Язычнiцтва на Беларусi
Язычнiцтва на Беларусi
Змест
1. Вызначэнне язычнiцтва. Тыпы язычнiцтва на Беларусi
2. Звышнатуральныя iстоты беларускага язычнiцтва
3. Беларускiя язычнiцкiя святы
Спiс выкарыстаных крынiц
1.Вызначэнне язычнiцтва. Тыпы язычнiцтва на Беларусi
Сам тэрмiн "язычнiцтва" СЮзяты з Бiблii. Так у iудаiзме i хрысцiянстве называлi папярэднiя iм полiтэiстычныя рэлiгii.
ЯСЮрэi, якiя вызнавалi iудаiзм, лiчылi сябе богаабраным народам, а прыхiльнiкаСЮ iншых рэлiгiй называлi проста "народы", па-старажыт-наяСЮрэйску "гоiм". Такiм чынам яСЮрэi падкрэслiвалi сваё адрозненне ад iншых: ёць богаабраны народ, i ёсць проста народы.
Гэты ж падыход быСЮ запазычаны першапачатковым хрысцiянствам. Хрысцiяне, незалежна ад нацыянальнасцi, лiчылi сябе Народам Божым, а прыхiльнiкаСЮ iншых рэлiгiй называлi "народы", па-старажытнаславянску "языцы". Адсюль пайшоСЮ тэрмiн "язычнiцтва". Ягоным сiнонiмам у беларускай мове з'яСЮляецца слова "паганства". Яно паходзiць ад лацiнскага "paganus" тАУ "жыхар вёскi". Справа СЮ тым, што СЮ Рымскай iмперыi хрысцiянства спачатку распаСЮсюджвалася СЮ гарадах, а навокал, у вёсках, шанавалi старых рымскiх багоСЮ. Логiка разважанняСЮ была такая: мы, гараджане, - хрысцiяне, а СЮ вёсках жывуць прыхiльнiкi iншай рэлiгii. Таму iх назы валi "pagani" - "вяскоСЮцы".
Трэба звярнуць увагу на тое, што спачатку тэрмiн "язычнiцтва" меСЮ ацэначны характар: ёсць сапраСЮдная рэлiгiя (для iудзеяСЮ гэта iудаiзм, для хрысцiян - хрысцiянства), i ёсць усе астатнiя - язычнiцтва. У навуцы такi падыход, безумоСЮна, непрыймальны. Таму назва тэмы "Язычнiцтва на Беларусi" мае СЮмоСЮны характар i служыць для абазначэння СЮсiх тых вераванняСЮ i звычаяСЮ, якiя iснавалi на нашых землях да прыняцця хрысцiянства, а СЮ форме элементаСЮ народнай культуры i забабонаСЮ захавалiся да нашага часу.
Язычнiцтва аказала вельмi вялiкi СЮплыСЮ на беларускую культуру. Хрысцiянства на нашых землях канчаткова СЮсталявалася даволi позна, прыкладна СЮ сярэдзiне XIII стагоддзя, а да гэтага нашы продкi прытрымлiвалiся язычнiцкiх вераванняСЮ i звычаяСЮ.
Нават пасля перамогi хрысцiянства язычнiцтва не знiкла i на працягу стагоддзяСЮ зтАЩяСЮлялася неад"емнай часткай штодзённага жыцця беларусаСЮ. Зараз iснуе вялiкi пласт самабытнай беларускай язычнiцкай культуры, куды СЮваходзяць святы, звычаi, вусная народная творчасць, прадметы побыту, культавыя рэчы i г.д.
Язычнiцтва - гэта тыпова натуральная рэлiгiя. На Беларусi яно СЮзнiкла з патрэб штодзённага сялянскага жыцця. Звышнатуральныя якасцi нашыя продкi прыпiсвалi тым прадметам i зтАЩявам прыроды, ад якiх залежалi вынiкi iх гаспадарчай дзейнасцi, альбо якiя адыгрывалi значную ролю СЮ iх побыце: сонцу, эямлi, агню, раслiнам. Звычаi беларусаСЮ былi накiраваны на СЮстанаСЮленне кантактаСЮ са сваiм жыццёвым асяроддзем з мэтай забяспечыць поспех у працы i дабрабыт. Напрыклад, у працэсе земляробчай дзейнасцi адбывалася прыпiсванне звышнатуральных якасцей зямлi. Бачылi , што зямля родзiць, гэта разглядалася па аналогii з тым, як нараджае жанчына. Таму на зямлю пераносiлiся жаночыя якасцi. Каб яна добра нараджала, iснавалi шматлiкiя абрады. Напрыклад, жанчына клалася у баразну, зацiскала памiж кален бохан хлеба i сiмулявала роды з мэтай падштурхнуць зямлю, каб яна дала добры СЮраджай,
У беларускiм язычнiцтве, як i ва СЮсякiм iншым, можна вылучыць фетышысцкiя, анiмiстычныя, магiчныя i татэмiстычныя вераваннi i абрады. РЖх вельмi шмат, таму мы разгледзiм толькi некаторыя.
