёльмi прагны, неразумны, а таму яго часта абдурваюць лiсiца, свiння i нават гусi. Не вызначаецца розумам i мядзведзь, галоСЮная рыса якога тАФ незвычайная сiла. Наадварот, вельмi мудры i разважлiвы кот; якi дае парады пакрыСЮджаным i нават выступае iх абаронцам. Кот i лiсiца дзякуючы кемлiвасцi i смеласцi перамагаюць мядзведзя, воСЮка i дзiка.

Адна з шырока вядомых рускiм, беларускiм i украiнскiм казачным эпасе казка ВлЦерам-церамокВ» паказвае i асуджае панаванне дужага над слабым. Яе беларускiя варыянты ВлДзедава рукавiчкаВ», ВлМуха-хахаСЮкаВ» i iнш. вельмi трапна i красамоСЮна характарызуюць звяроСЮ. У дзедавай рукавiчцы сабралiся жаба тАФ Влпаня-пацягуняВ», рак-тарабун, заяц тАФ Влпа бярэзнiчку прыгунВ», лiсiца тАФ Влдобрая маладзiцаВ» i воСЮк -Влз-за куста хапунВ», якiх цiсне Влзверху прыцiскунВ» тАФ мядзведзь.

РЖдэалы народа, яго высакароднае маральнае аблiчча яскрава праявiлiся СЮ казках, якiя СЮслаСЮляюць iмкненне да працы i справядлiвасцi, сяброСЮства i СЮзаемадапамогу, смеласць, рашучасць, знаходлiвасць. Разам зтым народ рашуча крытыкуе адмоСЮнае. З тонкiм гумарам казкi высмейваюць фанабэрыстасць, зайздрасць, баязлiвасць. У казцы ВлЯк кот i сабака з ваСЮком дружбу вадзiлiВ» асуджаецца няСЮдзячнасць, здрада таварышам. Спачуванне СЮ слухача выклiкаюць стары конь, сабака або кот, якiх няСЮдзячны гаспадар выганяе з дому, бо яны яму СЮжо больш не могуць прынесцi карысцi. Звычайна СЮ СЮ казках на дапамогу пакрыСЮджаным прыходзяць iншыя звяры i справядлiвасць перамагае.

Сярод казак аб жывёлах своеасаблiвай пабудовай вылучаецца група камулятыСЮных або ланцугападобных твораСЮ. Сюжэт казкi лёгка падзяляецца на асобныя эпiзоды-звеннi. Кожны наступны эпiзод уключае СЮ сябе дэталi папярэднiх i дапаСЮняецца нечым новым. 3 кожнай новай падзеяй павялiчваецца колькасць дзеючых асоб, адбываецца ВлнарашчэннеВ» дзеяння.

КамулятыСЮныя казкi, як i iншыя казкi аб жывёлах, былi непарыСЮна звязаны з жыццём сваёй эпохi. Яны адлюстравалi погляды працоСЮных, iх адносiны да розных з'яСЮ грамадскага жыцця i побыту.

Казкi аб жывёлах, якiя займаюць значнае месца СЮ казачным эпасе беларускага народа, з'яСЮляюцца па сваймупаходжанню найбольш старажытнымi, аб чым сведчаць старажытных вераванняСЮ, наiСЮная першабытная фантазiя некаторых твораСЮ, сцёршая межы памiж светам жывёл i светам людзей. Узнiкшы СЮ дакласавым грамадстве, казкi аб жывёлах развiвалiся далей у класавым грамадстве, папаСЮнялiся новымi творамi. На жаль, нават самыя першыя запiсы беларускiх казак не даюць дастатковага матэрыялу для характарыстыкi гэтых твораСЮ на раннiх этапах iх развiцця.

Казкi аб жывёлах узнiклi пад уплывам працоСЮнай практыкi. Яны адлюстроСЮвалi не толькi адносiны чалавека да навакольнага свету, але i тыя мэты, да дасягнення якiх iмкнулiся людзi. Падкрэслiваючы гэты бок народнай паэзii, А. М. Горкi пiсаСЮ, што СЮ казках i мiфах Влмы чуем водгукi працы над прыручэннем жывёл, над адкрыццём лекавых траСЮ, вынаходнiцтвам прылад працыВ».