Фетышызм. Звышнатуральныя якасцi нашы продкi прыпiсвалi СЮ асноСЮным не сваiм вырабам, а прыродным зтАЩявам i абтАЩектам.Так, агонь лiчыСЮся апекуном дома i асновай дабрабыту сямтАЩi. Яго старалiся не пазычаць, нават суседзям, каб з хаты не сышоСЮ дабрабыт. Нельга было пляваць у агонь, бо ён мог пакараць за непавагу, i СЮ чалавека СЮзнiкала хвароба - вогнiк: твар рабiСЮся чырвоным, як ад апёку. Ваду беларусы лiчылi ачышчальнай i лячэбнай сiлай. Перад святамi нашыя продкi абавязкова мылiся, прычым гэта было не проста змыванне бруду, а менавiта ачышчэнне, як цялеснае, так i духоСЮнае. РЖснавалi святыя крынiцы, да якiх чалавек мог прыйсцi, распавесцi пра свой дрэнны СЮчынак, i вада гэты грэх змывала. Забаранялася пляваць у ваду. Пры дапамозе вады лячылi: над ей казалi замову i давалi выпiць хвораму. Зямля лiчылася СЮсеагульнай мацi-кармiцелькай. Нельга было лаяцца мацернымi словамi, бо гэта крыСЮджанне мацi-зямлi, i яна можа перастаць радзiць. Думалi, што зямля не прымае вялiкiх грэшнiкаСЮ i выкiдвае iх на паверхню. Перад вялiкiмi няшчасцямi яна стогне, папярэджваючы тым самым людзей. Камянi, паводле СЮяСЮленняСЮ нашых продкаСЮ, маглi лячыць хворых i выконваць самыя розныя просьбы: шыць вопратку i абутак, забяспечваць поспех у каханнi, добрае надвортАЩе. Камяням прыносiлiся ахвяры. Яны таксама былi абавязковай часткай яэычнiцкiх капiшчаСЮ. Бяроза шанавалася як дзявочы сiмвал у час вясенняга свята Сёмуха (у хрысцiянстве - Пяцiдзесятнiца). ДзяСЮчаты iшлi СЮ лес, дзе звязвалi верхавiны дзвюх невялiкiх бярозак i СЮтваралi такiм чынам сваеасаблiвыя вароты, праз якiя папарна праходзiлi, спяваючы магiчна-рытуальныя песнi аб будучым добрым ураджаi. Завiванне бярозы павiнна было садзейнiчаць будучаму шлюбу дзяСЮчат. Лiчылася, што бяроза спрыяе росту збожжа i агароднiны, таму на Сёмуху ссякалi бярозкi i СЮтыкалi iх у зямлю каля хат, а таксама кiдалi СЮ збожжа. Дуб лiчыСЮся сiмвалам мудрасцi, развагi, сiлы, розуму. ЗвязваСЮся з культам Перуна. Капiшча гэтага бога абавязкова рабiлi альбо СЮ свяшчэннай дуброве, альбо пад магутным дубам. Вогнiшча, якое тут знаходзiлася, было з дубовых дроваСЮ. Да нашых дзён на Палессi захавалася павертАЩе, што калi грымiць першы гром (гром i маланка - увасабленнi Перуна), трэба пацерцiся спiной аб дуб - тады СЮсе хваробы як рукой здыме. Найболыш вядомай з раслiн-фетышаСЮ у СЮсходнiх славян, безумоСЮна, зтАЩяСЮляецца папараць-кветка. Згодна з павертАЩямi, цвiце яна раз у год, на Купалле. Гарыць чырвоным альбо белым святлом. Той, хто ёй авалодае, атрымае звышнатуральныя якасцi: ён можа знаходзiць скарбы, ягоная сiла СЮсiх адолее, ён будзе разумець мову звяроСЮ, птушак i дрэСЮ, знiшчыць нагаворы чараСЮнiкоСЮ. З жывел асаблiва шанаваСЮся вуж. Лiчылася, што ён садзейнiчае СЮрадлiвасцi зямлi i дабрабыту СЮ сямтАЩi. У вужы бачылi пасланца добрых багоСЮ i звярталiся да яго з просьбамi аб дажджы, ураджаi, шчасцi. Выявамi галоСЮ вужакi бешарусы СЮпрыгожвалi стрэхi i вокны сваiх хат, каб засцерагчыся ад усяго дрэннага: маланкi, лiхiх людзей, хвароб, пераляку.
Анiмiзм. Беларусы СЮяСЮлялi душу СЮ выглядзе тонкай матэрыяльнай субстанцыi, накшталт дыму альбо пару, якая СЮ час сну пакiдае цела чалавека праз рот i падарожнiчае - сустракаецца з душамi iншых людзей, з душамi памерлых. Па гэтай прычыне чалавек бачыць сны. Падарожжа душы СЮяСЮлялася па-рознаму: альбо яна праз нейкую стужку захоСЮвае сувязь з целам, альбо падарожнiчае аСЮтаномна.Чалавека нельга было раптоСЮна будзiць, каб душа паспела вярнуцца СЮ цела. Калi чалавек цяжка памiраСЮ, думалi, што гэта душа не бачыць, куды ёй пайсцi, i таму адчынялi вокны, дзверы i, нават, вымалi дошку са столi. Калi цяжка памiраСЮ чараСЮнiк, лiчылася, што гэта чэрцi цягнуць ягоную душу СЮ пекла, а яна супрацiСЮляецца.
Душа таксама СЮяСЮлялася СЮ выглядзе нейкай дробнай жывёлы, якая знаходзiцца СЮнiзе горла: яшчаркi, птушкi пчалы. Калi пры памiнаннi нябожчыка зтАЩяСЮлялася адна з гэтых жывёл, лiчылi, што прыляцела душа чалавека.
Як i СЮ большасцi народаСЮ, смерць ва СЮяСЮленнi беларусаСЮ - гэта вынiк развiтання душы з целам. Духi памерлых продкаСЮ называлiся дзядамi i лiчылiся апекунамi сваiх нашчадкаСЮ. АсноСЮныя звесткi пра СЮяСЮленнi беларусаСЮ аб дзядах мы атрымлiваем з абрадаСЮ iх шанавання, якiя звязаны са святам Дзяды.
Магiя. Усё жыццё беларусаСЮ было насычана рознымi магiчнымi абрадамi i звычаямi, якiя суправаджалi iх ад нараджэння да смерцi.Напрыклад, каб выклiкаць у цяжарнай жанчыны роды, яе муж клаСЮся каля парогуа, а жанчына пераступала праз яго. РЖснавала павертАЩе, што калi народзiцца дзiця i пупавiну яму перарэзаць на кнiжцы, дык яно будзе вельмi разумным. Калi чалавек памiраСЮ, на вокны СЮ хаце ставiлi чыстую ваду, каб яго душа магла памыцца. Пры пахаваннi i на памiнках нельга было, каб што-небудзь рабiлi родзiчы памёрлага, а толькi чужыя людзi. Лiчылася, што тады чалавеку будзе лягчэй пакiдаць гэты свет, бо ён бачыць, што СЮсе, нават чужыя, яму спрыяюць.
Асаблiва СЮ беларусаСЮ была распаСЮсюджана земляробчая, лячэбная, любоСЮная i засцерагальная (апатрапеiчная) магiя. Земляробчымi абрадамi было насычана СЮсе жыццё беларусаСЮ, асаблiва святы. Мэтай iх было забеспячэнне добрага СЮраджаю. Напрылад, на Вялiкдзень моладзь гушкалася на арэлях. Лiчылася, што гэта садзейнiчае росту пасеваСЮ.
Амаль у кожнай вёсцы жыла знахарка альбо знахар. Лячылi яны пры дапамозе сродкаСЮ народнай медыцыны, але таксама выкарыстоСЮвалi магiю. Напрыклад, чалавека клалi на парог i хадзiлi па iм,каб выцiснуць хворобу. Калi дзiця крычала па начах, яго трэба было пакалыхаць каля агню, каб адляцелi тыя звышнатуральныя iстоты, якiя яго мучаюць. АсноСЮную ролю СЮ лячэбнай магii беларусаСЮ адыгрывалi замовы. РЖх было вельмi шмат - супраць кожнай хваробы iснавала некалькi замоСЮ. Казалiся яны звычайна на ваду, якую потым давалi выпiць хвораму. ЛюбоСЮную магiю СЮ асноСЮным практыкавала моладзь. Лiчылася, што калi з'есцi той хлеб, якi злiпся СЮ печцы з другiм боханам, дак хутка СЮступiш у шлюб. Калi дзяСЮчына хутка сядзе на тое месца, дзе сядзела маладая, дык сама неСЮзабаве пойдзе замуж. Калi жанчына iшла да шлюбу i не хацела, каб у яе былi дзецi, дык клала за пазуху зачынены замок. Лiчылася па аналогii, што калi замок зачынены - яна таксама зачыненая, i не будзе дзяцей. Засцерагальная магiя СЮ асноСЮным ужывалася супраць ведзьмаСЮ i ведзьмакоСЮ. Лiчылася, што яны адбiраюць малако СЮ кароСЮ i сала СЮ свiней, насылаюць хваробы, робяць iншыя шкоды. Каб засцерагчыся ад усяго гэтага, ставiлi СЮ хлеСЮ асiнавае дрэСЮца, пасвечаную СЮ царкве свечку, вешалi перад уваходам забiтую сароку, абсыпалi скацiну пасвеченым макам. Ужывалiся таксама шматлiкiя замовы супраць варожых сiл. Татэмiзм на Беларусi не быСЮ распаСЮсюджаны. Рэшткi яго захавалiся ва СЮяСЮленнях аб ваСЮкалаках - людзях, якiя ператваралiся СЮ розных жывёл, пераважна СЮ ваСЮкоСЮ.
2. Звышнатуральныя iстоты беларускага язычнiцтва
Усё наваколле для беларусаСЮ было заселена шматлiкiмi звышнатуральнымi iстотамi. УмоСЮна iх можна падзялiць на дзве групы: нiжэйшыя звышнатуральныя iстоты,альбо дэманы, i багi.
Паняцце "дэман" паходзiць ад грэчаскага "daimon" i служыць для абазначэння iстоты, увасабляючай звышнатуральную сiлу, якая нечакана дзейнiчае. У язычнiцтве яно не мае такой адмоСЮнай афарбоСЮкi, якая характерна для хрысцiянства, дзе пад дэманамi разумеюцца духi зла. У беларускай мiфалоггi дэманы - гэта СЮвасабленне якасцяСЮ таго цi iншага месца альбо з'явы. Усе яны дахрысцiянскага паходжання, але вельмi часта СЮ народным уяСЮленнi iх узнiкненне звязвалася з сюжэтам Старога Запавету аб анёлах, якiя здрадзiлi Богу. Адзiн старэйшы анёл так узганарыСЮся, што вырашыСЮ сесцi побач з богам. Аднак Бог яго пiхнуСЮ, i ён паляцеСЮ дагары нагамi на зямлю, а разам з iм тАУ усе астатнiя здрадзiСЮшыя Богу анёлы. Пакуль яны ляцелi - ператварылiся СЮ нячысцiкаСЮ. У залежнасцi ад таго, у якое месца яны упалi, склалiся iх характары. У беларускай мiфалогii ёсць добрыя i злыя нячысцiкi. Як правiла, чым больш небяспечным было тое цi iншае месца альбо з'ява, тым больш небяспечным лiчыСЮся нячысцiк, якi iх увасабляСЮ.
У хаце, згодна з уяСЮленямi нашых продкаСЮ, жыСЮ Хатнiк (Дамавiк, Дамавы гаспадар). Па паходжанню гэта нячысцiк, але ад доСЮгага жыцця побач з людзьмi ён страцiСЮ свае дрэнныя рысы. Жыве Хатнiк у печы цi пад печчу, таму яго часта называлi Падпечнiкам. Устае ен рана i палохае пеСЮня, штурхаючы яго. Той з перапугу крычыць i лопае крыллем, чым будзiць гаспадароСЮ на працу. Хатнiк любiць, калi СЮ сямтАЩi жывуць дружна, тады ён дапамагае СЮ гаспадарцы. Калi ж у доме iдуць сваркi, Хатнiк злуецпа i робiць розныя шкоды: б'е посуд, хавае рэчы i г.д. Ноччу можа навальвацца зачыншчыку сямейных нязгод на грудзi i душыць яго. Хатнiк звычайна мае выгляд старэнькага дзеда з сiвой барадой i доСЮгiмi валасамi. Апрануты ён у белую кашулю, падвязаную лыкам. Лiчылася, што Хатнiк тварам падобны на гаспадара той хаты, дзе ён жыве.