Як сцвярджаюць даследчыкi казак аб жывёлах, на развiццё гэтага вiду казачнага эпасу вялiкi СЮплыСЮ аказалi анiмiстычныя i асаблiва татэмiстычныя СЮяСЮленнi першабытных людзей. Такiя сцвярджэннi правiльныя, аднак было б памылковым лiчыць анiмiзм i татэмiзм асновай узнiкнення казак аб жывёлах i той глебай, на якой фармiравалася фантастыка гэтых гвораСЮ. Уяуленнi першабытных людзсй аб тым, што жывёлы могуць размаСЮляць памiж сабой, думаць i рабiць многае з таго, што СЮласцiва толькi чалавеку, маглi СЮзнiкнуць i СЮзнiклi раней татэмiзму i не залежалi ад абагаСЮлення жывёл. Перш чым абагаСЮляць пэСЮных жывёл i лiчыць iх свашi роданачальнiкамi тАФ ВлтатэмамiВ», чалавек павiнен быСЮ узняць iх на гэту вышыню, надаСЮшы iм розныя звышнатуральныя якасцi, водгукi якiх можна знайсцi СЮ казках.

Непасрэдна ж водгукi татэмiстычных уяСЮленняСЮ, якiя досыць шырока былi распаСЮсюджаны сярод славянскiх плямёнаСЮ i СЮплывалi на развiццё народнай творчасцi, у наяСЮных запiсах казак усходнiх славян аб жывёлах сустракаюцца вельмi рэдка. Найбольш вядома казка пра мядзведзя на лiпавай назе, што рэзка адрознiваецца ад iншых казак, дзе галоСЮнай дзеючай асобай з'яСЮляецца мядзведзь. Казка апавядае аб тым, як мядзведзь, якому адсеклi лапу, iдзе адпомсцiць селянiну i яго жонцы, што парушылi забарону паляваць на Влсвяшчэнную жывёлуВ» тАФтатэма.

Першапачатковы сэнс казак аб жывёлах, у якiх адлюстравана залежнасць чалавека ад сiл прыроды, паступова змяняСЮся. Пад уплывам працоСЮнай практыкi, калi, як гаварыСЮ А. М. Горкi, Влрукi вучаць галаву, затым паразумнеСЮшы галава вучыць рукi а разумныя рукi зноСЮ i СЮжо мацней садзейнiчаюць развiццю мозгуВ», чалавек усё больш i больш вызваляСЮся ад улады прыроды, падпарадкоСЮваючы яе сабе. Змянялася свядомасць чалавека, у яго СЮяСЮленнях аб навакольным свеце СЮсё больш пачынаСЮ пераважаць рацыянальны пачатак. Новыя адносiны чалавека да прыроды i з'яСЮ сацыяльнага жыцця знайшлi сваё адлюстраванне i СЮ народнай вуснапаэтычнай творчасцi.

У эпоху феадалiзму многiя казкi аб жывёлах сталi па сутнасцi казкамi сацыяльнага зместу. У гэтых творах захавалiся трапныя назiраннi над з'явамi прыроды, характарам, паводзiнамi i звычкамi розных жывёл, але галоСЮным аб'ектам iх стаСЮ чалавек i яго становiшча СЮ класавым грамадстве. Аднак карэнныя змены СЮ змесце не выклiкалi значных змен у мастацкай форме гэтага тыпу казак. Як слушна заСЮважыСЮ У. П. Анiкiн, Влвыдумка СЮ казках страцiла свой былы характар i ператварылася СЮ паэтычную СЮмоСЮнасцьтАж, iншасказанне, алегорыю. Пераход старажытнай фантастыкi СЮ алегорыю быСЮ тым натуральней, што i раней жывёлы надзялялiся антрапаморфнымi рысамi: звер лiчыСЮся iстотай, якая валодае мовай i чалавечым розумамВ». Казкi аб жывёлах зрабiлiся СЮ пераважнай большасцi алегарычнымi творамi, у якiх народ адлюстроСЮваСЮ розныя бакi свайго жыцця, выкрываСЮ заганы грамадства, заснаванага на прыгнечаннi чалавека чалавекам.

Казкi аб жывёлах даСЮно спынiлi сваё развiццё, але янь шырока бытуюць i СЮ нашы днi. Гэта каштоСЮная спадчына народнай культуры, якая дапамагае нам выхоСЮваць дзяцей Невыпадкова казкi аб жывёлах так шырока выкарыстоСЮ ваюцца СЮ дзiцячай лiтаратуры, у дзiцячым тэатры i кiно Акрамя таго, яны маюць вялiкае пазнавальнае значэнне, дапамагаюць раскрыць многiя бакi жыцця i погляды нашых далёкiх продкаСЮ.