ХлеСЮнiк - гэта нячысцiк, якi, згодна з павертАЩямi, жыве СЮ хляве. Некаторыя даследчыкi лiчаць яго мадыфiкацыяй Хатнiка, але ад апошняга ХлёСЮнiк адрознiваецца сваей шкоднасцю. Ён псуе скацiну: па начах ездзiць на конях i каровах, ад чаго яны слабеюць, худзеюць i могуць памерцi. РЖснавала некалькi спосабаСЮ, каб пазбавiцца ад ХлеСЮнiка. Найбольш просты - паставiць у хлеСЮ казла альбо казу. ХлеСЮнiк не любiць гэтых жывёл i адразу сыходзiць. Самым лепшым сродкам для выгнання ХлеСЮнiка лiчылiся замовы. Думалi, што ХлеСЮнiк нябачны. Толькi зрэдку ён узнiкае СЮ выглядзе скручанага, зморшчанага, худога чалавека: нiбы шкiлет хлопчыка памясцiлi у скуру дарослага.
Злыднi - нячысцiкi, якiя лiчылiся СЮвасабленнем няшчасцяСЮ сялянскай гаспадаркi. Дзе пасялялiся злыднi, туды прыходзiла беднасць. УяСЮлялiся яны альбо СЮ выглядзе нябачных старцаСЮ, альбо чалавекападобных малых, гарбатых, скручаных стварэнняСЮ у вялiкiх ботах i шапках. Звычайна злыднi жывуць пад печчу, адтуль робяць нападзенне на гаспадарку i СЮтвараюць розныя шкоды: крадуць яйкi СЮ курэй, псуюць цеста, падлiваюць ваду СЮ малако. Яны не даюць чалавеку выбрацца з беднасцi, але таксама, калi нехта вельмi хоча разбагацець i працуе праз меру, гэта можа наклiкаць на гаспадарку злыдняСЮ.
Вадзянiк - нячысцiк, якi, згодна з павер'ямi, жыве СЮ вадзе. Плавае ён надзвычай хутка, альбо на вялiкiм соме, альбо пры дапамозе перапонак памiж пальцамi ног. Час ад часу Вадзянiк вылазiць на бераг, але знаходзiцца там можа толькi некалькi хвiлiн, каб не засохнуць. Калi апошняе раптам здарыцца - набывае выгляд карча, пакрытага цiнай i водарасцямi. Калi нехта закiне такi корч назад у ваду - Вадзянiк ажывае i аддзяквае свайму выратавальнiку: заганяе яму рыбу СЮ сеткi, не дае патапiцца. Апiсваецца Вадзянiк як глыбокi стары, гарбаты, невысокага росту, усё цела яго пакрыта водарасцямi. Твар у Вадзянiка расплывiсты, надзвычай невыразны, цела непрапарцыянальнае. Нягледзячы на тое, што ён увесь час знаходзiцца СЮ вадзе, Вадзянiк - надзвычай брудная, смярдзючая i агiдная iстота.
Русалкi - як правiла, шкодныя iстоты, у якiх, па павер'ях, ператвараюцца жанчыны-тапельнiцы, а таксама дзецi жаночага полу, якiя памерлi нехрышчонымi. УяСЮляюцца СЮ выглядзе голых дзяСЮчат з распушчанымi зялёнымi валасамi. Маюць пяшчотныя блакiтныя вочы. У халодную пару года русалкi жывуць у вадзе, але СЮ Русальны тыдзень (першы пасля Сёмухi) выходзяць на бераг i пасяляюцца на галiнах дрэСЮ. Так яны жывуць да восенi. Лiчыцца, што русалкi прываблiваюць да сябе людзей, асаблiва маладых мужчын, а потым абступаюць iх, казычуць i з песнямi ды рогатам цягнуць у ваду. Каб выратавацца ад русалак, трэба хаця б адну з iх укалоць iголкай - тады СЮсе яны з вiскам кiдаюцца СЮ ваду. Баяцца яны таксама цыбулi, часныку, палыну. Аднак лепш за СЮсё пазбягаць у Русальны тыдзень мясцiн каля вады.
Лесавiк - нячысцiк, якi жыве СЮ лесе, гаспадар лесу i звяроСЮ. УяСЮляСЮся СЮ выглядзе магутнага мужчыны, ростам з самыя вялiкiя дрэвы. Калi Лесавiк сустракаСЮ чалавека, iмкнуСЮся яго альбо забiць, альбо доСЮга кружыСЮ па лесе, а потым злосна рагатаСЮ. Лiчылася, што Лесавiка можна падмануць, калi пры СЮваходзе у лес няправiльна назваць кiрунак свайго шляху альбо апрануць навыварат аддзенне, абуць левы лапаць на правую нагу, а правы - на левую, павярнуць шапку брылём назад, прачытаць тры разы нядзельную малiтву.
Балотнiк, Багнiк, Аржавень - нячысцiкi, якiя, згодна з павертАЩямi, жывуць, адпаведна, СЮ балоце, багне, аржавеннi. УяСЮляюцца СЮ выглядзе агiдных чалавекападобных iстот. Балотнiк - страшэнны таСЮстун, зусiм без вачэй, увесь у тоСЮстым слоi гразi, да якой прылiп розны бруд, раслiны i вадзяныя насякомыя. Багнiк па выглядзе нагадвае Балотнiка, але яшчэ больш брудны. Аржавень - брудна-руды, з надзвычайна тоСЮстым жыватом i тонкiмi, як сцяблiны хвашча, нагамi. Гэтыя нячысцiкi вельмi шкодныя для чалавека i хатняй жывёлы. Звычайна прываблiваюць iх прыгожымi вобразамi i гукамi, а калi ахвяра завязне СЮ багне, заблытаецца СЮ карчах ды лазняку, хапаюць яе за ногi i паволi цягнуць да сябе.
ВаСЮкалак - чалавек, якi, згодна з павер'ямi, ператварыСЮся сам альбо быСЮ ператвораны кiм-небудзь у нейкую жывёлу, часцей у ваСЮка. Лiчылася, што СЮ ваСЮкалакаСЮ не СЮся скура пакрыта поСЮсцю, а толькi месцамi, так, што дзе-небудзь вiдаць чалавечае цела. Падзяляюцца яны на ваСЮкалакаСЮ-чараСЮнiкоСЮ i зачараваных ваСЮкалакаСЮ, няшчасных ахвяр чагосьцi чараСЮнiцтва. Першыя, ператварыСЮшыся СЮ ваСЮкоСЮ, засвойваюць усе СЮласцiвасцi звяроСЮ-драпежнiкаСЮ, нападаюць не столькi на жывёлу, колькi на людзей, аднак не ядуць iх, а толькi высмоктваюць мозг, думаючы тым амаладзiць сябе. Зачараваныя ваСЮкалакi зусiм iншыя. Лiчылася, што яны ручныя, выюць вельмi жаласлiва СЮ бок сваiх весак, бо не страцiлi чалавечых пачуццяСЮ i свядомасцi. Нiколi не нападаюць на чалавека i хатнюю жывелу.
Вупыры - iстоты, якiя, згодна з павер'ямi, смокчуць кроСЮ чалавека i жывёл. Лiчылася, што СЮ iх ператвараюцца пасля смерцi людзi, якiя пры жыццi зналiся з нячыстай сiлай. Па начах яны прыходзяць да сваiх былых ворагаСЮ, а часам - родзiчаСЮ i сяброСЮ, прыпадаюць губамi да iх грудзей i высмоктваюць кроСЮ. Рысы твару СЮ вупыра тыя ж, што i пры жыццi, але губы ад смактання крывi распухаюць, а язык робiцца вострым, каб прабiваць скуру. Найбольш радыкальны спосаб пазбавiцца ад вупыра - гэта раскапаць ягоную магiлу, адсекчы галаву i пакласцi яе памiж ног, а цела прыбiць да зямлi асiнавым колам.
Лiхаманка альбо Трасца лiчылася СЮвасабленнем хваробы. Яна мае ад сямi да дзевяноста дзевяцi постацяСЮ, якiя падзяляюцца на асеннiя i вясеннiя. Першых уяСЮлялi СЮ выглядзе маладых прыгожых дзяСЮчат, другiх - агiдных старых баб. Зiмой Лiхаманка жыве пад зямлей, выходзiць увесну на паверхню i бадзяецца, пакуль не трапiць на чалавека, якi спiць на вясеннiм сонейку. Лiхаманка можа папярэдзiць аб пагрозе хваробы: калi ж чалавек не паслухаецца, яна альбо плюне на яго, апьбо пацалуе, i такiм чынам пасяляецца СЮ арганiзме. Лiхаманка таксама можа трапiць у чалавека праз рот у выглядзе парушынкi альбо мухi.
Чорт лiчыСЮся цалкам варожай чалавеку звышнатуральнай iстотай. Вобраз чорта дахрысцiянскага паходжання, але хрысцiянства аказала рашучае СЮздзеянне на СЮяСЮленнi аб ягоным воблiку, Лiчыцца, што чорт здольны ператварацца СЮ розных жывел (кошку, сабаку, свiнню, казла) альбо людзей (вандроСЮнiка, дзiця, каваля, млынара), але СЮласны ягоны выгляд наступны: гэта антрапаморфная iстота, пакрытая чорнай поСЮсцю, на галаве два рогi, ззаду хвост, на нагах i руках вострыя кiпцюры, у чарцей мужчынскага полу ёсць рэдкая барада, як у казла. Чэрцi могуць жыць сем'ямi, па iншых павер'ях - спакушаюць жанчын, ад чаго нараджаюцца вупыры.
Чорт робiць людзям розную шкоду: уводзiць у падман, насылае дрэннае надвор'е, хваробу. Асаблiва небяспечны ён у "нячыстых" месцах (ля балота, на перакрыжаваннi дарог, у млынах) i СЮ вызначаны час сутак (ад поСЮначы да першых пеСЮняСЮ, радзей - апоСЮднi) альбо года (на Каляды i Купалле). У гэтыя перыяды магчымы зносiны з нячыстай сiлай, таму чараСЮнiкi заклiкалi чарцей у замовах.
Люцыпар альбо Анчыпар - згодна з павер'ямi, кiраСЮнiк чарцей, увасабленне СЮсяго зла. Крынiцай народных уяСЮленняСЮ аб Люцыпары паслужыСЮ хрысцянскi Люцыфер, але яму былi нададзены натуралiстычныя рысы. УяСЮляСЮся Люцыпар у выглядзе гiганскага чорта з надзвычайна злым тварам. Важыць ён столькi ж, колькi СЮсе астатнiя нячысцiкi разам узятыя. Мае бачныя адзнакi сваёй годнасцi: жалезную карону, якая прыбiта да чэрапа цвiкамi, вiлы СЮ магутнай лапе. Пры кожным выдыху Люцыпар выпускае з ноздраСЮ доСЮгiя пукi вогненных промняСЮ, якiя СЮсё папяць на далёкай адлегласцi.
Да другой групы звышнатурадьных iстот беларускага язычнiцтва належаць багi. Само слова "бог" агульнае для СЮсiх славянскiх моСЮ i азначае "шчасце'', ''багацце". Адсюль, напрыклад, "баг-аты" (даслоСЮна "той, хто мае бога, гэта значыць - шчасце, удачу"), "у-богi" ("у" - прэфiкс, якi азначае страту чагосьцi), "з-божжа" ("са шчасцем, удачай"). Такiм чынам, згодна з этымалогiяй, бог - гэта той, хто дае чалавеку СЮдачу, клапоцiцца аб iм.