Казкi аб жывелах зтАЩяСЮляюцца самымi старажытнымi па паходжанню. З цягам часу адбываецца ператварэнне мiфалагiчных расказаСЮ аб жывёлах у казкi з выдумкай, а пасля набываюць новы сэнс, ператвараючыся СЮ алегарычныя апавяданнi. Кожны вiд казкi непарыСЮна звязаны з жыццём сваёй эпохi, адлюстраваннем поглядаСЮ, адносiн людзей да жыцця i побыту.

Вз 1.3 Развiцце чарадзейных казак.

Да найбольш старажытных казак, акрамя жывёльнага эпасу, адносяцца таксама цудадзейныя, або чарадзейныя, казкi. РЖх узнiкненне адносiцца да часоСЮ першабытнага грамадства.

Сутнасць цудадзейных (чарадзейных) казак заключаецца СЮ iх назве. Навакольная рэчаiснасць у гэтых казках прапускаецца праз фантастычную прызму тут гаворыцца аб розных цудах, ператварэннях, незвычайных героях, пачварах i СЮвогуле фантастычных iстотах, аб перамозе казачных герояСЮ над ворагамi. У гэтым своеасаблiва адлюстроСЮваюцца рэальныя грамадскiя i бытавыя адносiны i барацьба людзей за асваенне i падпарадкаванне прыроды. Фантастыка СЮ гэтых казках вызначае iх змест, вобразы, а часта i паэтыку.

Грозныя з'явы прыроды i яе панаванне над людзьмi, а таксама варожыя сiлы чалавечага грамадства СЮ старажытных казках увасаблялiся СЮ мiфiчныя вобразы. Такiмi выступаюць розныя пачвары, цмокi, змеi, ведзьмы, чэрцi, Баба-яга, Кашчэй Бяссмертны, Цуда-Юда i iнш. У iх народная фантазiя СЮвасобiла варожыя людзям сiлы прыроды i грамадства. Гэтыя вобразы на працягу многiх стагоддзяСЮ набылi СЮстойлiвыя рысы, як i iх працiСЮнiкi тАФ казачныя героi: волаты i асiлкi.

Характэрна, што СЮ цудадзейных казках, як i СЮ iншых народных казках, заСЮсёды перамагаюць героi тАФ носьбiты лепшых рыс народа i выразнiкi яго iмкненняСЮ. Гэтыя героi СЮвасабляюць народныя паняццi аб сумленнi, чэсцi, справядлiвасцi, дабраце i гуманнасцi, а iх ворагi тАФ усё коснае, цёмнае, класава-эгаiстычнае. Перамога казачных герояСЮ азначае перамогу маральна-этычных iдэалаСЮ i свабодалюбiвых iмкненняСЮ працоСЮнага народа. Героям звычайна нялёгка дастаецца перамога, але затое iм служаць птушкi, звяры, раслiны i на-ват мiфiчныя iстоты.

Героям чарадзейных казак амаль заСЮсёды дапамагаюць цудоСЮныя памочнiкi. РЖмi могуць быць людзi тАФ мудрая дзяСЮчына, парады якой выратоСЮваюць асiлка, старэнькi дзядок, што дорыць герою чароСЮныя прадметы (збанок, абрус, рог, торбу-саматруску, тапор-самасек, дыван-самалёт), а таксама жывёлы тАФ карова, конь i iнш.

Прыроду гэтых вобразаСЮ трэба разглядаць зыходзячы з iх функцый у казках. Яны СЮ большасцi сваёй якраз i з'яСЮляюцца вынiкам Влвобразнага, гiпатэтычнага, але СЮжо тэхналагiчнага мысленняВ» нашых продкаСЮ, адлюстроСЮваюць iх мары падпарадкаваць прастору, час, дасягнуць дабрабыту. У некаторых вобразах цудоСЮных памочнiкаСЮ можна заСЮважыць рэшткi культу продкаСЮ, татэмiстычных уяСЮленняСЮ, магii.