У адрозненне ад большасцi вышэйпералiчаных нiжэйшых звышнатуральных iстот, знаходжанне i СЮлада якiх абмежаваны вызначаным месцам, улада багоСЮ не мае прасторавай лакалiзацыi, яны могуць дзейнiчаць паСЮсюль.
Мы разгледзiм толькi некаторых язычнiцкiх багоСЮ, культ якiх быСЮ найбольш распаСЮсюджаны на Беларусi.
Пярун - бог грому i маланкi, даравальнiк дажджу, апякун княжацкай дружыны. УяСЮляСЮся СЮ вызглядзе высачэннага волата з доСЮгай барадой, чорнымi валасамi, лукам (вясёлкай) i стрэламi (маланкамi). Маланкамi ён страляе СЮ чарцей, якiя бягуць ад яго на зямлю i звычайна хаваюцца пад дрэвамi, але i там iх дастаюць стрэлы Перуна. Лiчылася, што СЮ час навальнiцы не трэба хавацца пад дрэва, а трэба малiцца i хрысцiцца, каб атагнаць ад сябе чорта i не быць разам з iм забiтым маланкаю. Таксама СЮяСЮлялi, што Пярун трымае СЮ руках два вялiкiя жоравы, трэ iх i б'е адзiн аб адзiн - адсюль гром i маланкi. Асколкi ад жораваСЮ, якiя СЮпалi на зямлю - гэта "перуновыя стрэлы". Так сяляне называлi рэшткi старажытных крэмневых прылад працы, якiя знаходзiлi на палях.
Велес - бог дабрабыту, апякун хатняй жывёлы i паэтычнай творчасцi, ахоСЮнiк багацця. РЖмя Велеса звязвалася з золатам, Перуна - са зброяй. У Кiеве СЮ часы князя Уладзiмiра Пярун, бог княжацкай дружыны, стаяСЮ на СЮзгорку, Велес, апякун простага люду - на Падоллi. УяСЮляСЮся Велес у выглядзе магутнага велiкана з доСЮгiмi валасамi i барадой. Лiчылася, што ён надзяляе людзей талентамi, добрым слыхам i голасам, вялiкiм ростам. Па народных павер'ях, Велес навучыСЮ людзей жывёлагадоСЮлi. Яго таксама лiчылi апекуном вешчуноСЮ i народных спевакоСЮ. У "Слове пра паход РЖгаравы" вешчы Баян названы "Велесавым унукам''.
Ярыла - бог сонца, вясенняй урадлiвасцi, пачуццёвага кахання, апякун земляробства. УяСЮляСЮся СЮ выглядзе прыгожага маладога хлопца, якi СЮ белым адзеннi, з вянком на галаве i каласамi СЮ руках вясновым досвiткам ездзiць па палях на белым канi i апладняе нiву. Ярыла лiчыСЮся богам усякай урадлiвасцi, у тым лiку i жаночай, таму маладзiца, якая жадала мець дзiця, iмкнулася пабачыць Ярылу.
У гонар Ярылы iснавала свята - ЯрылаСЮ дзень (зараз гэта свята святога Ягорыя (Юрыя), якi СЮ хрысцiянстве замянiСЮ Ярылу). Лiчылася, што СЮ гэты дэень (6 мая) Ярыла адчыняе вароты неба i на белым канi выязджае на зямлю. 3 яго з'яСЮленнем пачынаецца сапраСЮдная вясна. У гэты дзень упершыню выпускалi скацiну СЮ поле. Свята Ярылы суправадкалася карагодамi, песнямi, вячэрай. Самая прыгожая дзяСЮчына з вёскi прадстаСЮляла Ярылу. Яе саджалi на белага каня i вадзiлi па палях. Пры гэтым спявалi песнi СЮ гонар Ярылы, якiя павiнны былi забяспечыць добры СЮраджай i нараджэнне здаровых дзяцей.
Жыжаль (Жыжа, Жыж) - бог агню. Жыве пад зямлей, ходзiць там, выпускаючы з сябе полымя. У спакойным стане Жыжаль iдзе пацiху, i ад ягонага полымя саграваецца зямля. Калi ж раззлуецца - перасоСЮваецца хутка, i полымя вырываецца на паверхню, выклiкаючы пажары. Воблiк Жыжаля неантрапаморфны, уяСЮляСЮся ён у выглядзе агню.
У беларускiм язычнiцтве ёсць таксама багi, дзеяннi якiх звязаны з канкрэтнай парой года.
Зюзя - бог зiмы i холаду. Ягонае iмя паходзiць ад дзеяслова "зюзець" - "мерзнуць, калець ад марозу". УяСЮляСЮся ён у выглядзе невысокага, тоСЮстага, лысага дзеда з доСЮгай белай берадой, якi СЮ расхрыстаным белым кажусе з непакрытай галавой i босы ходзiць па снезе i лютай сцюжай наганяе страх на СЮсё жывое. Лiчылася, што калi ад маразоСЮ трашчаць дрэвы i бярвеннi СЮ хаце, дык гэта Зюзя б'е па iх даСЮбнёй. Каб паменшылiся маразы, трэба было пералiчыць iмёны СЮсiх лысых дзядоСЮ у вёсцы.
Ляля (Лёля, Лада) - багiня вясны, кахання, дзявочага хараства. УяСЮлялася СЮ выглядзе маладой прыгожай дзяСЮчыны, якая ранняй вясной ходзiць па праталiнах i абуджае зямлю ад зiмовага сну. Дзе яна ступiць, там зелянее трава, распускаюцца кветкi. У гонар Лялi iснавала дзявочае свята -Ляльнiк (5 мая), якое з'яСЮлялася заклiканнем вясны. ДзяСЮчаты збiралiся на лузе альбо агародзе, выбiралi памiж сабой "Лялю", апраналi яе СЮ белую сарочку, упрыгожвалi зеленню, садзiлi на СЮзвышша i вадзiлi вакол яе карагоды, спяваючы песнi, у якiх славiлi Лялю.
Цёця - багiня лета, а таксама звязаных з iм урадлiвасцi i дабрабыту. УяСЮлялася СЮ выглядзе прыгожай мажнай жанчыны з жытнiм вянком на галаве. У руках Цёця трымала хлеб, садавiну i гароднiну, якiмi яна адорвала кожнага, хто ей сустрэнецца. Цёця лiчылася сiмвалам дабрабыту i шчодрасцi. У галодную пару казалi: "Голад не Цёця, падапрэ - лыка з'ясi''.
Жыцень - бажаство восенi, апякун асеннiх палявых работ. УяСЮляСЮся.СЮ выглядзе нiзкага хударлявага старога з незадаволеным тварам, ускудлачанымi валасамi i трыма вачамi (трэцяе на патылiцы). Лiчылася, што Жыцень садзейнiчае росту i паспяванню збожжа i гароднiны, а таксама назiрае, цi добра вядзецца гаспадарка. Калi знойдзе на полi шмат каласоСЮ, пакiнутых жнеямi, збiрае iх, звязвае СЮ снапы i пераносiць на поле таго гаспадара, у якога СЮбрана чыста. У вынiку на наступны год у нядбайнага гаспадара будзе меншы, а у стараннага - большы СЮраджай. Часам Жьщень у выглядзе жабрака з торбай ходзiць па дарогах i пагражее пальцам кожнаму сустрэчнаму. Гэта з'яСЮлялася знакам будучага вялiкага няСЮраджаю. Ёсць прьмаСЮка: "Жыцень з торбай - голад на двор" .
3. Беларускiя язычнiцкiя святы
Беларускiя язычнiцкiя святы зтАЩяСЮлялiся арганiчнай часткай сялянскага жыцця. РЖх характар звязаны са сваеасаблiвым успрыманнем часу, якое вельмi iстотна адрознiваецца ад нашага. Мы СЮяСЮляем час у выглядзе лiнii, для нас ён цячэ ад мiнулага праз сучаснасць да будучага. Для беларускага ж селянiна рух часу быСЮ кругападобным i супадаСЮ з гадавым земляробчым цыклам: перыядамi сяСЮбы, жнiва, падрыхтоСЮкi да палявых работ. Пачатак кожнага перыяду года азначаСЮ для селянiна неабходнасць пераходу да новага вiду дзейнасцi. Звычайна адзiн гадавы перыяд ад другога аддзяляСЮся святамi. Яны мелi для нашых продкаСЮ магiчны сэнс. Лiчылася, што гэта пераломныя днi, у якiя парушаецца звычайны парадак рэчаСЮ i вызначаецца характар будучага перыяду. У святы былi забаронены адны вiды дзейнасцi i прадпiсаны iншыя - каб забяспечыць добры час. На святы гадалi i выконвалi розныя магiчныя абрады.
Каляды - свята СЮ гонар пачатку новага года. Звязвалася яно з перыядам зiмняга сонцазвароту, калi дзень пачынае паступова павялiчвацца. Адзначапiся Каляды з б па 19 студзеня i складвалiся з трох асобных свят: "Галоднай'' (6-7 студзеня), "Шчодрай" (13-14 студзеня) i "Вадзяной" (18-19 студзеня) куццi. Куццей называлася рытуальная каша з тоСЮчаных ячменных круп альбо пшанiцы. Яна варылася да кожнага з гэтых свят i ставiлася на покуцi (адсюль яе назва).
Каляды ва СЮяСЮленнях беларусаСЮ - гэта перапомны перыяд у часе, калi пачынаецца новы земляробчы цыкл, "новы час", i можна пры дапамозе магii паСЮплываць на ягоны характар, а таксама даведацца аб будучым. Увесь перыяд калядных свят у беларусаСЮ быСЮ насычаны рознымi абрадамi, прызначанымi СЮ асноСЮным забяспечыць добры СЮраджай i матэрыяльны дабрабыт наогул. Так, на першую,"галодную" альбо "посную", куццю iмкнулiся не хадзiць у госцi, каб жывела не разбягалася i не прападала. На другую, "шчодрую'', куццю ставiлi на стол як мага больш страСЮ, бо лiчылася, што чым больш багатым будзе святочны стол, тым багацейшым будзе СЮ надыходзячым годзе жыццё. Найбольш вядомым земляробчым абрадам на Каляды з'яСЮляецца шчадраванне. Маладыя хлопцы i дзяСЮчаты хадзiлi па хатах, славiлi гаспадара з гаспадыняй i спявалi песнi, а таксама выконвалi абрады, прызначаныя забяспечыць дабрабыт у хаце i добры СЮраджай. За гэта гаспадары iх адорвалi.
Вельмi распаСЮсюджанымi на Каляды былi гаданнi. Гадалi аб будучым ураджаi, а дзяСЮчаты гадалi аб нарачоным.
Вялiкдзень - язычнiцкае свята СЮ гонар абуджэння прыроды i надыходу "вялiкiх дзён'' веснавых палявых работ. Пасля прыняцця хрысцiянства стала супадаць па часе з Пасхай. Адзначаецца (у залежнасцi ад месячнага календара) у адну з нядзель у перыяд з 4 красавiка па 8 мая.