Культ продкаСЮ, рэшткi якога да нядаСЮняга часу захоСЮвалiся на Беларусi СЮ выглядзе свята ВлдзядоСЮВ» тАФ памiнання памёршых, складае СЮяСЮленнi аб тым, што i пасля смерцi продкi СЮплываюць на жыццё сваiх нашчадкаСЮ. Яны могуць абара-няць людзей ад розных злых духаСЮ i iншых варожых iстот, рабiць дабро, але калi да iх паставiцца з непавагай, то могуць прынесцi i вялiкую шкоду. ПараСЮноСЮваючы сэнс старажытных культаСЮ i абрадаСЮ з казкамi, героi якiх, выконваючы наказ бацькi, ходзяць на яго магiлу, за што атрымлiваюць незвычайныя падарункi, можна заСЮважыць некаторыя агульныя рысы.

3 развiццём свядомасцi людзей, пазнаннем грамадскiх з'яСЮ i падначаленнем прыроды мiфалогiя страцiла сваю глебу. Верагоднасць мiфаСЮ стала знiкаць; яны сталi СЮспрымацца як фантастычныя выдумкi. Гэта адбылося не адразу, а паступова, на першых этапах развiцця класавага грамадства. У сувязi з гэтым цудадзейныя казкi, як i многiя казкi аб жывёлах, набылi новы характар тАФ яны сталi пры дапамозе выдумкi, у якой яшчэ вялiкую ролю адыгрывала фантастыка, адлюстроСЮваць рэчаiснасць класавага грамадства.

У класавым грамадстве казачныя героi сталi СЮвасабляць народныя сiлы, iдэалы i iмкненнi. Яны набылi, у прыватнасцi, лепшыя рысы шматлiкiх змагароСЮ супрань насiлля i прыгнёту як з боку захопнiкаСЮ так i з боку сваiх эксплуататараСЮ, якiя СЮ сваю чаргу СЮвасобiлiся СЮ вобразах казачных ворагаСЮ. У многiх цудадзейных казках сталi адлюстроСЮвацца таксама бытавыя i сямейныя адносiны, авантурныя прыгоды.

Даволi шматлiкiя цудадзейныя казкi сталi адлюстроСЮвацьбарацьбу народа Русi супраць iншаземных захопнiкаСЮ, увасобленых у вобразах цмока, змея або Кашчэя Бяссмертнага (казкi ВлКурыла КажамякаВ», ВлРЖвашка тАФ мядзвежае вушкаВ» i iнш.). Героi гэтых казак нагадваюць былiнных волатаСЮ. Больш таго, рад старажытных казак па-свойму паСЮтарае сюжэты гераiчных былiн, у якiх выступаюць РЖлья Мурамец, браты-волаты i iншыя асiлкi-героi.

Сярод беларускiх чарадзейных казак, якiя найбольш поСЮна захавалi рысы старажытнасцi, можна вылучыць творы аб подзвiгах асiлкаСЮ тАФ РЖвашкi-Мядзведжага вушка, Кацiгарошка, Дубiн-багатыра, Гарын-багатыра, Вярнiдуба i iнш. Яны выступаюць як змагары за праСЮду, справядлiвасць, супраць розных варожых сiл.

Вельмi пашыраны былi на Беларусi творы, якiя СЮ паказальнiках казачных сюжэтаСЮ аб'ядноСЮваюцца СЮ групу казах аб трох царствах. У пошуках Кашчэя або шматгаловага змея герой трапляе спачатку СЮ меднае, потым у срэбнае i, нарэшце, у залатое царства, дзе перамагае ворага i вызваляе захопленую iм у палон царскую дачку.

Сiстэма вобразаСЮ казак аб асiлках i тыповыя для iх Мастацкiя сродкi даюць шырокiя магчымасцi для СЮслаСЮлення гераiзму, мужнаснi, рашучасцi i сiлы, любвi да свайго народу i адданасцi яму. РЖдэалы, за якiя змагаецца станоСЮчы герой, заСЮсёды знаходзiлi жывы водгук у сэрцах слухачоСЮ, выклiкалi спачуванне. Малюючы вобраз свайго героя, народ з багатай палiтры мастацкiх сродкаСЮ найбольш часта i вельмi СЮдала выкарыстоСЮваСЮ гiпербалу, якая дапамагала узняць героя над рэчаiснасцю, але не адрывала ад яе. Гiпербалiзацыя сiлы i iншых якасцей станоСЮчага вобраза заСЮсёды арганiчна спалучалася з ускладненнем задач, якiя паСЮставалi перад героем, што захоСЮвала рэальныя суадносiны сiл, надавала напружанасць дзеянню, узмацняла канфлiкт мастацкага твору. Шматвяковая мастацкая практыка пераканаСЮча паказала, што без такога захавання рэальных суадносiн сiл, калi перад станоСЮчым героем паСЮстаюць сапраСЮдныя цяжкасцi, не можа быць паСЮнацэннага мастацкага твору.