У гэтым свяце пераплецены хрысцiянскiя i язычнiцкiя абрады. РЖшлi СЮ царкву на Усяночную, але пасдя яе кожны гаспадар iмкнуСЮся як мага хутчэй прыбегчы дадому - хто будзе першым, той раней за СЮсiх скончыць сяСЮбу, i СЮ таго будуць самыя хуткiя конi. Рытуальнай ежы - пасцы i чырвоным яйкам - прыпiсвалiся магiчныя якасцi. Скарынкi ад пасхi сушылi, таСЮклi i клалi СЮ гарэлку - лiчылася, што гэта засцерагае ад ведзьмакоСЮ. Чырвоныя яйкi качалi па зямлi, каб надаць ёй жыватворчую сiлу i забяспечыць добры СЮраджай. Шкарлупкi ад яек затыкалi СЮ шчылiны як сродак супраць тараканаСЮ. Мацi гладзiла велiкодным яйкам па тварах сваiх двяцей, каб яны былi румянымi i чырванашчокiмi. На другi i трэцi дзень пасля Вялiкадня па хатах хадзiлi валачобнiкi, якiя славiлi гаспадароСЮ i спявалi песнi, прызначаныя забяспечыць дабрабыт i добры СЮраджай. У адказ гаспадары дзякавалi валачобнiкам i давалi iм дарунак - валачобнае (булкi, сыр, фарбаваныя яйкi, каСЮбасы).
Купалле - свята СЮ гонар сонца i росквiту СЮсiх жыццёвых сiл прыроды. Прымеркавана да летняга сонцастаяння i адзначаецца СЮ ноч з 6 на 7 лiпеня. Лiчылася, што на Купалле зямля надае раслiнам асаблiвую жыватворную сiлу. Таму з ранку 6 лiпеня жанчыны i дзяСЮчаты збiралi зёлкi. Частку з iх пакiдалi у хаце на лекi, а некаторыя СЮтыкалi СЮ сцены будынкаСЮ для засцярогi ад злых сiл. Верылi , што дрэвы СЮ купальскую ноч могуць размаСЮляць памiж сабой i пераходзiць з месца на месца. На Купалле шукалi знакамiтую папараць-кветку.
Шанаванне агню было звязана з купальскiм вогнiшчам, якое звычайна разводзiлаея на беразе возера альбо ракi. Яно надзялялася ачышчальнай i жыватворчай сiлай. Праз яго скакалi, каб засцерагчыся ад хвароб. Лiчылася, што калi хлопец з дзяСЮчынай ,узяСЮшыся за рукi ,пераскочаць праз купальскае вогнiшча, дык абавязкова пажэняцца.
У купальскую ноч дзяСЮчаты гадалi на вянках, каб да ведацца аб будучым замужжы. Ранiцай 7 лiпеня моладзь купалася. Гэтаму надаваСЮся ачышчальны сэнс.
Купалле лiчылася часам разгулу змрочных сiл: у гэтую ноч ведзьмы i ведзьмары iмкнуцца зрабiць людзям розную шкоду. Па гэтай прычыне на Купалле звярталiся да засцерагальнай магii: кiдалi СЮ жыта галавешкi з агнём як сродак супраць нячыстай. сiлы, утыкалi СЮ будынкi купальскiя зёлкi, праганялi праз купальскае вогнiшча статак.
Дзяды - свята, звязанае з ушанаваннем памёрлых продкаСЮ. На працягу года Дзяды святкавалiся некалькi разоСЮ: перад масленым тыднем, пасля Пасхi (РадаСЮнiца), перад Троiцай (траецкiя Дзяды), перад святам Пятра i ПеСЮла (пятроСЮскiя Дзяды) i восенню другога лiстапада (вялiкiя Дзяды, Асянiны). Зараз на Беларусi СЮ асноСЮным святкуюць толькi РадаСЮнiцу, але раней найбольшае значэнне надавалася вялiкiм Дзядам.
У гэты дзень, другога лiстапада, з ранку прыбiралася хата, гатавалiся ежа i пiтво. Увечары каля святочнага стала збiралася СЮся сям'я. Гаспадар пасля малiтвы пайменна звяртаСЮся да СЮсiх памёрлых продкаСЮ, запрашаючы iх на вячэру. Абавязковай ежай была куцця. Для дзядоСЮ ставiлася асобная мiска, куды клалася патрохi ад кожнай са страСЮ. У час вячэры iмкнулiся гаварыць толькi аб дзядах, iх добрых учынках i парадах. Пасля вячэры СЮсе разам уставалi i развiтвалiся з дзядамi. Ежу, якая знаходзiлася СЮ "дзядоСЮскай мiсцы" звычайна зранку аддавалi жабракам, бо лiчылася, што так яна трапiць да памёрлых продкау.
Спiс выкарыстаных крынiц
1. БаршчэСЮскi Л. "Лiтаратура ад старажытнасцi да пачатку эпохi рамантызму" / Л.БаршчэСЮскi, Мiнск "Сэр-Вiт" 2003
2. Религиоведение: Хрестоматия: Учеб. пособ. / Автор-сост. П.И. Костюкович. тАУ Мн.: Новое знание, 2000. тАУ 480с.
3. Адзiночанка В.А., Рэлiгiязнауства: вучэбны дапаможнiк для ВНУ / В.А.Адзiночанка. - Минск : Унiверсiтэцкае, 2001. - 240 с.
4. Лозка А."Беларускi народны каляндар" / А.Лозка Мiнск "Полымя" 1993
5. ЛяСЮкоСЮ Э., "МаСЮклiвыя сведкi мiнуСЮшчыны" / Э.ЛяСЮкоСЮ, Мiнск "Навука i тэхнiка" 1992
Вместе с этим смотрят:
"Одесский миф" как миф: (Ранние годы "одесского мифа")
50 вопросов и 50 ответов из христианско-психотерапевтической практики. Зло в мире и зло в человеке
РЖудаiзм як нацiональна релiгiя iвреiв
Аналiз рацiонального обгрунтування буття Бога
Анализ взаимоотношений друзов с представителями других конфессий на Ближнем Востоке