На параСЮнальна раннiх этапах класавага грамадства СЮзнiклi цудадзеiiныя казкi аб шчасцi, горы, якiя выражаюць iдэi сацыяльнай несправядлiвасцi.Такiя, напрыклад, казкi ВлШчасце i гораВ», ВлКаваль i аднавокае гораВ» i iнш. У iх старажытныя СЮяСЮленнi аб лёсе чалавека набылi больш канкрэтны змест, падказаны новай сацыяльнай рэчаiснасцю - няроСЮнасцю класаСЮ i сацыяльных груп. Асаблiва яскрава адлюстравана гэта СЮ казцы ВлШчасце i гораВ», якая адразу ж пачынаецца з замалёСЮкi сацыяльнага кантрасту: ВлЖылi сабе два браты: адзiн з iх быСЮ вельмi багаты, а другi бедны. ПайшоСЮ раз бедны папрасiць у багатага каня поле папахаць, а багач яму i кажа..В»

Новыя СЮмовы жыцця выклiкалi з'яуленне СЮ цудадзейных казках новых герояСЮ i ворагаСЮ. Так, героямi СЮ радзе выпадкаСЮ выступаюць бедныя сяляне, рамеснiкi, салдаты, а ворагамi тАФ цары, паны, кулакi i г. д. Гэтыя вобразы цудадзейных казак абумоСЮлены жыццём класавага грамадства. Яны развiвалiся побач з традыцыйнымi казачнымi вобразамi, якiя набылi СЮ асноСЮным новы сэнс. Зразумела, блiжэй да рэчаiснасцi былi новыя вобразы, перад якiмi СЮсё больш адступалi мiфалагiчныя персанажы.

У цудадзейных казках часам у якасцi герояСЮ выступаюць царэвiчы, каралевiчы, царэСЮны, каралеСЮны i iм падобныя персанажы. Аднак дзеяннямi i паводзiнамi яны цалкам нагадваюць народных герояСЮ, з'яСЮляюцца выразнiкамi народных iнтарэсаСЮ. У такiх вобразах адлюстравана, вiдаць, мара народа аб дасягненнi дабрабыту, а часам i iдэалiзацыя Влдобрых цароСЮВ» i Влдобрых князёСЮВ», што было характэрным для працоСЮных мас, у асаблiвасцi сялянскiх, перыяду феадалiзму, а часткова i капiталiзму.

Самым любiмым героем цудадзейных казак з'яСЮляецца РЖван (РЖванька)-дурак (РЖванька-дурачына), якi паступова выяСЮляе свае здольнасцi i сiлу, перамагаючы СЮсiх ворагаСЮ на шляху да асабiстага i СЮсеагульнага шчасця. У гэтым вобразе сiмвалiчна паказаны якасцi СЮсяго працоСЮнага народа.

З абвастрэннем класавых супярэчнасцей усё ярчэй праяСЮлялася сацыяльная сутнасць многiх цудадзейных казак. Так, з узмацненнем прыгоннiцтва з'явiлася нямала казак, у якiх дадзены рэалiстычныя характарыстыкi эксплуататараСЮ, а таксама адлюстравана барацьба з iмi працоСЮнага народа.

У наш час цудадзейныя казкi амаль спынiлi сваё развiццё, бо сучасная рэчаiснасць апярэдзiла самую смелую казачную фантастыку i казку зрабiла явай. Пароджаныя верай у цуды, мiфалагiчнымi СЮяСЮленнямi аб прыродзе, гэтыя казкi СЮ наш час не маюць

Вместе с этим смотрят:

"..Моим стихам, как дpагоценным винам, настанет свой чеpед"

"Christmas stories" by Charles Dickens

"РЖзборник Святослава 1073 року" як лiтературний пам'ятник доби Киiвськоi Русi

"РЖсторiя русiв" - яскравий твiр бароковоi лiтератури

"Бедный человек" в произведениях М. Зощенко 20-30-х гг.